Funkcjonalny opis języka 3

Od abstrakcji do

abstrakcji, czyli

ustalanie

inwentarza fonemów

Zagadnienia



Głoska a fonem – uzupełnienie.



Warianty fonemu (= allofony).



Dystrybucja, typy dystrybucji.



Metoda empiryczno-substytucyjna poszukiwania
fonemu.



Opozycje fonologiczne i ich typy.



Neutralizacja opozycji fonologicznej.

Fonem - przypomnienie



Fonemy są najmniejszymi cząstkami, którym

można przypisać funkcję językową.



Koniecznymi składnikami fonemów są relewantne

cechy artykulacyjne takie, że ujęcie którejkolwiek

z tych cech powoduje zmianę fonemu na inny.



Fonemy są dalej podzielne, ale na elementy

synchroniczne (synchronicznie współwystępujące

cechy).

Allofony czyli wariantów fonemów



Allofonia to realizacja fonemów w różnych
kontekstach przez głoski.



W fonologii strukturalnej badania allofonii służą
do ustalania statusu głosek i ich przynależności
do poszczególnych fonemów.

Dystrybucja

Dystrybucja

– zbiór kontekstów, w których element

językowy może wystąpić.

Podstawowe rodzaje dystrybucji:



identyczna

(np. [m] i [n])



komplementarna

(np. [t] i [t’] – warianty

pozycyjne fonemu)



krzyżująca się

(np. [ń] i [i])



inkluzywna

(np. [d] i [t])



kontrastywna

Kryterium dystrybucji decyduje o przynależności do

jednego fonemu. Warianty, które pozostają w

dystrybucji uzupełniającej

są wariantami fonemu.

Warianty pozostające w

dystrybucji kontrastywnej

są realizacjami odrębnych fonemów.

Rozkładalność jednostek
fonologicznych

Jednostki [kot] i [bat] są rozkładalne, ponieważ:



z opozycji kot: pot oraz kot: kat wynika podział
/ko/ na /k/+ /o/;



z opozycji bat: kat i bat: but wynika podział /ba/
na /b/ i /a/.

Jednostki /k/, /o/, /b/, /a/ są nierozkładalne w ciągu

linearnym.

Reguły wydzielania fonemu 1

Jeśli dwa dźwięki tego samego języka występują
dokładnie w tym samym otoczeniu i mogą być
wzajemnie podstawiane, nie powodując tym
różnicy w znaczeniu intelektualnym wyrazu, to
takie dwa dźwięki są tylko fonetycznymi
wariantami fakultatywnymi jednego i tego
samego fonemu.
Por. długość samogłoski, głoski [r] i [R]

Reguły wydzielania fonemu 2

Jeśli dwa dźwięki pojawiają się dokładnie w tej
samej pozycji dźwiękowej i nie mogą być wzajemnie
podstawiane bez równoczesnej zmiany znaczenia
wyrazów lub uczynienia wyrazu niezrozumiałym, to
takie dwa dźwięki stanowią realizacje fonetyczne
dwóch różnych fonemów.
Por. kot: pot, kot: *tot

Reguły wydzielania fonemu 3

Gdy dwa akustycznie względnie artykulacyjnie
pokrewne dźwięki danego języka nigdy nie
występują w tym samym otoczeniu
fonetycznym, uważane są one za warianty
kombinatoryczne tego samego fonemu. Por. [t],
[t’]

Fonem vs. grupa fonemów



Za realizację pojedynczego fonemu można uważać

tylko takie połączenie dźwiękowe, którego składniki

nie dadzą się rozłożyć w danym języku na dwie

sylaby. Por. [otstać]



Połączenie dźwiękowe może wtedy tylko być

uważane za realizację pojedynczego fonemu, gdy

jest realizowane jednolitym ruchem artykulacyjnym

albo drogą stopniowej redukcji danej formacji. Por.

[c]



Zespół dźwiękowy może być uważany za realizację

pojedynczego fonemu tylko wtedy, gdy czas jego

trwania nie przekracza czasu realizacji innych

fonemów w danym języku. Por. [c]

Opozycje fonologiczne (1)



Opozycje jednowymiarowe

– podstawa

porównania (cechy wspólne obydwu członów
opozycji) stanowi własność tylko tych dwu członów
opozycji i nie występuje w żadnym innym członie
systemu (in.: człony różnią się jedną cechą
wymiaru artykulacyjnego).



Opozycje wielowymiarowe

– podstawa

porównania nie ogranicza się do dwóch członów
opozycyjnych, lecz rozciąga na inne człony
systemu (in.: człony opozycji różnią się więcej niż
jedną cechą).

Opozycje fonologiczne (2)



Opozycje proporcjonalne

– stosunek

zachodzący między członami opozycji jest taki
sam, jak stosunek zachodzący pomiędzy członami
innej opozycji.



Opozycje izolowane

– stosunek zachodzący

między członami opozycji nie zachodzi pomiędzy
żadnymi innymi członami.

Opozycje fonologiczne (3)



Opozycje prywatywne

– jeden człon jest

scharakteryzowany przez obecność, drugi przez brak
pewnej cechy dystynktywnej. (Δ+x)
: Δ



Opozycje gradualne

– człony są scharakteryzowane

poprzez różne stopnie tej samej cechy.

Δ : (Δ+x) : (Δ+x+x)



Opozycje ekwipolentne

– oba człony opozycji są

logicznie uprawnione.