Cuda świata natury

Amfiteatr

Ogromne półkole płasko
zakończonych

klifów

w

Królewskim

Parku

Narodowym

Natal

w

Republice

Południowej

Afryki

nazwano

Amfiteatrem. Klify wznoszą
się tu na wysokość 1500 m,
na końcach osiągają nawet
3000 m.
Płaskowyż rozciągający się
na szczycie klifu nazywany
jest Pofung, co w języku
tubylców znaczy miejsce
elanda (eland - największa
z antylop).

AFRYKA

Amfiteatr - ciąg dalszy

Amfiteatr

jest

częścią

masywu Gór Smoczych

(Drakensberg),

który

rozpościera się na długość

tysiąca km od Przylądka

Dobrej

Nadziei

do

Transwalu.
U stóp klifu znajduje się

rezerwat Giant's Castle -

najstarszy

rezerwat

Republiki

Południowej

Afryki. Elandy, antylopy,

pawiany, orły i orłosępy

brodate to tylko niektóre

ze

spotykanych

tutaj

zwierząt.

W

skale

widoczne

są

rozległe,

czasami biegnące przez

całą

wysokość

klifu

spękania

oraz

wybrzuszenia

skalne,

wyglądające jak ogromne

podpory

podtrzymujące

klif.

Wodospad
Wiktorii

Jeden z najwspanialszych
wodospadów

świata,

Wodospad Wiktorii, leży na
rzece

Zambezi,

które

stanowi granicę między
Zambią a Zimbabwe. W
górnym biegu rzeka płynie
powoli

przez

szeroką,

płytką

dolinę.

Już

w

odległości około 50 km od
wodospadu

dostrzec

można unoszącą się w
powietrzu na wysokość
300

m

chmurę

pyłu

wodnego. Z daleka słychać
łoskot przetaczającej się
wody. Tubylcy nazywają
wodospad Mosi-oa-Tunja co
znaczy dym, który grzmi.

Wodospad Wiktorii – ciąg
dalszy

Rzeka Zambezi przeciska się
przez zagradzającą jej drogę
głęboką rozpadlinę skalną,
formując Wodospad Wiktorii.
Rozpadlina

powstała

na

skutek ruchów ziemi około
150

mln

lat

temu.

W

najszerszym

miejscu

wodospad mierzy 1690 m.
Naprzeciwko

skalnego

urwiska, gdzie woda spada w
dół, w odległości zaledwie 75
m wyrasta inny klif. Między
nimi

znajduje

się

wąski

wąwóz, na którego dnie woda
tworzy

kipiel,

zwaną

Gotującym się Kotłem. W
dalszym biegu rzeki, na
przestrzeni 72 km, znajdują
się liczne przełomy.

Kanion Colca i
Dolina
Wulkanów

Kanion

Colca

w

peruwiańskich

Andach

wygląda

jakby

został

wycięty z gigantycznym
nożem. Jest to najgłębszy
wąwóz świata. Ośnieżone
białe

szczyty,

często

ukryte

w

chmurach,

wyrastają 3,2 km ponad
dno doliny. Rzeka Colca,
dzika i bagnista w porze
deszczowej,

wije

się

pośród

wygasłych

wulkanów, rozrzuconych
wzdłuż dna doliny.

Ameryka Południowa

Kanion Colca i Dolina Wulkanów – ciąg

dalszy

Ponad

górami

kanionu

Colca rozciąga się 64-
kilometrowa

Dolina

Wulkanów, gdzie znajduje
się

86

stożków

wulkanicznych. Niektóre z
nich osiągają wysokość
prawie 300 m.
Jedne wyrastają z pól, u
podstaw

innych

nagromadziła się zastygła
lawa.

na

niektórych

stożkach rosną kaktusy,
inne są zupełnie nagie.
Między Doliną Wulkanów a
Pacyfikiem leży wypełniony
otoczakami,

gorący,

piaszczysty wąwóz, zwany
Toro Muerto.

