Czynniki

Czynniki

rakotwórcze

rakotwórcze

Boguslaw Beck

Obowiązki pracodawcy

zatrudniając pracownika w warunkach

narażenia na czynników o dzialaniu
rakotwórczym i mutagennym jest
zobowiązany wykonywać ich pomiary

stosować metody wczesnego

wykrywania narażenia podczas awarii
lub w przypadku wystąpienia innych
nieprzewidzianych okoliczności

Obowiązki pracodawcy

Prowadzi rejestr prac, których wykonywanie

powoduje konieczność pozostawania w

kontakcie z czynnikami rakotwórczymi i

mutagennymi

Rejestr zawiera:

Wykaz procesów technologicznych i prac, w

których czynniki rakotwórcze i mutagenne

są stosowane, produkowane lub występują

jako zanieczyszczenie bądź produkt

uboczny oraz wykaz czynników rim wraz z

podaniem ilościowej wielkości produkcji lub

stosowania

Obowiązki pracodawcy -

rejestr

Uzasadnienie konieczności stosowania

czrim
Wykaz i opis stanowisk, na których

występuje narażenie na czrim
Liczbę pracowników pracujących w

narażeniu, w tym liczbę kobiet
Określenie rodzaju czrim, powodujących

narażenie, rodzaj kontaktu, wielkość

narażenia i czas jego trwania
Rodzaje podjętych środków i dzialań

ograniczających poziom narażenia

Obowiązki pracodawcy

Informacje przekazuje:
WSSE
Okręgowemu Inspektorowi Sanitarnemu

niezwlocznie po rozpoczęciu dzialalności
oraz corocznie do 15.01. na druku
„Informacja o substancjach, preparatach,
czynnikach i procesach technologicznych
o dzialaniu rakotwórczym i mutagennym”
– zalącznik do rozporządzenia

Obowiązki pracodawcy

W przypadku jednostek

organizacyjnych MON i MSWiA
rejestr pracodawca przekazuje
wlaściwemu komendantowi
wojskowego ośrodka medycyny
prewencyjnej i inspektorowi
sanitarnemu MSWiA

Obowiązki pracodawcy

Prowadzenie rejestru pracowników
narażonych na czrim i
przechowywanie go przez okres 40
lat po ustaniu narażenia
W przypadku likwidacji zakladu
przekazanie rejestru do wlaściwego
państwowego inspektora
sanitarnego

Centralny Rejestr danych o

narażeniu na czrim

Instytut Medycyny Pracy w oparciu o

informacje przekazane przez
wojewódzkich inspektorów
sanitarnych

Centralny rejestr

W przypadku jednostek

organizacyjnych MON i MSWiA
prowadzone są odpowiednio przez:

Wojskowy Instytut Medycyny
Glównego Inspektora Sanitarnego

MSWiA

Obowiązki pracodawcy-informacja

dla pracownika

Obowiązek poinformowania

pracownika o opakowaniu,
zbiorniku i instalacji zawierającej
czrim, a także o wymaganiach
dotyczących oznakowania i
znakach ostrzegawczych

Obowiązki pracodawcy

Bieżąca informacja dla pracowników o

narażeniu na czrim, a w przypadkach

narażenia powstalego w wyniku awarii i

innych zaklóceń lub w wyniku

podejmowanych prac remontowych,

konserwacyjnych i innych okolicznościach

– o przyczynach powstalego narażenia

oraz o środkach zapobiegawczych, jakie

już zostaly lub które będą podjęte w celu

poprawy sytuacji

Obowiązki pracodawcy –

szkolenie pracownika

W zakresie:

ryzyka dla zdrowia, wynikającego z oceny narażenia

zawodowego i dodatkowego ryzyka wynikającego z palenia

tytoniu oraz środków ostrożności, które powinny być

podejmowane w celu ograniczenia narażenia

Wymagań higienicznych, które powinny być spelnione w celu

ograniczenia narażenia

Konieczności używania środków ochrony indywidualnej, w tym

noszenia ubrania ochronnego

Dzialań zapobiegających wypadkom oraz koniecznych do

podjęcia przez pracowników, w tym pelniących obowiązi

ratownicze, podczas wypadków oraz dzialań ratowniczych

Obowiązki pracodawcy

Zapewnienie udzialu pracowników lub ich

przedstawicieli w projektowaniu i realizacji zadań

zapobiegających narażeniu na czrim lub

ograniczających ich poziom
Stworzenie warunków do dokonania wyboru rodzaju

środków ochrony indywidualnej, zapewniających

bezpieczeństwo i zdrowie pracowników
Umożliwienie pracownikom i ich przedstawicielom

kontroli stosowania wymagań określonych w

rozporządzeniu i innych przepisach bhp.

Udzial pracowników w uzgodnieniach nie zwalnia

pracodawcy od odpowiedzialności za realizację

obowiązków określonych prawem

Obowiązki lekarza

profilaktyka

Zapoznanie się z warunkami pracy
narażonych na czrim

Posiadanie dokumentacji
dotyczących rodzaju i wielkości
narażenia

Obowiązki lekarza

profilaktyka

Pracodawca na wniosek lekarza

obowiązany jest:
Zlecić biologicznego
monitorowania narażenia na czrim
Zastosować innych metod
umożliwiających wykrycie
wczesnych skutków narażenia

Obowiązki lekarza

profilaktyka - informacja

Lekarz obowiązany jest do udzielania

informacji pracownikowi o:
wynikach badań
ocenie stanu zdrowia
zakresie profilaktycznej opieki
zdrowotnej, jakiej powinien poddać
się po ustaniu pracy w narażeniu na
czrim

Obowiązki lekarza

profilaktyka - informacja

Lekarz obowiązany jest informować

pracodawcę, przedstawicieli
pracowników oraz komisję bhp o:

ocenie stanu zdrowia pracowników,

dokonanej z uwzględnieniem
tajemnicy lekarskiej

Obowiązki lekarza

profilaktyka - informacja

W przypadku rozpoznania lub podejrzenia u

pracownika zmian w stanie zdrowia, o których

można przypuszczać, że powstaly w wyniku

narażenia na czrim na wniosek lekarza

pracodawca jest obowiązany:
Zlecić przeprowadzenie dodatkowych badań

stanu zdrowia innych pracowników narażonych

w podobny sposób
Dokonać weryfikacji uprzedniej oceny

narażenia zawodowego
W razie potrzeby zastosować odpowiednie

środki zapobiegawcze

Informacja o czrim

A.

