Czynniki warunkujące rozwój człowieka



Ontogeneza wykazuje zróżnicowanie

międzyosobnicze warunkowane

genetycznie i ekologicznie. Tempo rozwoju

może być szybsze lub wolniejsze, a wartości

ostateczne cech mogą być większe lub

mniejsze. Procesy rozwojowe organizmu są

warunkowane i regulowane przez trzy grupy

czynników:



-Czynniki endogenne genetyczne, czyli

determinatory rozwoju



-Czynniki endogenne paragenetyczne, czyli

stymulatory rozwoju



-Czynniki egzogenne, czyli modyfikatory

rozwoju:



-Biogeograficzne modyfikatory naturalne,

w tym: flora i fauna, zasoby mineralne,

skład wody, gleby oraz powietrza, klimat,

ukształtowanie terenu;



-Społeczno – kulturowe – modyfikatory

kulturowe, w tym: pochodzenie społeczne,

charakter i wielkość środowiska (miasto,

miasteczko, wieś), poziom wykształcenia,

wysokość zarobków, tradycje i zwyczaje

społeczne.



Fenotyp jednostki w trakcie rozwoju zależy

od genotypu, który w sposób w zasadzie

bezpośredni i niezmienny determinuje

cechy jakościowe, które modyfikująco

wpływają na cechy ilościowe, które

stanowią wypadkową oddziaływania

czynników endogennych i egzogennych.

Realizacja fenotypu na podłożu

określonego genotypu to epigeneza



W procesie epigenezy następuje dostrajanie

się funkcjonowania zespołów genów oraz

interakcja genotypu ze środowiskiem.

Niezwykle ważną właściwością epigenezy jest

zróżnicowanie czasowe początku, długości

trwania i końca funkcjonowania różnych

zespołów genów. W takiej sytuacji

zakodowane genetycznie zakresy możliwości

realizacji torów rozwojowych, w obrębie

danego kanału nie mogą być urzeczywistnione

w ciągu jednego życia, gdyż organizm poprzez

działanie warunków środowiskowych wybiera

jeden wariant – tor rozwojowy.



Niekiedy czynniki egzogenne wywołują

fenotypowo efekt podobny do tego, który jest

determinowany genetycznie. Zjawisko to

określa się mianem fenokopii. Rezystencja

jest to opór stawiany przez rozwijający się

organizm w stosunku do czynników

środowiska, które stara się odkształcić

plastyczne struktury biologiczne ustroju.

Istnieją międzysosobnicze różnice rezystencji,

jak również zmienia się ona w ciągu życia

jednostki. Do określenia względnego udziału

determinant genetycznych i modyfikatorów

zewnętrznych w wartości cech ilościowych w

trakcie rozwoju służą różnego rodzaju miary

odziedziczalności.



Adaptabilność, czyli przystosowalność, nieodwracalne

zmiany w trakcie rozwoju osobniczego nie

utrwalające się w cechach dziedzicznych w zasadzie

nie może być mierzona u jednostek, bowiem realizują

one określony tor rozwojowy. Można ją szacować u

osobników identycznych genotypowo (bliźnięta MZ )

rozwijających się w różnych warunkach. Można też ją

oceniać w próbkach z jednej populacji żyjących w

skrajnie różnych warunkach lub też w grupach

osobników o znanych właściwościach genotypów.

Genetyczna determinacja rozwoju przejawia się tym,

że jedne geny kontrolują ten proces przez

odpowiednie funkcjonowanie układu

wewnątrzwydzielniczego, gdy inne geny decydują o

różnicach dynamiki rozwoju. Wydaje się, że w różnych

sekwencjach czasy różna jest aktywność genów

odpowiedzialnych za rozwój osobniczy.



Prawidłowości genetycznego

ukierunkowania cech ilościowych

zaczęto wyjaśniać na przełomie XIX i XX

w. Genetyczne zdeterminowanie płci

człowieka warunkuje zasadnicze różnice

rozwoju chłopców i dziewcząt, które

dotyczą odmiennego tempa wzrastania,

różnic w zakresie ostatecznych

wymiarów i proporcji ciała.