Wodospad

Angel

W 1935 roku amerykański
pilot Jimmy Angel przelatywał
nad

górami

Wenezueli,

szukając złota. Kiedy znalazł
się nad Diabelską Górą,
dostrzegł jakieś wodospady.
Po dwóch latach wrócił, by
przyjrzeć im się bliżej. Jednak
samolot, którym leciał, rozbił
się i ugrzązł w bagnie. Angel i
jego

towarzysz

przez

jedenaście dni przedzierali się
przez dżunglę, aby dotrzeć do
wodospadów. Jimmy Angel nie
znalazł

złota,

odkrył

natomiast

najwyższy

na

świecie

wodospad,

który

nazwano

później

jego

nazwiskiem.
Wody

wodospadu

Angel,

osiemnaście razy wyższego
od

Niagary,

spadają

z

wysokości 1054m.

Wodospad Angel – ciąg dalszy

Las

tropikalny

wokół

wodospadu jest tak gęsty, że

teren ten jest praktycznie

niedostępny.

W

porze

deszczowej, kiedy poziom

wód w rzekach znacznie się

podnosi, można dotrzeć tam

łodzią. Przez pozostałą część

roku

wodospad

oglądać

można jedynie znad ziemi.
Diabelska Wyspa, zwana

przez Indian Auyán Tepui, to

szczyt masywu stołowego

czy też płaskowyż, powstały

prawdopodobnie 65 mln lat

temu na skutek pionowych

ruchów skorupy ziemskiej.

Pod

wpływem

działania

czynników

klimatycznych

krawędź

masywu

uległa

erozji, a widocznym tego

śladem są liczne pęknięcia i

szczeliny, z których podczas

pory deszczowej wypływa

woda.

Gejzer old
faithful

Yellowstone to pierwszy
park

narodowy

na

świecie (ustanowiony w
1872 roku), a zarazem
największy

park

narodowy

USA.

Przeważająca jego część
leży na terytorium stanu
Wyoming.

Jest

to

wulkaniczny plaskowyż w
Górach Skalistych, pełen
gór, jezior i lasów. Innymi
atrakcjami tego rejonu
są klify zbudowane z
czernego obsydianu oraz
tysiące

gejzerów

i

gorących źródeł.

Ameryka Północna

Gejzer old faithful – ciąg

dalszy

Określenie

gejzer

pochodzi od islandzkiego

słowa geysa, które znaczy

wybuchać lub tryskać.

Głęboko pod powierzchnią

ziemi znajdują się bardzo

gorące skały. Podgrzewają

one wypełniającą otwór

lub kanał wodę do stanu

wrzenia,

a

następnie

wrzątek i para zostają

wyrzucone na znaczną

wysokość.
Po opróżnieniu kanału

gejzer

stopniowo

wypełnia sie znów wodą i

cały proces powtarza się.

Gejzer Old Faithful jest

aktywny nieprzerwanie od

przynajmniej 200 lat. Co

godzinę 45 tys. litrów

wrzącej wody wyrzucane

jest przez 5 minut na

wysokość 30-45 metrów.

Zorze Polarne

Zorze polarne to oślepiające
wstęgi, łuki, promienie albo
firanki w świetlne, migoczące
na

niebie

w

rejonach

polarnych. Te z północy zwane
są zorzą północną (aurora
borelis), te z południa - zorzą
południową (aurora australis).
Nie wyjaśniono do końca
mechanizmu ich powstawania.
Uważa się, że są rezultatem
wychwytywania

przez

ziemskie pole magnetyczne
drobnych cząsteczek energii,
emitowanych przez Słońce.
Mniej więcej co jedenaście lat
Słońce

wchodzi

w

fazę

podwyższonej

aktywności,

wysyłając

w

przestrzeń

kosmiczną

duże

ilości

cząsteczek energii. Właśnie
wtedy

zorze

są

najwspanialsze.

Zorze Polarne – ciąg dalszy

Światła miast i wysokie budynki

na horyzońcie mogą utrudniąć

obserwacje, najlepiej więc oglądać

zorze

polarne

w

miejscach

położonych z dala od obszarów

miejskich.