dane identyfikacyjne

Nazwa pracodawcy
NIP
Adres
Dzial gospodarki wg PKD

Informacja o czrim

B.
I. chemiczne czynniki rakotwórcze lub mutagenne kat. 1 lub 2

Nazwa substancji
Ilość narażonych: kobiet, mężczyzn

II. promieniowanie jonizujące

Rodzaj promieniowania
Liczba narażonych : kobiet i mężczyzn

III. Biologiczne czynniki rakotwórcze

Nazwa czynnika
Liczba narażonych: kobiet i mężczyzn

IV. Procesy technologiczne, w których dochodzi do uwalniania

substancji, preparatów lub czynników o dzialaniu rakotwórczym

i mutagennym

Nazwa procesu
Liczba narażonych kobiet i mężczyzn

Informacja o czrim – informacja o

stanowiskach pracy

C. wykaz stanowisk pracy, na
których występuje narażenie
wykaz stanowisk, na których
występuje narażenie w wyniku
procesów technologicznych lub
wykonywanych prac

Informacja o czrim – informacja o

środkach profilaktycznych

D. Czy zostaly wprowadzone następujące środki:

System informacyjny slużący informowaniu pracowników o

zagrożeniach ich zdrowia i bezpieczeństwa w wyniku narażenia

na czrim, odpowiednio do sytuacji czy narażenie to wystąpilo,

występuje lub może wystąpić
Ograniczenie liczby pracowników mających kontakt z czrim do

możliwie najmniejszej liczby
Stosowanie zabezpieczeń i środków technicznych dla

zapobieżenia lub ograniczenia do minimum przedostawania

się czrim do środowiska pracy
Odprowadzanie czrim do ukladów neutralizujących

bezpośrednio z miejsc ich powstawania
Stosowanie miejscowej lub ogólnej wentylacji
Stosowanie stalej kontroli stężeń lub natężeń umożliwiających

wczesne wykrycie wzrostu poziomu narażenia w następstwie

nieprzewidzianych zdarzeń i awrii

Informacja o czrim – informacja o

środkach profilaktycznych

Stosowanie środków ochrony indywidualnej
Wyznaczenie obszarów zagrożenia i zaopatrzenia ich w znaki

ostrzegawcze i informacyjne, dotyczące bezpieczeństwa pracy
Sporządzenie instrukcji postępowania na wypadek awarii lub

innych zaklóceń procesów technologicznych o dzialaniu

rakotwórczym lub mutagennym
Zapewnienie bezpiecznego gromadzenia, przetrzymywania i

niszczenia odpadów zawierających czrim
Zmniejszenie ilości czrim w procesach produkcyjnych
Wprowadzenie biologicznego monitorowania narażenia
Przeprowadzenie lekarskich badań profilaktycznych

pracowników
Oszacowanie wielkości ryzyka zawodowego związanego z

czrim; jeżeli oznaczono to wielkość ryzyka dla każdego z

czynników

Informacja o czrim – informacja o

stanowisku pracy - szczególowe

A. Nazwa stanowiska
Liczba stanowisk danego typu
Lokalizacja stanowiska w zakladzie pracy
Rodzaj produkcji, uslug, lub innej dzialaności
Liczba narażonych na wszystkich zmianach

roboczych na stanowisku pracy
Substancje, preparaty lub czynniki o dzialaniu

rakotwórczym lub mutagennym występujące

na stanowiskach pracy, przy procesach

technologicznych podać zidentyfikowane

czynniki

Informacja o czrim – charakterystyka

narażenia na czrim

B. nazwa substancji
Ocena narażenia:

Rodzaj narażenia: inhalacyjne; kontakt ze skórą
Średni czas narażenia: godz/zmianę roboczą; dni/rok
Czy przeprowadzono pomiary stężeń w powietrzu
Rodzaj metody analitycznej
Poziom narażenia na czrim: najniższe stwierdzone średnie

stężenie ważone czasem 8-godzinnego narażenia w mg/m3;

najwyższe stwierdzone stężenie ważone czasem 8-godzinnego

narażenia w mg/m3
Poziom narażenia na azbest, inne wlókna mineralne, sztuczne

wlókna mineralne, pyly drewna twardego; najwyższe i najniższe

stwierdzone średnie stężenie ważone czasem 8-godzinnego

narażenia – mg/m3 i ilość wlókien/cm3
Ilość czrim kg/rok zużywanego w procesie technologicznym lub

przy innych pracach

Etapy rozwoju nowotworu

Inicjacja
Promocja
progresja

inicjacja

etap w którym kancerogen dostaje
się do komórki (fiksacja
kancerogenu) i prowadzi do zmiany
DNA.

aby doszlo do utrwalenia nowej
cechy komórka musi przejść co
najmniej jeden cykl reprodukcyjny

promocja

Komórka ze zmienionym genotypem

przechodzi wiele zmian wiele zmian, aż

do nabycia cech morfologicznych,

biochemicznych komórki nowotworowej
Zainicjowane komórki poddane są presji

środowiska, co w przeważającej liczbie

przypadków prowadzi do zatrzymania

procesu nowotworowego
Pochodne forboli – przyśpieszają; Vit. A i

jej organiczne pochodne spowalniają

progresja

Wzrost zmienionych nowotworowo

zmienionych komórek
Warunkiem są dogodne warunki:

zaburzenia hormonalne, zaburzenia

immunologiczne
Etap, w którym nowotwór może być

rozpoznany klinicznie
Podwojenie masy nowotworu – 90 dni

Cechy komórki nowotworowej

Zdolność rozwoju klonalnego – z komórki

macierzystej komórki potomne o

identycznych cechach
Autonomia – brak regulacji wzrostu przez

fizjologiczne czynniki
Anaplasia – brak normalnego,

skoordynowanego różnicowania komórek
Przerzuty – zdolność braku ciąglości

wzrostu i rozwoju komórek niezależnie od

miejsca w lokalizacji nietypowej dla

danego rodzaju komórek

Podzial kancerogenów fazy

inicjacji

Epigenetyczne
Genotoksyczne

Podzial kancerogenów chemicznych

(wg Williamsa i Weisburgera) -

genotoksyczne

Genotoksyczne – reagujące z DNA
Dzialające bezpośrednio – związki

alkilujące, etylenoimina, iperyt
azotowy

Dzialające po aktywacji

metabolicznej – wwa nitrozaminy

Nieorganiczne - metale

Rodzaje mutacji

Zamiana par zasad
Ubytek (delecja)
Wstawianie (addycja)
Wymiana chromatyd siostrzanych
Aberracje chromosomalne

