Funkcjonalny opis języka 3

Od abstrakcji do 

abstrakcji, czyli 

ustalanie 

inwentarza fonemów

 

 

Zagadnienia



Głoska a fonem – uzupełnienie.



Warianty fonemu (= allofony).



Dystrybucja, typy dystrybucji.



Metoda empiryczno-substytucyjna poszukiwania 
fonemu.



Opozycje fonologiczne i ich typy.



Neutralizacja opozycji fonologicznej.

 

 

Fonem - przypomnienie



Fonemy są najmniejszymi cząstkami, którym 

można przypisać funkcję językową. 



Koniecznymi składnikami fonemów są relewantne 

cechy artykulacyjne takie, że ujęcie którejkolwiek 

z tych cech powoduje zmianę fonemu na inny.



Fonemy są dalej podzielne, ale na elementy 

synchroniczne (synchronicznie współwystępujące 

cechy).

 

 

Allofony czyli wariantów fonemów

 



Allofonia to realizacja fonemów w różnych 
kontekstach przez głoski.



W fonologii strukturalnej badania allofonii służą 
do ustalania statusu głosek i ich przynależności 
do poszczególnych fonemów.

 

 

Dystrybucja

Dystrybucja

 – zbiór kontekstów, w których element 

językowy może wystąpić.

Podstawowe rodzaje dystrybucji:



identyczna

 (np. [m] i [n])



komplementarna

 (np. [t] i [t’] – warianty 

pozycyjne fonemu)  



krzyżująca się

 (np. [ń] i [i]) 



inkluzywna

 (np. [d] i [t])



kontrastywna

 

Kryterium dystrybucji decyduje o przynależności do 

jednego fonemu. Warianty, które pozostają w 

dystrybucji uzupełniającej

 są wariantami fonemu. 

Warianty pozostające w 

dystrybucji kontrastywnej

 

są realizacjami odrębnych fonemów.

 

 

Rozkładalność jednostek 
fonologicznych

Jednostki [kot] i [bat] są rozkładalne, ponieważ:



z opozycji kot: pot oraz kot: kat wynika podział 
/ko/ na /k/+ /o/;



z opozycji bat: kat i bat: but wynika podział /ba/ 
na /b/ i /a/.

Jednostki /k/, /o/, /b/,  /a/ są nierozkładalne w ciągu 

linearnym.

 

 

Reguły wydzielania fonemu 1

Jeśli dwa dźwięki tego samego języka występują 
dokładnie w tym samym otoczeniu i mogą być 
wzajemnie podstawiane, nie powodując tym 
różnicy w znaczeniu intelektualnym wyrazu, to 
takie dwa dźwięki są tylko fonetycznymi 
wariantami fakultatywnymi jednego i tego 
samego fonemu.
Por. długość samogłoski, głoski [r] i [R]

 

 

Reguły wydzielania fonemu 2

Jeśli dwa dźwięki pojawiają się dokładnie w tej 
samej pozycji dźwiękowej i nie mogą być wzajemnie 
podstawiane bez równoczesnej zmiany znaczenia 
wyrazów lub uczynienia wyrazu niezrozumiałym, to 
takie dwa dźwięki stanowią realizacje fonetyczne 
dwóch różnych fonemów.
Por. kot: pot, kot: *tot

 

 

Reguły wydzielania fonemu 3

Gdy dwa akustycznie względnie artykulacyjnie 
pokrewne dźwięki danego języka nigdy nie 
występują w tym samym otoczeniu 
fonetycznym, uważane są one za warianty 
kombinatoryczne tego samego fonemu. Por. [t], 
[t’]

 

 

Fonem vs. grupa fonemów



Za realizację pojedynczego fonemu można uważać 

tylko takie połączenie dźwiękowe, którego składniki 

nie dadzą się rozłożyć w danym języku na dwie 

sylaby. Por. [otstać]



Połączenie dźwiękowe może wtedy tylko być 

uważane za realizację pojedynczego fonemu, gdy 

jest realizowane jednolitym ruchem artykulacyjnym 

albo drogą stopniowej redukcji danej formacji. Por. 

[c]



Zespół dźwiękowy może być uważany za realizację 

pojedynczego fonemu tylko wtedy, gdy czas jego 

trwania nie przekracza czasu realizacji innych 

fonemów w danym języku. Por. [c]

 

 

Opozycje fonologiczne (1)



Opozycje jednowymiarowe

 – podstawa 

porównania (cechy wspólne obydwu członów 
opozycji) stanowi własność tylko tych dwu członów 
opozycji i nie występuje w żadnym innym członie 
systemu (in.: człony różnią się jedną cechą 
wymiaru artykulacyjnego).



Opozycje wielowymiarowe

 – podstawa 

porównania nie ogranicza się do dwóch członów 
opozycyjnych, lecz rozciąga na inne człony 
systemu (in.: człony opozycji różnią się więcej niż 
jedną cechą).

 

 

Opozycje fonologiczne (2)



Opozycje proporcjonalne

 – stosunek 

zachodzący między członami opozycji jest taki 
sam, jak stosunek zachodzący pomiędzy członami 
innej opozycji.



Opozycje izolowane

 – stosunek zachodzący 

między członami opozycji nie zachodzi pomiędzy 
żadnymi innymi członami.

 

 

Opozycje fonologiczne (3)



Opozycje prywatywne

 – jeden człon jest 

scharakteryzowany przez obecność, drugi przez brak 
pewnej cechy dystynktywnej.                             (Δ+x) 
: Δ 



Opozycje gradualne

 – człony są scharakteryzowane 

poprzez różne stopnie tej samej cechy. 

Δ : (Δ+x) : (Δ+x+x) 



Opozycje ekwipolentne

 – oba człony opozycji są 

logicznie uprawnione.