Druga Szkoła

Franciszkańska

Historia filozofii

średniowiecznej

Plan

• Henryk z Gandawy
• Jan Duns Szkot
• Wilhelm Okham

Druga Szkoła Franciszkańska

2

Henryk z Gandawy,

• Doctor solemnis, ur.

ok. 1217, Gandawa,

zm. 1293, Paryż lub

Tournai, filozof i

teolog pochodzenia

flamandzkiego;

jeden z

najwybitniejszych

przedstawicieli

augustynizmu w

końcu XIII w.;

poprzednik Jana

Dunsa Szkota;

przeciwnik św.

Tomasza z Akwinu.

Druga Szkoła Franciszkańska

3

Poglądy

• Iluminizm Augustyna w

połączeniu z empiryzmem
Arystotelesa

• Oświecenie jest łaską
• Prawda wyłącznie domeną

teologii

Druga Szkoła Franciszkańska

4

Jan Duns Szkot

Johannes Duns Scotus

(ur. 1266, zm. 8 listopada 1308)

• Nowicjat spędził w Dumfries,

następnie uczył się w Szkocji i Anglii.

• W 1291 r. otrzymał święcenia

kapłańskie.

• W latach 1293-1296 kształcił się na

Sorbonie.

• Był wykładowcą na uniwersytetach w

Cambridge, Oxfordzie i Paryżu.

• W 1303 r. wydalony z Paryża za

odmówienie poparcia Filipowi IV

Pięknemu w jego sporze z papieżem

Bonifacym VIII.

• Rok później powrócił i uzyskał tytuł

magistra teologii.

• W 1307 r. powtórnie opuścił Paryż i

udał się do Kolonii, gdzie pełnił urząd

regenta studiów teologicznych.

• Doctor subtilissimus.

Druga Szkoła Franciszkańska

5

Prace

• Parva logicalia (1295)

• Quaestiones super de anima

• Qaestiones subtilissimae de metaphysicam

Aristotelis

• Lectura (ca. 1299 in Oxford)

• Ordinatio (ca. 1300)

• Reportata parisiensia (ca. 1300)

• Reportatio parisiensis examinata I.A. (ca. 1302 –

1305)

• Collationes (46 Disputationen aus den Jahren

1300 bis 1305)

• Tractatus de Primo Principio (ca. 1305)

• TheoremataQuaestiones Quodlibetales (ca. 1306)

Druga Szkoła Franciszkańska

6

Filozofia

• Nauka samodzielna, ale dość

ograniczona (tak jak ograniczone
jst przez grzech pierworodny
naturalne poznanie ludzkie)

• Stanowi pewną sztukę myślenia i

jest zawsze uwarunkowana
teologicznie

Druga Szkoła Franciszkańska

7

Filozofia bytu

• Wyższość jednostki nad ogółem

– Dotyczy nie tylko człowieka (Tomasz

z Akwinu), lecz wszystkich bytów

– Dlatego kluczowa staje się zasada

jednostkowienia

– Tę zasadę stanowi połączenie

materii i formy (radykalny powrót
do stanowiska Awicenny)

Druga Szkoła Franciszkańska

8

Filozofia poznania

• Problem:

• Rzeczy są jednostkowe
• Poznanie dotyczy tego, co ogólne

(Arystoteles)

– Intuicja

: prawdziwe poznanie rzeczy

jednostkowych

• Spontanicznie „uchwycamy” jednostkowość

rzeczy: haecceitas

– Abstrakcja

: poznanie naukowe

• Pomija esse i species
• Wydobywa istotę rzeczy  natura communis

Druga Szkoła Franciszkańska

9

Natura communis

Coś co jest przed jednostkowością i ogólnością

(problem Awicenniański)

• W przedmiocie

istnieje jako
jednostka

• W umyśle tkwi

jako ogólność

Druga Szkoła Franciszkańska

10

Natura communis

Druga Szkoła Franciszkańska

11

Poznanie ludzkie

• Pewność pierwszych zasad

– Ujmowane są wyłącznie w oparciu o

stosubnki zachodzące w intelekcie

• Ograniczona wartość poznania

zmysłowego

– Możemy być pewni jedynie swoich

aktów psychicznych

Druga Szkoła Franciszkańska

12

Druga Szkoła Franciszkańska

13

Metafizyka

• Przedmiotem byt, ale

– NIE

: Bóg, jak u Henryka z Gandawy

– NIE

: istota bytu materialnego, jak u

Tomasza

• LECZ

: byt jako byt „w ogólności” (po

Awiceniańsku)