Sądzi się, że mniejsze zaawansowanie

procesów rozwojowych w stosunku do

wartości ostatecznych chłopców niż

dziewcząt w tym samym wieku, mniejsza

odporność biologiczna chłopców ( np.

wyrażona wyższą śmiertelnością

okołoporodową) i łatwiejsze odchylanie się

ich szlaku rozwojowego warunkowane jest

heterochromosomami płciowymi XY. Lepsze

ukierunkowanie ontogenezy dziewcząt

(rezystencja) warunkowane jest

posiadaniem przez nie chromosomów XX, co

powoduje większą stałość tego procesu i

mniejszy wpływ czynników środowiskowych.



Jednak dziewczęta odchylone od

prawidłowego szlaku rozwojowego

powracają nań trudniej niż chłopcy. O roli

genów chromosomu Y możemy wnioskować

na podstawie obserwacji zespołów anomalii

genetycznych. Tak np. w zespole

Klinefeltera XXY również rozwój fizyczny

jest opóźniony. Opóźnienie rozwoju

przejawia się w później przebiegających

procesach kostnienia, co przedłuża proces

wzrastania i warunkuje większe ostateczne

wymiary ciała dla chłopców.



U płodów ludzkich dymorfizm płciowy

wyrażony jest słabo. Dotyczy on

wcześniejszego przebiegu kostnienia, a w

okresie okołoporodowym widoczne są

różnice długości i ciężaru ciała. U małych

dzieci dymorfizm jest słabo zaznaczony,

choć bezwzględne wartości wysokości i

ciężaru ciała wyższe są u chłopców, zaś

grubości fałdów skórno-tłuszczowych – u

dziewcząt. Najsłabiej dymorfizm w

wysokości i ciężarze ciała zaznacza się w

wieku 10-11 lat, gdy dziewczęta zrównują

się wartościami tych cech z chłopcami.



Różnice w rozwoju w zależności od płci

można ująć w następujące punkty:



-Do okresu dojrzewania płciowego różnice

cech antropometrycznych i proporcje budowy

ciała są niewielkie i w liczbach bezwzględnych

cechy te niższe są u dziewcząt.



-Dojrzewanie płciowe jest wcześniejsze u

dziewcząt o 16-18 miesięcy i w tym czasie w

wieku 12-13 lat przewyższają one przeciętnie

chłopców w zakresie licznych cech

antropometrycznych, np. wysokością i

ciężarem ciała. U dziewcząt wcześniejsze jest

wyrzynanie zębów, kostnienie nasad kości i

uzyskiwanie ostatecznych wymiarów ciała.



W okresie dojrzewania kształtują się u

obu płcie ostateczne różnice

dymorficzne przejawiające się w

różnicach proporcji budowy ciała, np.

u dziewcząt szersze są biodra w

stosunku do barków, dłuższy jest

tułów w stosunku do kończyn dolnych,

głębsza jest klatka piersiowa w

stosunku do jej szerokości.



Przez cały okres wzrastania dziewczęta są

bardziej zaawansowane w stosunku do

wartości ostatecznych niż chłopcy- posiadają

słabszą siłę mięśniową, mniejszą pojemność

płuc, wielkość serca, szybsze tętno, grubszy

fał skórno-tłuszczowy, a po okresie

dojrzewania odmienny rozkład tkanki

tłuszczowej (biodra, podczas gdy u chłopców

– pas barkowy). Różnice dotyczą też

rozmieszczenia na ciele owłosienia i wielu

innych cech.



Dziewczęta wykazują większą

odporność biologiczną na

oddziaływanie wpływów środowiska,

w tym również na czynniki

chorobowe, na działanie

niekorzystnych warunków bytowych.