Podzial kancerogenów chemicznych

(wg Williamsa i Weisburgera) -

epigenetyczne

Promotory – pestycydy chlorowane
Związki cytotoksyczne – kwas
nitrylotrioctowy
Modyfikatory dzialania hormonów –
estrogeny, aminotriazol
Związki immunosupresyjne –
analogi puryn, tworzywa sztuczne

Podzial kancerogenów chemicznych

(wg Williamsa i Weisburgera) -

promotory

Zwiększają częstość powstawania

nowotworów lub skracają czas potrzebny

do pojawienia się nowotworów – np.

bifenyle

Mechanizm dzialania:
Stymulacja podzialów komórkowych
Blokowanie szlaków komunikacyjnych między

normalnymi i zmutowanymi komórkami

Oksydacyjne uszkodzenie DNA typu

hydroksylacji zasad

Czynniki rakotwórcze

Czynniki chemiczne
Czynniki fizyczne – promieniowanie

jonizujące
Czynniki biologiczne:

HBV
HCV
Procesy technologiczne, w których dochodzi

do uwalniania substancji, preparatów lub

czynników rakotwórczych lub mutagennych

Klasyfikacja czynników wg wlasności

rakotwórczych – podzial wg IARC

I – czynniki o udowodnionym dzialaniu

rakotwórczym u ludzi
II

2A – czynniki o prawdopodobnym dzialaniu

rakotwórczym u ludzi

2B – czynniki o przypuszczalnym dzialaniu

rakotwórczym u ludzi
3 – czynniki niesklasyfikowane pod względem

rakotwórczości dla ludzi
4 - Czynniki prawdopodobnie nierakotwórcze u

ludzi

Podstawa klasyfikacji IARC

Wlaściwości fizykochemiczne związku
Drogi wchlaniania
Rodzaj ekspozycji
Zależność pomiędzy strukturą związku chemicznego a

jego aktywnością
Dane metaboliczne i farmakologiczne
Inne efekty toksyczne
Wyniki badań epidemiologicznych u ludzi
Wyniki badań doświadczalnych – testy krótko- i

dlugotrwale
Badania mutagenności i genotoksyczności – hodowle

komórkowe

Szacowanie zależności dawka-

odpowiedź

Wyniki badań epidemiologicznych
Wyniki badań na zwierzętach
Rezultaty dlugotrwalych badań na
różnych gatunkach zwierząt
Drogi ekspozycji
Liczba zwierząt u których wystąpil
jeden lub wiele guzów

Czynniki o udowodnionym dzialaniu

rakotwórczym

Aflatoksyny (B1, B2, G1, G2)
4-aminobifenyl (i jego sole)
Arsen i jego związki
Azbest (aktynolit, amozyt, antofilit, chryzotyl,

krokidolit, tremolit)
Benzydyna i jej sole
Benzen
Eter dwu(chlorometylowy) i techniczny eter

chlorodwumetylowy
Beryl i jego związki
Chrom sześciowartościowy – związki (chromiany,

dwuchromiany, trójtlenek chromu

Czynniki o udowodnionym dzialaniu

rakotwórczym

Tlenek etylenu
Iperyt (2,2-dwuchlorodwuetylowy siarczek)
Kadm i jego związki
Mgly kwasu siarkowego
2-naftylamina i jej sole
Nikiel i jego związki
4-nitrodwufenyl
Oleje lupkowe
Oleje mineralne nierafinowane lub slabo

rafinowane
Paki węglowe

Czynniki o udowodnionym dzialaniu

rakotwórczym

Radon i produkty jego rozpadu
Sadze kominowe i inne z wyjątkiem
sadz technicznych
Smoly węglowe
Talk zawierający wlókna azbestowe
Chlorek winylu

Czynniki o prawdopodobnym

dzialaniu rakotwórczym

Akrylamid
Akrylonitryl
Antygoryt wlóknisty
Benz(a)antracen
Benzo(a)piren
Barwniki benzydynowe
Pochodne chlorowane dwufenylu
1,3 butadien
P-chloro-toluidyna i jej sole mocnych kwasów
Trój(2,3-dwubromopropylo)fosforan
Dwubenz(a,h)antracen
Dwuetylowy siarczan
Dwumetylowy siarczan

Czynniki o prawdopodobnym

dzialaniu rakotwórczym

Dwumetylokarbamylowy chlorek
Epichlorhydryna
Bromek etylenu
Formaldehyd
Krystaliczna krzemionka
N-nitrozdwuetyloamina
N-nitrozodwumetyloamina
N-nitrozo-N-etylomocznik
N-nitrozo-N-metylomocznik
Tlenek propylenu
Frakcje destylacyjne i mieszaniny frakcji smoly węglowej
Spaliny silnika Diesla
Tlenek styrenu

Czynniki o prawdopodobnym

dzialaniu rakotwórczym

Czterochloroetylen
Trójchloroetylen
1,2,3-trójchloropropan
Bromek i fluorek winylu
Rafinacja ropy naftowej

Procesy technologiczne, w których dochodzi do

uwalniania substancji, preparatów lub czynników

rakotwórczych lub mutagennych

Produkcja auraminy
Procesy technologiczne związane z narażeniem

na dzialanie wwa, obecnych w sadzy węglowej,

smolach węglowych i pakach węglowych
Procesy technologiczne związane z narażeniem

na dzialanie pylów, dymów i aerozoli tworzących

się podczas rafinacji niklu i jego związków
Produkcja alkoholu izopropylowego metodą

mocnych kwasów
Procesy związane z narażeniem na pyl drewna

twardego (dąb, buk)

Wykaz zawodów i przemyslów uznawanych za związane ze

zwiększonym ryzykiem nowotworów zlośliwych

Przemysl

Zawód/proces

Umiejscowienie

nowotworów

Podejrzewany

czynnik

przyczynowy

Rolnictwo

Leśnictwo
rybolóstwo

Insektycydy

Pluco, skóra

skóra

Związki arsenu

Promieniowanie

UV

Górnictwo

kopalnictwo

Wydobywanie As
Rudy żelaza

Azbestu
Uranu
Mielenie talku

Pluco, skóra
Pluco

Międzybloniak
Pluco
Pluco

Związki As
Produkty

rozpadu radonu
Azbest
Radon
Wl. azbestowe

Wykaz zawodów i przemyslów uznawanych za związane ze

zwiększonym ryzykiem nowotworów zlośliwych

Chemiczny

Produkcja/stosowa
Nie eter bis(chloro-
Metylowy i chloro-
Dimetylowy
Chlorek winylu