– Duns dodaje, że w czasie naszej ziemskiej

pielgrzymki jesteśmy chwilowo ograniczeni

do poznawania bytów tylko materialnych,

ale nie oznacza to, że należy koniecznie

wiązać pojęcie bytu z materialnością

Druga Szkoła Franciszkańska

14

Jednoznaczość

Pojęcie bytu jest jednoznaczne, ale

sam byt – nie

• Pojęcie nie podpada pod kategorie
• Byt rzeczywisty jest kategorialny i

ponadto transcendentalny

Druga Szkoła Franciszkańska

15

Warstwy transcendentalne

1. Orzeczniki zamienne z pojęciem bytu:

jeden, prawdziwy, dobry, piękny

2. Formy dysjunktywne, np. pary:

skończony-nieskończony, konieczny-
możliwy

3. Czyste doskonałości; dotyczą tylko

Boga (są to te same doskonałości, co
w bytach stworzonych, lecz
pozbawione wszelkiej
niedoskonałości)

Druga Szkoła Franciszkańska

16

Dowody na istnienie Boga

• Tradycja Anzelmiańska (nawet

niezmieniony jest schemat)

• Duns chce udowodnić Boga

„chrześcijańskiego”
(nieskończony i jedyny)

• Chciałby przeprowadzić dowód

(demonstratio) w duchu
Arystotelesowskim

Druga Szkoła Franciszkańska

17

Stopnie dowodu

• Istota pierwsza (Bóg) musi być

możliwa

(w danym porządku)

• Istota ta nie może być czemuś

podporządkowana lub druga

• Rzeczywiście ta istota

musi

istnieć

Druga Szkoła Franciszkańska

18

Porządki

1. Porządek przyczyny sprawczej
2. Porządek celu
3. Porządek prymatu

Druga Szkoła Franciszkańska

19

Porządek przyczyny

sprawczej

1. Coś może by przyczyną sprawczą, gdy

samo nie jest uprzyczynowane i nie
czerpie mocy od czegoś innego

(niemożliwe jest nieskończone postępowanie w
porządku przyczyn sprawczych)

2. Przyczyna sprawcza nie może być

przyporządkowana innej przyczynie
jako jej skutek

3. Przyczyna sprawcza istnieje

wyłącznie w akcie

Druga Szkoła Franciszkańska

20

Porządek celu

1. Może istnieć cel bezwzględnie

pierwszy

2. Jako taki nie może być

uprzyczynowany

3. Ten cel musi tkwić w naturze

istniejącej z konieczności

Druga Szkoła Franciszkańska

21

Porządek prymatu

1. Jakaś natura może być

bezwzględnie pierwsza pod
kątem doskonałości

2. Nie może ona być przyczynowo

spowodowana przez coś innego

3. Jest czymś rzeczywiście

istniejącym

Druga Szkoła Franciszkańska

22

Bóg

• Szkot udowadnia, że zachodzi

jedność pomiędzy tymi trzema
udowodnionymi naturami i tą
jednością jest Bóg

– Nieskończony
– Stanowiący swą wolę i swój intelekt

Druga Szkoła Franciszkańska

23

Stworzenia

• Powstają dzięki Boskim ideom

– Podkreśla stwórczą aktywność Boga

• Bóg posiada od przedwieczności

prawzory wszystkich rzeczy, które mogą

istnieć

• Przyjmuje „pozytywną” materię, która

– Jest zasadą natury

– Przyczyną zmian substancjalnych

– Przedmiotem poznania

• Każda więc materia ma „byt” i wobec

tego jest w akcie – wymaga więc zawsze

odrębnej formy

Druga Szkoła Franciszkańska

24

Człowiek

• Ma 2 formy

– Forma corporeitas
– Forma intellectiva

• Nie ma filozoficznego dowodu na

nieśmiertelność duszy ludzkiej

Druga Szkoła Franciszkańska

25

Etyka

• Woluntaryzm (najbardziej wierny

uczeń Augustyna w
średniowieczu)

– Wola ma władzę nad intelektem
– Korzysta z jego „usług”, ale nie jest

nimi zdeterminowana

• Miarą moralności jest wola Boga

Druga Szkoła Franciszkańska

26

Wilchelm Ockham

(ok. 1285-10 kwietnia 1349)

• W 1318 roku ukończył studia w

Oksfordzie, a następnie pozostał tam
jako wykładowca.

• Oskarżony o herezję został wezwany

na dwór papieża Jana XXII, udało mu
się zbiec, skąd udał się pod kuratelę
cesarza Ludwika IV Bawarskiego.

• Zajmował się głównie teorią

poznania.

• Jego zwolenników nazywa się

ockhamistami.

• Zmarł 10 kwietnia 1349 r. w

Monachium podczas epidemii
czarnej śmierci.

• Venerabilis Inceptor, Doctor

Invincibilis

Druga Szkoła Franciszkańska

27

Dzieła

• Summa logicae (przed 1327), Paryż 1448,

Bolonia 1498, Wenecja 1508, Oxford 1675.

• Quaestiones in octo libros physicorum, (przed

1327), Rzym 1637.