Pewien wpływ na zróżnicowanie rozwoju zdają się

mieć różnice konstytucjonalne, m.in. określane na

podstawie somatotypu. Osobnicy endomorficzni

charakteryzujący się dużym ciężarem ciała w

stosunku do wysokości, znaczną grubością fałdu

skórno-tłuszczowego, znacznymi wymiarami

szerokościowymi rozwijają się i dojrzewają fizycznie

szybciej osobnicy o budowie mezomorficznej, a

zwłaszcza ektomorficznej, którą cechuje przewaga

wymiarów długościowych, mały ciężar ciała,

nieznaczny fałd skórno-tłuszczowy i małe wymiary

szerokościowe. Zależność ta przejawia się między

innymi wcześniejszym o około 1-2 lat

występowaniem pierwszej menstruacji u dziewcząt

i polucji u chłopców endomorficznych.



Szczególną cechą osobników później

dojrzewających są nieco wyższe wartości

wysokości ciała, zwłaszcza długie są kończyny

dolne w stosunku do tułowia. Później

dojrzewające dziewczęta maja budowę i

sylwetkę bardziej chłopięcą, zaś wcześnie

dojrzewający chłopcy budowę bardziej zbliżoną

do dziewczęcej. Ważnym czynnikiem rozwoju

jest dobór małżonków pod względem różnic i

podobieństw genetycznych. Przy krańcowych

niezgodnościach genotypu rodziców

zapłodnienie może nie dochodzić do skutku, a

duże różnice stanowić mogą przyczynę

poronień.



W przypadku małżeństw niespokrewnionych

szansa wystąpienia genów

homozygotycznych jest mała i szacuje się ją

jako 3 na tysiąc. Natomiast u małżeństw

spokrewnionych, zwłaszcza w pierwszym

stopniu, jest ona znacznie większa.

Homozygotyczność małżeństw może

obniżać wartość cech rozwojowych dzieci.

Dlatego też krzyżowanie wsobne nie jest

korzystne z punktu widzenia rozwoju

potomstwa (gorszy rozwój, większa szansa

ujawnienia się wad i zaburzeń rozwojowych,

mniejsza odporność biologiczna).



Odmiennie biologicznie skutki wynikają z

kojarzenia krzyżowego. Podkreśla się tu efekt

zjawiska heterozji, czyli wyższych wartości cech

u mieszańców w pierwszym pokoleniu. Badania

efektów heterozji szczególnie dobrze

udokumentowano w odniesieniu do tych

populacji, które znalazły się w trakcie rozrywania

barier izolacyjnych (gwałtowny wzrost

zmienności cech). Zjawisko heterozji w różnych

populacjach jest jeszcze mało poznane. W

zasadzie efektu zwiększenia wymiarów ciała nie

stwierdza się we wszystkich fazach rozwoju,

m.in. brak go u płodu i noworodków.



Zdaniem niektórych badaczy efektem heterozji jest

zwiększenie wrażliwości ustroju na czynniki

zewnętrzne. Przejawem tego jest nie tylko

akceleracja rozwoju w korzystnych warunkach

zewnętrznych, lecz również większe niż u bardziej

homozygotycznych osobników reakcje na

niekorzystne wpływy środowiska w postaci

późnienia rozwoju. Ze społecznego i medycznego

punktu widzenia ważne jest również zagadnienie

mutacji chromosomowych i ich wpływu na

ontogenezę, a także mutacji genowych. Problem ten

szczególnej wagi nabiera w związku z narastaniem

czynników mutagennych, co w konsekwencji

powoduje zwiększanie się w puli genowej populacji

liczby genów zmutowanych. Problemami

planowania rodziny w przypadkach ujawnionych

niekorzystnych skutków mutacji zajmują się obecnie

w coraz szerszym zakresie poradnie genetyczne.

Mimo, że połowa zestawu genów przekazywanych

potomstwu pochodzi od ojca i połowa od matki,

to jednak w większości cech ilościowych

występują silniejsze związki między cechami

dziecka i matki niż dziecka i ojca. Stwierdzono to

np. w odniesieniu do różnych cech takich, jak np.



- cechy kośćca (wysokość ciała, kształt głowy),



- cechy części miękkich (rozwój i kształt mięśni,

kształt nosa, uszu, warg itp.),



- rozkład pigmentu (barwa włosów, oczu),



- pamięć ruchowa (uczucie prioprioceptywne),



- właściwości fizjologiczne (ciśnienie tętnicze

krwi itd.).