Alkohol
izopropylowy

Barwniki
chromianowe

Barwniki

auramina

Pluco – rak
owsianokomórko-
wy

Naczyniakomięsak
Wątroby
Zatoki nosowe

Pluco, zatoki

Pęcherz moczowy

Pęcherz moczowy

BCME, CMME

Monomer chlorku
winylu
Nieokreślony

Zw. Cr VI

Benzydyna, 2-
naftylamina, 4-
aminofenyl,

auramina i inne
aminy
aromatyczne

Wykaz zawodów i przemyslów uznawanych za związane ze

zwiększonym ryzykiem nowotworów zlośliwych

Chemiczny

P-chloro-o-

toluidyna

Pęcherz

moczowy

P-chloro-o-

toluidyna

Skórzany

Produkcja

obuwia

Zatoki, bialaczki

Benzen, pyl

skóry

Drzewny

Wytwórcy mebli

Zatoki

Pyl drewna

twardego

Produkcja

pestycydów i

herbicydów

Produkcja i

pakowanie

insektycydów

arsenowych

Pluco

Związki arsenu

Wykaz zawodów i przemyslów uznawanych za związane ze

zwiększonym ryzykiem nowotworów zlośliwych

Gumowy

Produkcja gumy

Wulkanizacja opon,

produkowanie

opon

Przygotowanie

mieszanek

Produkcja synt.

Lateksu, kabli,

regeneratu

Produkcja powlok

gumowych

Bialaczki, pęcherz

moczowy

Bialaczki

Pęcherz moczowy

Pęcherz moczowy

bialaczki

Benzen, aminy

aromatyczne

Benzen

Aminy

aromatyczne

Aminy

aromatyczne

benzen

Wykaz zawodów i przemyslów uznawanych za związane ze

zwiększonym ryzykiem nowotworów zlośliwych

Azbestowy

Produkcja metarialów

izolacyjnych (rur,

tkanin, odzieży,

masek

Międzybloniaki;

rak oskrzela

azbest

Metalurgiczny

Produkcja aluminium

Wytapianie miedzi
Produkcja chromianów
Chromowanie
Odlewanie żelaza i stali
Rafinacja niklu
Produkcja i rafinacja Cd,
akumulatory Ni-Cd,
bawników kadmowych,
galwanizacja,
wytapianie Zn,
lutowanie

Pluco, pęcherz
moczowy
Pluco
Pluco, zatoki
Pluco
Pluco, zatoki
Pluco, krtań

pluco

Wwa, smoly,

Związki arsenu
Zw. Cr VI
Cr VI
Nieokreślony
Związki Ni

Cd i jego związki

Wykaz zawodów i przemyslów uznawanych za związane ze

zwiększonym ryzykiem nowotworów zlośliwych

metalurgiczn
y

Rafinacja i obróbka
berylu, produkcja
wyrobów z zawartością
berylu

Pluco

Beryl i jego związki

Budowa
okrętów,
pojazdów
silnikowych,
taboru
kolejowego

Pracownicy stoczni,
doków, zaklady produkcji
pojazdów silnikowych i
taboru kolejowego

międzybloniaki

azbest

Wykaz zawodów i przemyslów uznawanych za związane ze

zwiększonym ryzykiem nowotworów zlośliwych

Gazownictwo

Pracownicy
koksownii
Pracownicy
gazowni

Pracujący przy
retortach
gazowniczych

Rak oskrzela
Pluco, pęcherz
moczowy, moszna

Pęcherz moczowy

Benzoapiren
Produkty
karbonizacji węgla,
B-naftylamina

Alfa/beta
-naftylamina

Budownictwo

Izolarze – otulanie
rur

Dekarze,
asfalciarze

Międzybloniak, rak
oskrzela

pluco

Azbest

wwa

inne

Personel medyczny

malarze

Pluco,
międzybloniak

Wątroba

pluco

Promieniowanie
jonizujące
HCV, HBV

nieokreślony

Arsen

Drogi wchlaniania : ukl. Oddechowy,
skóra, p. pokarmowy
Mutagenność: brak danych na temat
dzialania metalicznego As; dzialanie
teratogenne nie w pelni
udowodnione. Przenika przez lożysko
Rakotwórczość uznany na karcinogen

Najczęstsze kancerogeny-

mężczyźni

wwa – 29,1%
Azbest – 18,8%
Promieniowanie jonizujące – 13,8%
Chrom i jego związki – 13,5%
Benzydyna – 9,8 %

Najczęstsze kancerogeny-

kobiety

Promieniowanie jonizujące – 31,5%
Azbest – 30,3%

Czynniki rakotwórcze w środowisku pracy i

umiejscowienie nowotworów

Nazwa czynnika

Umiejscowienie nowotworu

4-aminobifenyl i jego związki

Pęcherz moczowy

Arsen i związki arsenu

Skóra, pluco, wątroba, nerka, jelita, okrężnica,
pęcherz moczowy, tkanka limfatyczna i
krwiotwórcza

Azbest (krokidolit, amozyt, chryzotyl i inne typy

Międzybloniaki oplucnej, rak pluca

Benzen

Uklad krwiotwórczy (glównie bialaczki)

Benzydyna

Pęcherz moczowy, nerka

Bis(chlorometylowy)eter i techniczny eter
chlorodimetylowy

Pluco

Beryl i związki berylu

Pluco

Związki chromu sześciowartościowego

Pluco, zatoki oboczne nosa

Czynniki rakotwórcze w środowisku pracy i

umiejscowienie nowotworów

Tlenek etylenu

Bialaczka, żolądek

Iperyt (2,2’-dichlorodietylowy siarczek)

Uklad oddechowy

Kadm i jego związki

Pluco, nosogardlo, prostata, uklad
oddechowy, żolądek, uklad moczowo-
plciowy

Mgly kwasu siarkowego

Zatoki nosowe, krtań, pluco

2-naftyloamina i jej sole

Pęcherz moczowy, uklad moczowy

Nikiel i związki niklu, glównie tlenki i
siarczki występujące w procesie rafinacji
niklu, sole niklu

Jama nosowa, zatoki nosowe, pluco,
krtań

4-nitrobifenyl

Brak informacji

Oleje lupkowe

Skóra (gl. moszna,), okrężnica, pluco

Czynniki rakotwórcze w środowisku pracy i

umiejscowienie nowotworów

Oleje mineralne nierafinowane lub slabo
rafinowane

Skóra (w tym moszna), żolądek, jelito
grube, zatoki nosowe, pęcherz moczowy,
odbytnica, jama ustna, gardlo

Paki węglowe

Skóra, pluco, pęcherz moczowy, jama
ustna, krtań, przelyk, żolądek, narządy
trawienne, bialaczka

Sadze kominowe

Skóra, pluco, krtań, przelyk, wątroba,
bialaczki

Smoly węglowe

Skóra, pluco, pęcherz moczowy,
miedniczki nerkowe, narządy trawienne,
bialaczka

Talk zawierający wlókna azbestowe

Pluco

Chlorek winylu

Wątroba, mózg, pluco, uklad
krwiotwórczy, uklad limfatyczny

Arsen

Narażenie

Zapobieganie/ochrony osobiste

Drogi oddechowe

Wentylacja miejscowa lub

ochrona dróg oddechowych

Skóra

Odzież ochronna i rękawice

Oczy

Okulary ochronne lub ochrona

twarzy

Spożycie

Nie jeść, nie pić, nie palić

podczas pracy. Myć ręce przed

jedzeniem i paleniem

Arsen

Nie wolno zatrudniać kobiet przy
przetwarzaniu, przerobie,
rozważaniu oraz pakowaniu arsenu
i jego związków

Szacowanie ryzyka zdrowotnego

związanego z narażeniem na substancje

rakotwórcze

1.