W

miejscowości

Churchill w Kanadzie zorzę można

ujrzeć przez średnio 300 nocy w

roku,

podczas

gdy

w

amerykańskim

stanie

Floryda

ukazuje się ona czterokrotnie.
Zorze

polarne

występują

najczęściej na wysokości 90-130

km

nad

powierzchnią

ziemi,

pojawiają się też jednak znacznie

wyżej. W 1959 roku zmierzono

zorzę północną na wysokości 160

km. Rozciągała się ona na

przestrzeni ponad 4800 km.
Zorze polarne znane są ludzkości

od ponad 2 tys. lat. Były one w

przeszłości przedmiotem wielu

mitów.

We

wczesnym

średniowieczu

Wikingowie

wierzyli, że zorze polarne to

galopujący

po

przestworzach

wojownicy. W Arktyce Eskimosi

byli przekonani, że zorze zostały

stworzone po to. by oświecać

drogę zmarłym niedawno ludziom.

Lodowiec
Szelfowy Rossa

Lodowiec Szelfowy Rossa
to

ogromny,

trójkątny

pokład lodu, wypełniający
niemal całkowicie zatokę
u wybrzeży Antarktydy.
Jest

to

największa

unosząca się na wodzie
bryła lodu na świecie.
Szeroka na 800 km i
wdzierająca się 970 km w
głąb lądolodu pokrywa
lodowa

jest

wielkości

Francji.

Antarktyda

Lodowiec Szelfowy Rossa – ciąg

dalszy

Szelf został odkryty w 1840

roku

przez

angielskiego

badacza polarnego Jamesa

Clarka Rossa. Ross, próbując

zlokalizować

południowy

biegun

magnetyczny,

przedarł się przez pas lodu

pakowego,

wypłynął

na

otwarte wody morza i dotarł

do wznoszącego się na

wysokość 50-60 m lodowego

urwiska,

stanowiącego

barierę nie do przebycia.
Część

skraju

lodowca

stanowi zwarta linia klifów, w

innych miejscach znajdują

się zatoki i cyple. Grubość

pokrywy lodowej waha się ty

od 185 m do 760 m.

Ponieważ

na

Lodowiec

Szelfowy napierają lodowce

spływające

z

lądolodu.

przesuwa się o w kierunku

morza od 1,5 do 3 m na

dobę.

Suche Doliny Antarktyki

Bezśnieżne i wolne od lodu
doliny to nic niezwykłego -
chyba że znajdują się w
rejonach polarnych. Chociaż
niemal cała Antarktyka skuta
jest lodem, na jej obszarze
znajdują się trzy suche
doliny. Leżą one na stałym
lądzie

kontynentu,

na

wschód

od

Lodowca

Szelfowego Rossa i noszą
nazwy Dolina Taylora, Dolina
Wrighta i Dolina Wiktorii.
Są to niecki w kształcie litery
U, o stromych krawędziach,
wyrzeźbione przez lodowce,
które dawno już stopniały.
Potrzeba było milionów lat,
by lód skuł prawie całą
powierzchnię

Antarktyki

pokrywą o średniej grubości
3tys. m.

Suche Doliny Antarktyki – ciąg

dalszy

W suchych dolinach śnieg

nie pada jednak prawie

wcale; roczna suma opadów

wynosi zaledwie 25 mm.

Kiedy jednak śnieg spadnie,

jest wywiewany przez suche

wiatry albo topi się na

ogrzanych

słońcem

okolicznych skałach.
Na obszarze każdej z dolin,

pozbawionych

zupełnie

roślinności,

znajdują

się

słone jeziora. Największym

z nich jest jezioro Vanda,

którego

głębokość

przekracza

60

m,

a

powierzchnia skuta jest 4-

metrową

warstwą

lodu.

Temperatura wody na dnie

jeziora wynosi aż 25°C i

utrzymuje

się

dzięki

pokrywie

lodowej,

nie

pozwalającej

ciepłu

przenikać do atmosfery.

Bora-Bora

Amerykańskie

pisarz

James

A.