Co się tyczy wysokości ciała potomstwa to większy

wpływa matki zaznacza się już w momencie

urodzenia. Uzasadnienie dla tych faktów można

szukać we wpływach endogennych

paragenetycznych i niegenetycznych. Wpływ matki

wywierany jest na rozwijający się w jej łonie

organizm potomny przez właściwości jej genotypu.

Biotyp matki, cechy jej konstytucji warunkują

bowiem specyfikę środowiska, w którym odbywa

się rozwój zarodka i płodu. Nie przekazane przez

matkę geny szczególnie te, które występują w niej

w zestawach heterologicznych oddziaływują na

organizm potomny za pośrednictwem właściwości

matabolicznych matki. Podnosi się też rolę

dziedziczenia niegenetycznego.



Chodzi tu mianowicie o to, że ilość

cytoplazmy przekazanej przez

matkę w komórce jajowej jest

znacznie większa od tej, która

pochodzi z plemnika ojca. Fakt ten

może we wczesnych etapach

rozwoju embrionalnego posiada

wpływ na specyfikę rozwoju.



Po urodzeniu wpływ metabolizmu matki na

dziecko jest przedłużony w przypadku

karmienia piersią. Tryb życia matki w

czasie trwania ciąży wpływa również na

rozwój organizmu potomnego. Tryb ten jest

związany z nawykami, sposobem życia,

rodzajem pracy, sposobem żywienia,

czasem snu, z przeżyciami psychicznymi.

Czynniki te w podobny sposób

oddziaływają na organizm matki i na

organizm potomny. Niedobory pokarmowe,

witaminowe, nikotynizm i alkoholizm mogą

wpływać np. na przebieg rozwoju w okresie

życia wewnątrzmacicznego.



Wiek rodziców może wpływać na rozwój dzieci w

sensie wpływów biologicznych i społeczno-

kulturowych. Niektóre badania sugerują, że stan

rozwoju noworodków z matek młodocianych jest

gorszy. Podnosi się też znaczenie dla rozwoju

dziecka wieku ojca i matki w momencie poczęcia w

zależności od środowiska miasto-wieś. W miastach

najlepiej rozwijają się dzieci matek w wieku 25-32

lata i ojców o trzy lata starszych od matek. Na

wsiach najlepszy rozwój wykazują natomiast dzieci

matek 20-25 letnich. Dzieci w tym przypadku

wykazują szybsze wyrzynanie się zębów, szybsze

kostnienie szkieletu i dojrzewanie płciowe. Gorszy

jest rozwój dzieci, gdy ojciec jest młodszy od matki

o trzy i więcej lat.



Nie bez znaczenia dla rozwoju dziecka jest

kolejność urodzenia. W wyniku uprzednich ciąż w

organizmie matki zachodzą zmiany anatomiczne i

funkcjonalne, które wpływają na rozwój kolejnych

dzieci. Utrzymuje się więc, że wraz z kolejnymi

ciążami W czasie kolejnych ciąż wzrasta możliwość

niezgodności przeciwciał między matką a płodem,

co zapewne decyduje o selekcji okołoporodowej i

narastaniu po drugiej ciąży liczby defektów

urodzeniowych. Wrażliwość organizmu i sposób

reakcji na wpływa czynników środowiskowych są

uwarunkowane genetycznie i wskazują w procesie

rozwoju pewną zmienność. Charakter reakcji

organizmu na różnorodne oddziaływanie czynników

środowiskowych zależy od rodzaju czynnika, jego

intensywności, czasu trwania oraz rezystencji

ustroju i jego poszczególnych struktur.