Zagrożenie – potencjalna, określona jakościowo

możliwość spowodowania przez dany czynnik

szkodliwego następstwa dla zdrowia

2.

Ryzyko- oczekiwane prawdopodobieństwo,

oszacowane ilościowo, pojawienia się efektu

szkodliwego w wyniku narażenia

Ocena ryzyka jest jednym z elementów dzialania

na rzecz zapobiegania i ograniczania

szkodliwego wplywu czynników szkodliwych na

zdrowie czlowieka

Szacowanie ryzyka zdrowotnego

związanego z narażeniem na substancje

rakotwórcze

Etapy oceny ryzyka zdrowotnego

Identyfikacja zagrożeń (źródla informacji)-

celem jest określenie rodzaju efektu

szkodliwego i zależność między dawką a

efektem
Ocena ekspozycji i zależności

dawka/odpowiedź (ocena dynamiki i

kinetyki)
Charakterystyka ryzyka (wyliczenie

szacunkowe)

Warunki pracy w

pomieszczeniach biurowych

20-30% pracowników pracujących
w pomieszczeniach biurowych
odczuwa dolegliwości
Najczęściej: zmęczenie,
rozdrażnienie, bóle i zawroty glowy
zaburzenia koncentracji,
podrażnienie spojówek oraz blony
śluzowej gardla i nosa

Warunki pracy w

pomieszczeniach biurowych

Zespól chorego budynku – sick

building syndrome (SBS) -1982 r.

obecnie: schorzenia związane

przyczynowo z przebywaniem w
budynku – building-related illness
(BRI)

Warunki pracy w

pomieszczeniach biurowych

Podzial BRI:

Specyficzne – choroby o zdefiniowanym
obrazie klinicznym i znanej etiologii
(pochodzenia infekcyjnego,
immunologicznego i alergicznego)
Niespecyficzne – choroby manifestujące się
objawami o niejednorodnym i
niespecyficznym charakterze, których
czynnik przyczynowy nie jest ściśle określony

Warunki pracy w

pomieszczeniach biurowych

Czynniki infekcyjne – narażenie wynika z

zastosowania systemów
wentylacyjnych, klimatyzacyjnych oraz
urządzeń regulujących wilgotność i
temperaturę
korzystne warunki do rozwoju
drobnoustrojów oraz transmisji
czynników zakaźnych pomiędzy ludźmi

Warunki pracy w

pomieszczeniach biurowych

Epidemie spowodowane Legionella

pneumophila

Pontiac 1968 r.

Glasgow 1973 r.
Waszyngton 1965 r.
Filadelfia 1976 r.

Czynniki etiologiczne

immunologicznych postaci BRI

Substancje produkowane przez:
grzyby – np. Penicillium, Aspergillus sp.
bakterie
pierwotniaki – np. Naegleria gruberi,

Acanthamoeba polyphaga

gorączka spowodowana przez urządzenia

nawilżające – „humidifier fever”
alergiczne zapalenie pęcherzyków plucnych

Alergiczne postacie BRI

Reakcje typu natychmiastowego –
alergiczne zapalenie spojówek i blony śluzowej

nosa

astma oskrzelowa
Alergeny

pleśnie, alergeny roślin ozdobnych (np. Ficus

benjamina – liście wydzielają plyn zawierający

silne alergeny, w tym lateks gumy naturalnej)
roztocza kurzu domowego
związki zawarte w tonerach do kserokopiarek

Niespecyficzne postacie

BRI

Podrażnienie spojówek, dróg

oddechowych, stanu zapalne skóry

dzialanie drażniące związków
pochodzących z tworzyw
sztucznych zawartych w
elementach wyposażenia wnętrz –
np. formaldehyd

Formaldehyd

Uwalniany z mebli (zwlaszcza nowych) i

wykladzin podlogowych
Wlaściwości drażniące (już w stężeniu

0,3 ppm wywoluje ból glowy oraz

objawy podrażnienia oczu, nosa, skóry
Dzialanie alergizujące
alergia kontaktowa
alergia natychmiastowa dróg

oddechowych – przedmiot kontrowersji

Niespecyficzne postacie

BRI

narażenie na tlenek węgla

duża szczelność budynków
źródla – palenie papierosów,

urządzenia grzewcze, spaliny
samochodowe – podziemne garaże

Niespecyficzne postacie

BRI - etiologia

pyl, gromadzący się w trudno dostępnych
miejscach – rezerwuar grzybów, bakterii i
roztoczy
toksyny mikroorganizmów, zasiedlających
instalacje wentylacyjne i i nawilżające
lotne związki organiczne – materialy
budowlane nowej generacji, farby, środki
czystości, drukarki laserowe i kserokopiarki

Niespecyficzne postacie

BRI - etiologia

W niektórych postaciach BRI –
czynniki psychiczne
czynniki psychospoleczne

częstsze występowanie BRI – u

kobiet i u osób o niższym statusie
zawodowym

Niespecyficzne formy BRI –

etiologia cd.