Michener

nazwał

Bora-Bora

w

archipelagu

Wysp

Towarzystwa
najpiękniejszą wyspą na
świecie i osadził w jej
scenerii swoją powieść
pt. Południowy Pacyfik,
która

została

przerobiona później na
musical.

Wielu

ludzi

uważa, że Bora-Bora to
raj na ziemi. Pierwsi
osadnicy przybyli tu z
południowo-wschodniej
Azji 2tys. lat temu.

Australia

Bora-Bora – ciąg dalszy

Pośrodku wyspy wznoszą
się pozostałości wulkanu z
dwoma

wierzchołkami.

Mount Otemanu, obecnie o
wysokości 725 m, wznosił
się niegdyś na wysokość
5400 m n.p.m. później
erupcje

zniszczyły

wierzchołek. Ten dawno
wygasły wulkan porasta
teraz gęsty, zielony las.
Dookoła wyspy rozpościera
sie

turkusowa

laguna,

oddzielona

od

morza

piaszczystą

mierzeją.

Wszystko to opasane jest
pierścieniem

rafy

koralowej,

upstrzonym

piaszczystymi wysepkami,
nazywanymi motus.

Wielka Rafa Koralowa

Wielka

Rafa

Koralowa

u

wybrzeży stanu Queensland
jest największą, najbardziej
różnorodną i najpiękniejszą
rafą koralową na świecie. Jest
też jedną z najmłodszych raf -
niektóre jej odcinki liczą sobie
tylko 500 tys. lat. Rozciąga się
na długości ponad 2 tys. km,
od miasta Brisbane do zatoki
Papau.
Budulcem rafy są szkielety
martwych korali. Na Wielką
Rafę Koralową składa się około
3 tys. raf i małych wysp
koralowych

o

ogromnie

zróżnicowanej powierzchni -
od kilku zaledwie metrów do
50 km². Wielka Rafa Koralowa
rozpościera się 330 km w głąb
Pacyfiku. Całkowity jej obszar
wynosi 259 tys. km².

Wielka Rafa Koralowa – ciąg dalszy

Wielka Rafa Koralowa słynie

z

koralowców,

chociaż

stanowią one zaledwie 1/10

żyjących tu organizmów. Na

rafie

występują

ich

przynajmniej 350 gatunków

o różnorodnym kształcie,

rozmiarach

i

barwach.

Wymagają

one

odpowiedniego środowiska.

Rafy tworzą się tylko w

słonych i ciepłych wodach

(utrzymujących

temperaturę nie mniejszą

niż

22°C).

Woda

musi

zawierać

wystarczającą

ilość tlenu, nie może więc to

być woda stojąca i musi ona

być wystarczająco czysta,

aby szlam nie zablokował

systemu

trawiennego

koralowca

Karakorum

Karakorum

to

potężny

łańcuch

górski,

biegnący

równolegle do Himalajów.

Rozciąga się na przestrzeni

800 km, przez terytoria

północnej Indii i Pakistanu.

Karakorum znaczy po turecku

czarne rumowisko skalne, co

jest

dość

zaskakującym

określeniem

dla

tych

skrzących się w słońcu,

pokrytych śniegiem szczytów.
W masywie tym znajduje się

więcej długich lodowców niż

w

jakimkolwiek

innym

miejscu

na

Ziemi,

za

wyjątkiem

obszaru

polarnego. Największy z nich

to lodowiec Hispar-Biafo (o

długości

100

kmj),

przecinający przełęcz Hispar.

Ponad

lodowcami

góruje

pasmo potężnych szczytów,

a wsród nich K2, druga co do

wielkości góra świata (8610

m n.p.m.).

Azja

Karakorum – ciąg dalszy

Po raz pierwszy została
ona zdobyta w 1954 roku
przez włoską wyprawę,
kierowaną przez Ardito
Desio. K2 nazywana jest
niekiedy okrutną górą,
na jej zboczach straciło
życie wielu himalaistów.
W paśmie Karakorum
znajduje

się

19

szczytów, wznoszących
się powyżej 7260 m
n.p.m. Ich wierzchołki są
zazwyczaj

spiczaste,

ostro

zarysowane,

otoczone

setkami

kominów i iglic skalnych.