Wiele właściwości fizjologicznych i właściwości

rozwoju morfologicznego kształtują cechy

klimatu, na które składa się temperatura,

wilgotność i ciśnienie powietrza, nasłonecznienie,

ruchy powietrza. Powszechnie przyjmuje się, że

najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju

biologicznego jest klimat umiarkowanie ciepły o

przeciętnych wartościach temperatury powietrza

około 18-25oC. W tych warunkach najszybsze jest

dojrzewanie biologiczne oraz najdłuższy okres

płodności kobiet. Różnice klimatyczne nie

powodują jednak zasadniczych różnic w tempie

wzrastania i w czasie dojrzewania. W klimacie

tropikalnym i zimnym stwierdza się pewną

tendencję do opóźnienia rozwoju. U dziewcząt,

które pochodzą z krajów europejskich, a

zamieszkują strefę klimatu umiarkowanie ciepłego

stwierdzono pewne przyśpieszenie wieku

wystąpienia menarchy.



Na człowieka wpływa również mikroklimat

pomieszczeń, odzieży. Zależności pomiędzy

wpływem klimatu na procesy rozwoju wyjaśniają

zmiany rytmu wzrastania związane z

przemiennością pór roku. Okazuje się, że

największe przyrosty wysokości ciała mają

miejsce w okresie wiosny – od połowy marca do

połowy czerwca; szybsze jest również w tym

okresie kostnienie szkieletu. Również urodzone

wiosną dzieci są dłuższe. Jesienią obserwuje się

natomiast większe przyrosty ciężaru ciała, co

również widoczne jest u noworodków. Być może

różnice owe są powodowane sezonowymi

zmianami żywienia, gospodarki hormonalnej,

metabolizmu itp. Również wysokość nad poziom

morza wpływa na rozwój człowieka.



Na ogół u mieszkańców wysokich gór stwierdza

się większą liczbę czerwonych krwinek, niższe

wartości ciśnienia tętniczego, zwolnioną pracę

serca, większe stężenia Hb, mniejszą liczbę

limfocytów i monocytów. Modyfikatory

cywilizacyjno-kulturowe powodują zmiany

sposobu działania lub konfiguracji modyfikatorów

naturalnych. Zalicza się tu takie czynniki, jak

pochodzenie społeczne, warunki

zamieszkiwanego środowiska, poziom

wykształcenia rodziców i poziom ich kultury,

tradycje i zwyczaje, formy żywienia; pewien

wpływ wywierać przebywanie w zakładach

wychowawczych i przeżycia psychiczne.



Wpływ środowiska społecznego na rozwój

fizyczny był wielokrotnie badany. Dzieci

pochodzące ze środowisk

uprzywilejowanych lub inteligenckich

wykazują przyśpieszony rozwój biologiczny

w stosunku do dzieci wywodzących się z

warstw pośrednich, a zwłaszcza z warstw

robotniczych i chłopskich. Najwyższe

wartości cech somatycznych i najszybsze

dojrzewanie występuje u dzieci rodziców

posiadających wyższe wykształcenie,

którym ustępują dzieci rodziców z

wykształceniem średnim, zwłaszcza zaś z

podstawowym pełnym i niepełnym.



W rozwoju fizycznym wyraźnie zaznacza się też

zależność od zamieszkiwania w środowisku

wielkomiejskim, małomiejskim lub wiejskim.

Przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie

dzieci w środowiskach wielkomiejskich zapewne

wynika z lepszej opieki i warunków życia.

Podkreśla się tu wpływa bodźców działających

na układ nerwowy i narządy zmysłów.

Opóźnienie rozwoju dzieci wiejskich wynika

zarówno z braków w higienie i opiece lekarskiej,

jak i z przeciętnie gorszego, bardziej

monotonnego odżywiania, często wczesnego

obciążenia pracą fizyczną. W związku z tym, że

ma to wpływ na przebieg rozwoju fizycznego

dla jego oceny często stosuje się odrębne

normy dla dzieci z miast i wsi.



Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość

rodziny. Wiąże on wpływ kolejności urodzenia,

wieku rodziców, odległości czasowej między

kolejnymi ciążami, z podziałem dochodu

przypadającego na jednego członka rodziny,

elementami wyposażenia mieszkania

przypadającego na jedną osobę, ze zwiększoną

możliwością zakażeń chorobotwórczych, w

końcu z możliwością zapewnienia odpowiedniej

opieki ze strony rodziców wyrażoną czasem

poświęconym dzieciom.. Warto pokreślić, że

dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych

przeciętnie cechuje gorszy rozwój fizyczny niż

dzieci z rodzin małodzietnych.