Pracownicy znajdujący się niżej w hierarchii

zawodowej cierpią częściej niż osoby piastujące
wyższe stanowiska niezależnie od plci
gorsze warunki pracy
zajmują części budynków o gorszych
warunkach higienicznych
pracują w „przeludnieniu”
wykonują bardziej monotonne czynności
nie mają większego wplywu na warunki swojej
pracy

Niespecyficzne postacie

BRI

Objawy:
bóle glowy
senność
uczucie zmęczenia

Profilaktyka

obniżanie temperatury pomieszczeń
kontrola ich wilgotności
czyszczenie i sprzątanie
dbalość o czystość urządzeń
wentylacyjnych i nawilżających
zmiana stanowiska pracy; nawet w
obrębie tego samego budynku

Czynniki psychospołeczne o

Czynniki psychospołeczne o

potencjalnie niekorzystnym działaniu

potencjalnie niekorzystnym działaniu

 
We wskazówkach metodycznych w punkcie
– niekorzystne czynniki psychospołeczne -
wymieniono jedynie:



    zagrożenia wynikające ze stałego

dużego napływu informacji i gotowości do
odpowiedzi



    zagrożenia wynikające z pracy na

stanowiskach decyzyjnych i związanych z
odpowiedzialnością



    zagrożenia wynikające z narażenia życia



    zagrożenia wynikające z monotonii

pracy

Powyższe określenia mają charakter
ogólny
i nie określają w pełni występujących
w środowisku pracy psychospołecznych
czynników stresorodnych, czyli tych
które mogą powodować negatywne
emocje takie jak:

- lęk
- niepokój
- poczucie zagrożenia
- irytacja
- gniew

Cechy procesu pracy ściśle

Cechy procesu pracy ściśle

powiązane z obecnością

powiązane z obecnością

potencjalnych stresorów

potencjalnych stresorów

 
- treść i zadania wykonywane na
stanowisku pracy
- organizacja pracy
- społeczne cechy pracy i konieczność
interakcji z ludźmi
- psychologiczne cechy pracy
- relacja praca-dom
- warunki uciążliwe

Główne stresory związane z treścią

Główne stresory związane z treścią

pracy, zadaniem wykonywanym na

pracy, zadaniem wykonywanym na

stanowisku pracy

stanowisku pracy



    stała koncentracja uwagi



    trudność umysłowa zadania



    powtarzanie prostych czynności



    monotonia



    równoległe wykonywanie różnych

czynności



    praca precyzyjna



    zmienność zadań

Organizacja pracy może być

Organizacja pracy może być

źródłem stresorów, takich jak:

źródłem stresorów, takich jak:

 



    narzucone tempo pracy



    presja czasu



    sztywne godziny pracy



    nieuporządkowanie systemu

pracy



    wieloznaczność roli



    konflikt roli



    wystawienie stanowiska pracy na

obserwację przełożonych

Czynniki wynikające ze

Czynniki wynikające ze

społecznych cech pracy i

społecznych cech pracy i

konieczności interakcji z ludźmi

konieczności interakcji z ludźmi

- konieczność rywalizacji
- izolację społeczną
- konieczność współpracy
- zawieranie kompromisów, udzielanie
pomocy
- możliwość konfliktu z osobami z
zewnątrz

Stresory wynikające

Stresory wynikające

z psychologicznych cech

z psychologicznych cech

pracy

pracy

 
- niski prestiż społeczny
- odpowiedzialność za ludzi
- odpowiedzialność materialna
- świadomość ryzyka zdrowotnego i
psychicznego
- brak kontroli nad pracą
- związane z pracą dylematy moralne

Praca źródłem stresu

Praca źródłem stresu

poprzez zakłócenie relacji

poprzez zakłócenie relacji

praca-dom

praca-dom

 

- wymogi dyspozycyjności, powodujące
częstą nieobecność w domu
 
- kontynuowania pracy w warunkach
domowych

Obecność stresorów

Obecność stresorów

spowodowana uciążliwymi

spowodowana uciążliwymi

warunkami pracy, np.:

warunkami pracy, np.:

 
- niekorzystnymi warunkami
mikroklimatu
- oświetleniem
- hałasem
- czynnikami wywołującymi
nieprzyjemne odczucia estetyczne,
węchowe itp.

Indywidualne cechy jednostki modyfikujące reakcje na

Indywidualne cechy jednostki modyfikujące reakcje na

czynniki stresorodne

czynniki stresorodne

:

:

 
- osobowość
- posiadane doświadczenie
- stan zdrowia
- udzielone pracownikowi wsparcie społeczne
 

Możliwe reakcje na działania stresu zawodowego

Możliwe reakcje na działania stresu zawodowego

:

:

 
- negatywne emocje
- zachowania typu agresji
- zachowania typu wycofywania się

Możliwe następstwa narażenia na działanie stresu

Możliwe następstwa narażenia na działanie stresu

zawodowego

zawodowego

:

:

- trudności z podejmowaniem decyzji
- upośledzenie koncentracji uwagi
- zaburzenia procesów poznawczych

Możliwe skutki działania stresu

Możliwe skutki działania stresu

zawodowego

zawodowego

 
- pogorszenie jakości i wydajności
wykonywanej pracy
- zwiększenie ryzyka spowodowania wypadku
 

Możliwe następstwa negatywnych

Możliwe następstwa negatywnych

stanów emocjonalnych związanych

stanów emocjonalnych związanych

ze stresem zawodowym

ze stresem zawodowym

 
- zwiększenie konsumpcji używek
- stosowanie leków psychotropowych

Niekorzystne czynniki

Niekorzystne czynniki

psychospołeczne środowiska

psychospołeczne środowiska

pracy mają udział w patogenezie

pracy mają udział w patogenezie

schorzeń

schorzeń

- układu krążenia (nadciśnienia tętniczego,
choroby niedokrwiennej serca)
- układu pokarmowego (choroby
wrzodowej)
- układu nerwowego (depresji, nerwic
lękowych)
- układu immunologicznego

Agresja w miejscu pracy - istotne

Agresja w miejscu pracy - istotne

zagrożenie związane z pracą,

zagrożenie związane z pracą,

pochodzące ze środowiska

pochodzące ze środowiska

społecznego.

społecznego.

 

 

Wynikająca z pracy konieczność

Wynikająca z pracy konieczność

funkcjonowania w grupie pracowniczej,

funkcjonowania w grupie pracowniczej,

przebywania przez długi czas z innymi

przebywania przez długi czas z innymi

osobami lub współpracy z nimi - ryzyko

osobami lub współpracy z nimi - ryzyko

sytuacji konfliktowych.

sytuacji konfliktowych.

Rodzaje agresji

Rodzaje agresji

podział wg źródeł agresji - raport Injury

podział wg źródeł agresji - raport Injury

Prevention Research Center The Univer

Prevention Research Center The Univer

s

s

ity

ity

of Iowa

of Iowa

 
- akty agresji związane z kryminalnymi intencjami sprawcy
- akty agresji ze strony klientów, petentów lub pacjentów
- akty agresji pracownik – pracownik
- akty agresji związane z relacjami pozazawodowymi.