Mount Everest

Himalaje

zostały

uformowane w ciągu kilku
ostatnich milionów lat. Po
rozpadnięciu

się

pierwotnego

wielkiego

kontynentu

półkuli

północnej - Laurazji, Indie
zaczęły

z

wolna

przemieszczać

się

na

północ, w kierunku Azji, i w
końcu zderzyły się z nią.
Dno morskie między dwoma
płytami zostało zgniecione i
wypiętrzone. Na północnym
obrzeżu Indii uformowały
się góry. Proces ten trwa
nadal i Himalaje ulegają w
dalszym ciągu wypiętrzaniu.

Mount Everest – ciąg dalszy

Najwyższa góra na naszej

planecie, Mount Everest, rośnie

około 5 cm rocznie. Pomiary

satelitarne wykazują, że

obecnie jej wysokość wynosi

8872 m n.p.m. Uznana za

najwyższy szczyt świata w 1852

roku, w roku 1862 otrzymała

swoją angielską nazwę.
Mount Everest wznosi się na

granicy między Nepalem a

Tybetem. W końcu

dziewiętnastego wieku Tybet i

Nepal zamknęły swoje granice

dla Europejczyków. Dopiero w

początku lat dwudziestych

naszego stulecia zezwolono na

wysokogórskie wyprawy.
Pierwsi szczęśliwie dotarli na

Mount Everest w 1953 roku

Nowozelandczyk Edmund

Hillary i Szerpa Tenzig Norgay.

Od tego czasu około 400 ludzi

powtórzyło ten wyczyn. Aby

uniknąć zniszczenia środowiska

naturalnego, nepalskie władze

ograniczają dostęp do tych

terenów

Santoryn

Santoryn albo Thira, jak ją się
czasami też nazywa, leży w
południowej

części

Morza

Egejskiego. Niegdyś była to
prawie okrągła wyspa, powstała
na skutek licznych erupcji
wulkanicznych, ale w 1680 roku
przed narodzeniem Chrystusa
nastąpił potężny wybuch, który
rozsadził środek wyspy, tworząc
zagłębienie

(kalderę)

wypełnione wodą morską.
Jak twierdzą naukowcy, wybuch
rozerwał górę o wysokości około
1300 m i wyrzucił w powietrze
blisko 100 km³ skał.
Ślady

upadku

materiału

skalnego odnaleziono w Egipcie
i w całym wschodnim basenie
Morza Śródziemnego. Na małej
wysepce Nea Kameni, leżącej w
obrębie kaldery, znajduje się
nadal aktywny krater

Europa

Matterhorn

Pierwszą

zakończoną

powodzeniem wyprawę
na

Matterhorn

poprowadził

w

roku

1865 angielski alpinista
Edward Whymper. To
pierwsze udane wejście
miało

jednak

gorzki

posmak.

Czterech

spośród

siedmiu

uczestników ekspedycji
zginęło, kiedy urwała
się lina i odpadli ze
ściany północnej. Ciała
jednego z alpinistów
nigdy nie odnaleziono.

Matterhorn – ciąg dalszy

Górujący

nad

szwajcarską

wioską Zermatt Matterhorn
znany

jest

ze

swej

charakterystycznej

sylwetki.

Nie jest najwyższym szczytem
w Alpach, nie jest nawet
najwyższym

wzniesieniem

Szwajcarii. Ma jednak cztery
ściany,

których

krawędzie

łączą się pod takim kątem, że
nadają mu wygląd piramidy.
Jego

piękno

jest

jeszcze

bardziej

uderzające

dzięki

temu,

że

góra

ta

stoi

samotnie.
Alpy powstały około 40 mln lat
temu, gdy dwie płyty skorupy
ziemskiej zderzyły się ze sobą,
tworząc łańcuch pochylonych,
pofałdowanych gór.