• Summulae in octo libros physicorum, (przed

1327), Wenecja 1506.

• Quodlibeta septem (przed 1327), Paryż 1487.

• Expositio aurea super totam artem veterem:

quaestiones in quattuor libros sententiarum,

Lyon 1495, Bolonia 1496.

• Major summa logices, Wenecja 1521

• Quaestiones in quattuor libros sententiarum,

Lyon, 1495.

• Centilogium theologicum, Lyon 1495.

Druga Szkoła Franciszkańska

28

Koncepcja Boga

• Scholastykom i klasykom (w znacznej mierze

racjonalistycznej szkole dominikańskiej) zarzucał

uszczuplanie władzy Bożej poprzez ograniczanie jej do

deterministycznych i logicznych schematów.

• Według Ockhama, takie przedstawianie Boga pozbawia

Go atrybutu wszechwładności, suwerenności,

podporządkowując Jego wolę jakimś ograniczeniom

rozumowym.

• Grecko-scholastycznej wizji Boga Ockham

przeciwstawia Boga biblijnego, judeochrześcijańskiego

Stwórcę-Suwerena, którego władza nie podlega

żadnym ograniczeniom.

• Dlatego też Ockham akcentuje problem Boskiej woli

jako podstawę wszelkich rozważań o Bogu - w

przeciwieństwie do filozofii klasycznej i szkoły

dominikańskiej, której wszelkie rozważania religijne

zaczynały się od refleksji nad rozumnością świata.

Druga Szkoła Franciszkańska

29

Brzytwa Ockhama

Istnień nie należy mnożyć ponad potrzebę (łac. Non sunt

multiplicanda entia sine necessitate), tłumaczona także
tradycyjnie jako: Bytów nie mnożyć, fikcji nie tworzyć,
tłumaczyć fakty jak najprościej.

– W praktyce tłumaczy się to jako: proste rozwiązanie jest

najlepsze albo nie wymyślaj nowych czynników jeżeli nie
istnieje taka potrzeba, a jeżeli już, to udowodnij najpierw ich
istnienie.

• Oryginalna zasada Ockhama brzmiała "Jedynym realnym

bytem jest Bóg - wszystko, co da się wywieść bezpośrednio
od Boga jest prawdą, a reszta to czcze spekulacje".
Ockham zasłynął z bardzo rygorystycznego stosowania tej
zasady. Pracując ze studentami w bibliotece w Oxfordzie
zwykł był dawać im do ręki brzytwy i kazać wycinać nimi z
ksiąg stronice, które były w sprzeczności z jego zasadą.

Druga Szkoła Franciszkańska

30

Brzytwa Ockhama i

Arystoteles

• Zasada brzytwy Ockhama zwana jest także zasadą ekonomii

myślenia. Jest to jedna z podstawowych zasad, których
przestrzega się w trakcie tworzenia poprawnych teorii
naukowych.

• Interesujące, że zasada brzytwy Ockhama, w formie jaką

znamy dzisiaj nie została w gruncie rzeczy wymyślona przez
niego, lecz przez Arystotelesa. Sam Ockham zastosował
dość specyficznie rozumianą zasadę ekonomii myślenia do
krytykowania współczesnych jemu poglądów teologicznych.

• Tradycję Ockhama rozpowszechnił później David Hume,

który przypadkowo natknął się na stare opisy obyczajów
jakie wprowadził Ockham i zafascynowany tym nazwał w
swoich pismach, starą, arystotelesowską zasadę ekonomii
myślenia brzytwą Ockhama, dzięki czemu termin ten
wszedł na stałe do współczesnej teorii poznania.

Druga Szkoła Franciszkańska

31

Polityka

• Ockhama można uznać za najwybitniejszego apologetę

cesarskich roszczeń do niezależności od władzy kościelnej.

• Potępiony przez papieża za swoje poglądy Ockham uciekł na

dwór Ludwika Bawarskiego, gdzie wypowiedział słynne

słowa: "Broń mnie mieczem, a ja będę ciebie bronił piórem".

• W swojej myśli politycznej Ockham oparł się na dwóch

źródłach: filozofii awerroizmu i dosłownej interpretacji

Pisma Świętego.

• Od awerroistów przejął przekonanie, że interes jednostki jest

zawsze tożsamy z interesem wspólnoty.

• Analizując zaś księgi Starego i Nowego Testamentu, doszedł

do wniosku, że władza świecka pochodzi od Boga

bezpośrednio.

• Kościół nie jest żadnym pośrednikiem w jej przekazywaniu.

• Ockham w swojej myśli zawarł nawet pewną formę koncepcji

umowy społecznej. Według niego to ludzie na swój wniosek

otrzymali od Boga władzę, która uległa uświęceniu.

Druga Szkoła Franciszkańska

32

Wnioski

Druga Szkoła Franciszkańska

33