Typy agresji

Typy agresji

podział wg Neumana cd

podział wg Neumana cd

 

manifestowana wrogość

mówienie podniesionym glosem, używanie

wulgaryzmów, obraźliwe gesty lub komentarze,
groźby, insynuacje,

bojkotowanie towarzyskie,

ostracyzm, ignorowanie

obecności,

ostentacyjna cisza, rozpowszechnianie
nieprawdziwych informacji na temat ofiary,
nadmierna i

nieuzasadniona krytyka,

niesprawiedliwe ocenianie pracy,

niszczenie

projektów

Typy agresji

Typy agresji

podział wg Neumana cd

podział wg Neumana cd

obstrukcjonizm, czyli celowe utrudnianie

wykonywania pracy

celowe spowalnianie pracy zespolu poprzez opuszczanie

miejsca pracy, spóźnianie się na spotkania, gubienie

dokumentów, mylenie się, brak przygotowania do

pracy, odwlekanie wykonania zadania, zatajanie

ważnych informacji

jawna agresja

przemoc fizyczna, kradzież i niszczenie wlasności

Wybrane szczegółowe formy agresji wymienione listach

Wybrane szczegółowe formy agresji wymienione listach

International Labour Organisation, National Institute for

International Labour Organisation, National Institute for

Safety and Health i Australia Institute of Criminology

Safety and Health i Australia Institute of Criminology

 

 

bullying -

bullying -

działania powodujące u ofiary poczucie lęku i

działania powodujące u ofiary poczucie lęku i

zagrożenia, np. poprzez udzielanie publicznych nagan,

zagrożenia, np. poprzez udzielanie publicznych nagan,

nieuzasadnioną krytykę, ignorowanie opinii,

nieuzasadnioną krytykę, ignorowanie opinii,

pomniejszanie efektów pracy i kwestionowanie

pomniejszanie efektów pracy i kwestionowanie

kompetencji zawodowych ofiary

kompetencji zawodowych ofiary

mobbing -

mobbing -

bardziej usystematyzowana i o dłuższym

bardziej usystematyzowana i o dłuższym

przebiegu forma bullyingu, stosowana przez większą

przebiegu forma bullyingu, stosowana przez większą

grupę osób

grupę osób

molestowanie seksualne

molestowanie seksualne

-

-

zdefiniowane jako „każde

zdefiniowane jako „każde

niechciane, nieodwzajemnione i niemile widziane

niechciane, nieodwzajemnione i niemile widziane

zachowanie o charakterze seksualnym, które jest

zachowanie o charakterze seksualnym, które jest

nieprzyjemne dla osoby, która jest jego obiektem,

nieprzyjemne dla osoby, która jest jego obiektem,

powodujące, że osoba ta czuje się zastraszona,

powodujące, że osoba ta czuje się zastraszona,

upokorzona i skrępowana”

upokorzona i skrępowana”

bierna agresja -

bierna agresja -

przybieranie groźnej postawy ciała,

przybieranie groźnej postawy ciała,

wrogie spojrzenie

wrogie spojrzenie

Konsekwencje narażenia na agresję

w miejscu pracy

skutki krótkoterminowe

irytacja, przygnębienie,
zniechęcenie, poczucie
bezradności, apatii, winy, zaniżone
poczucie wlasnej wartości

Konsekwencje narażenia na agresję

w miejscu pracy

Skutki odlegle

zaburzenia koncentracji, uzależnienia,
stany lękowe, zespól wypalenia
zawodowego, zespól zaburzeń po
stresie urazowym, depresja reaktywna,
myśli i próby samobójcze

Konsekwencje narażenia na agresję

w miejscu pracy – skutki spoleczne i

zawodowe

częstsze konflikty interpersonalne
chęć zmiany lub odejścia z pracy
zmniejszenie produktywności
rutyna w wykonywaniu zadań
zmiana postrzegania i stosunku do kierownictwa –

brak zaufania związany z poczuciem malego
poziomu bezpieczeństwa, wtórny spadek
efektywności, zaangażowania

Konsekwencje narażenia na agresję w

miejscu pracy – skutki ekonomiczne

Koszty opieki medycznej nad

poszkodowanymi

zagwarantowanie świadczeń

emerytalnych przy wcześniejszym
przechodzeniu na emeryturę

Konsekwencje narażenia na agresję w

miejscu pracy – skutki ekonomiczne cd.

koszty absencji
fluktuacja kadr
szkolenie nowych pracowników
koszty leczenia
koszty procesowe
rekompensaty dla poszkodowanych

Skala zjawiska - UE

2% - fizyczna agresja ze strony

wspólpracowników

4% - fizyczna agresja ze strony osób

spoza organizacji

2% - molestowanie seksualne
9% - zastraszanie lub bullying (10%

kobiet, 8 % mężczyzn)

Skala zjawiska - USA

Wg Northwestern National Insurance

Company

29% zatrudnionych ofiarą aktów

agresji w pracy w ciągu roku
3% - poważne ataki fizyczne
7% - pogróżki
19% - nękanie

Agresja w pracy -

niedoszacowanie

Wg NWNL

Nie odnotowano oficjalnie:
24% ataków fizycznych
43% - pogróżek
53% - incydentów nękania

Skala zjawiska - Australia

Zatrudnieni w szpitalach (1999)

57% - obelgi
46% - pogróżki
11% - agresja fizyczna

Agresja w miejscu pracy

MOP
Francja – 11,2 % mężczyzn i 8,9%

kobiet

Rumunia – 8,7% i 4,1%

Szwecja – 15% procent samobójstw

następstwem mobbingu w miejscu
pracy (1997 r.)

Grupy zawodowe szczególnie

Grupy zawodowe szczególnie

narażone na agresję w miejscu

narażone na agresję w miejscu

pracy

pracy

 

 

pracownicy sektora usług i handlu

pracownicy sektora usług i handlu

(pracownicy służb publicznych, pracownicy banków,

(pracownicy służb publicznych, pracownicy banków,

pracownicy hoteli i restauracji, sprzedawcy w sklepach

pracownicy hoteli i restauracji, sprzedawcy w sklepach

monopolowych)

monopolowych)

W przypadku bullyingu częściej narażenie dotyczy kobiet

W przypadku bullyingu częściej narażenie dotyczy kobiet

Narażenie na agresję może

Narażenie na agresję może

powodować

powodować

 

 

-

-

obniżenie samopoczucia

obniżenie samopoczucia

-

-

zaburzenia zdrowia psychicznego

zaburzenia zdrowia psychicznego

-

-

zaburzenia psychosomatyczne

zaburzenia psychosomatyczne

 

 

W konsekwencji

W konsekwencji

 

 

-

-

pogorszenia stanu zdrowotnego

pogorszenia stanu zdrowotnego

-

-

zaburzeniu ulega społeczne i zawodowe funkcjonowanie

zaburzeniu ulega społeczne i zawodowe funkcjonowanie

osoby narażonej na agresję

osoby narażonej na agresję

 

 

Stres zawodowy i narażenie na agresję są jednymi z

Stres zawodowy i narażenie na agresję są jednymi z

najpowszechniej występujących zagrożeń dla zdrowia

najpowszechniej występujących zagrożeń dla zdrowia

pracujących.

pracujących.

Szczegółowy wykaz prac wymagających szczególnej

Szczegółowy wykaz prac wymagających szczególnej

sprawności psychofizycznej zawiera załącznik do

sprawności psychofizycznej zawiera załącznik do

rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z

rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z

dn. 28 maja 1996 r. (Ro

dn. 28 maja 1996 r. (Ro

z

z

p. MIPS, 1996).

p. MIPS, 1996).

Właściwej ocenie rzeczywistych

Właściwej ocenie rzeczywistych

warunków środowiska pracy i

warunków środowiska pracy i

zagrożeń z nimi związanych służą

zagrożeń z nimi związanych służą

 

 

-

-

poszerzanie wiedzy w zakresie higieny pracy,

poszerzanie wiedzy w zakresie higieny pracy,

-

-

wizytacje stanowisk pracy przez lekarza

wizytacje stanowisk pracy przez lekarza

-

-

korzystanie z informacji i konsultacji udzielanych przez

korzystanie z informacji i konsultacji udzielanych przez

działy higieny terenowych stacji sanitarno-

działy higieny terenowych stacji sanitarno-

epidemiologicznych i wojewódzkie ośrodki medycyny pracy.

epidemiologicznych i wojewódzkie ośrodki medycyny pracy.

ZDARZENIA

PUNKTY

Śmierć małżonka

100

Rozwód

73

Separacja

65

Uwięzienie

63

Śmierć członka rodziny

63

Kalectwo lub ciężka choroba

53

Zawarcie małżeństwa

50

Zwolnienie z pracy

47

Uratowanie zagrożonego małżeństwa

45

Przejście w stan spoczynku

45

Skala Holmesa i Rahea

ZDARZENIA

PUNKTY

Kłopoty zdrowotne członka rodziny

44

Ciąża

40

Kłopoty seksualne

39

Pojawienie się w rodzinie nowej osoby

39

Zmiany w interesach

39

Zmiany stopnia zamożności

38

Zmiany w natężeniu i liczbie rozmów z

małżonkiem

35

Obciążenie hipoteki lub zaciągnięcie

pożyczki

32

Spłacenie długu

30

Zmiana stanowiska w pracy

29

Skala Holmesa i Rahea – cd.

Skala Holmesa i Rahea – cd.

ZDARZENIA

PUNKTY

Opuszczenie domu przez dziecko

29

Kłopoty z teściami

29

Wybitne osiągnięcia osobiste

28

Podjęcie przez współmałżonka pracy

lub rezygnacja z zawodu

26

Rozpoczęcie lub zakończenie nauki

26

Zmiana warunków życia

25

Zmiana przyzwyczajeń

24

Kłopoty z szefem

23

Zmiana godzin pracy lub jej

warunków

20

Przeprowadzka

20

Skala Holmesa i Rahea – cd.

ZDARZENIA

PUNKTY

Zmiana szkoły

20

Zmiana sposobów wypoczynku

19

Zmiana aktywności religijnej

19

Zmiana aktywności społecznej

18

Zaciągnięcie małej pożyczki

17

Zmiana w sposobie spania

16

Zmiana liczby zjazdów rodzinnych

15

Zmiana diety

15

Wakacje

13

Boże Narodzenie

12

Drobne naruszenie prawa ( np.

ukaranie mandatem)

11

Skala Holmesa i Rahea - ocena

150 punktów w skali stresu /rok bez
istotnego wpływu na stan zdrowia

150 do 300 punktów / rok – wzrost o
30 % ryzyka zachorowania.

Reakcja alarmowa

przyspieszony puls

kołatanie serca i trudności z oddychaniem

skurcze żołądka, bóle głowy

zaparcia i biegunki

suchość w ustach

drżenie kończyn

nudności, wzmożone pocenie się

zgrzytanie zębami, zaciśnięte szczęki

niemożliwość usiedzenia w miejscu

Zdrowotne skutki stresu

choroba niedokrwienna serca
zawał
zaburzenie rytmu serca
nadciśnienie tętnicze
udar mózgu
wysoki poziom cholesterolu we krwi

choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
zaburzenia motorki jelit

nerwica
bezsenność
depresja

obniżenie odporności immunologicznej → choroby

infekcyjne, nowotwory, alergie

zaburzenia miesiączkowania
zaburzenia erekcji

Zwalczanie stresu

Prewencja pierwotna



Usuwanie lub osłabianie działania stresorów

u osób zdrowych, np.:

ćwiczenia w analizie

sytuacji stresowej, kształcenie umiejętności

pozytywnego myślenia

Prewencja wtórna



Usuwanie stresu:

ćwiczenia w

rozładowywaniu napięcia stresowego

poprzez aktywność fizyczną lub

„wyładowanie emocjonalne, relaksację ,

trening oddechowy

Zwalczanie stresu c.d.

Prewencja trzeciorzędowa:



Usuwanie odległych utrwalonych
skutków zdrowotnych w postaci
zaburzeń behawioralnych,
psychicznych oraz chorób
psychosomatycznych

Obciążenie

wysilkiem glosowym

Niekwestionowane: śpiewacy,

mówcy radiowi i telewizyjni,
pedagodzy, mówcy zawodowi –
tlumacze, telefonistki, politycy

Niedoceniane: pracownicy handlu

czy administracji, zwlaszcza
zatrudnieni w halaśliwym otoczeniu

Obciążenie

wysilkiem glosowym

Szczególnie istotne u pracowników, u których

stwierdza się:

Niewydolność podniebienno-gardlową
Brodawczaki krtani
Guzki i polipy faldów glosowych
Niewydolność glośni
Upośledzenie sluchu znacznego stopnia
Poważne schorzenia alergiczne
Przewlekle stany zapalne górnych dróg

oddechowych z tendencją do podsychania i

zaniku w zakresie blon śluzowych

Obciążenie

wysilkiem glosowym

Ryzyko dysfonii zwiększa się przy

konsumpcji:

papierosów
alkoholu

Czynniki niebezpieczne

śliskie powierzchnie podlogowe

typowe przeszkody
architektoniczne

użytkowanie sprzętu elektrycznego