Dotyczy to niższych przeciętnych wysokości

i ciężaru ciała oraz innych cech

rozwojowych, a także stwierdza się często

przeciętnie słabsze wyniki testów

zdolności umysłowych. Ćwiczenia fizyczne

również należą do grupy czynników

związanych z trybem życia. Aktywność

ruchowa i wypoczynek są uwarunkowane

w mniejszym lub większym stopniu

czynnikami genetycznymi, np.

temperamentem i właściwościami

konstytucjonalnymi, jak również

czynnikami biogeograficznymi, np.

temperaturą otoczenia, typem pogody.

Zorganizowany, ukierunkowany i racjonalny

ruch działa bodźcowo na organizm

przyśpieszając wzrastanie układu

mięśniowego, kostnego, a także

doskonalenie innych układów –

krwionośnego, oddechowego, nerwowego i

wewnątrzwydzielniczego. Zorganizowany i

dostosowany do danego wieku ruch w

postaci zajęć wychowania fizycznego wpływa

na rozwój korzystnie, zaś ćwiczenia siłowe

prowadzą do ujemnych skutków

(zahamowanie wzrastania, wcześniejsze

zakończenie produkcji chrząstek

wzrostowych, kształtowanie krępej budowy

ciała).



Energia uzyskana z pożywienia jest

niezbędna dla funkcjonowania organizmu

– działania mięśni, normalnego przebiegu

rozwoju, zachowania stałej ciepłoty.

Czynnik żywieniowy jest w głównej mierze

odpowiedzialny za przebieg rozwoju. Braki

pokarmowe mogą doprowadzać do

opóźnienia rozwoju i dojrzewania i mają

wpływ na ostateczne wartości wysokości i

ciężaru ciała, nie powodują jednak

istotnych zmian w proporcjach budowy

ciała. Braki i niedobory pokarmowe mogą

przerywać cykle menstruacyjne kobiet i

powodować bezpłodność mężczyzn.



Przeżycia psychiczne mogą spowodować

zwolnienie tempa rozwoju. Pobyt w żłobku

rozluźnia więzy psychiczne z matką, powoduje

ograniczenie ruchliwości dziecka. Jedna

opiekunka nie może zaspokoić indywidualnych

potrzeb wszystkich dzieci. W przeciwieństwie do

żłobka przedszkole posiada dodatni wpływ na

rozwój dzieci, zapewnia partnerstwo w

zabawach, w grupach rówieśniczych. Podobnych

kontaktów nie są w stanie zorganizować rodzice

dzieci wychowywanych w domu. Przedszkole

wyrabia sprawność ruchową, koleżeńskość,

rozwija intelekt, wyrównuje różnice kulturowe i

środowiskowe.



Stymulację rozwoju zapewnia regularność

posiłków, właściwa organizacja zajęć.

Rozpoczęcie nauki szkolnej przypada na

wiek, w którym ma miejsce szybki rozwój

motoryczności dzieci. Organizacja zajęć

szkolnych winna uwzględniać ów fakt,

bowiem ograniczenie ruchliwości w

pierwszych klasach powoduje szereg

ujemnych skutków – nerwowość dzieci,

zaburzenia rozwoju motorycznego, wady

postawy.



W tym okresie dzieci powinny mieć dużą

ilość zajęć ruchowych, odpowiednio

dobrany sprzęt szkolny. Dzieci szkolne

powinny być pogrupowane w klasy bardziej

na zasadach wieku biologicznego niż

chronologicznego, co warunkowałoby

względnie równoległy przebieg rozwoju

fizycznego, motorycznego i umysłowego

oraz poprawiałoby stosunek jednostki w

grupie.



Różnice w czasie dojrzewania chłopców i

dziewcząt rodzą niekiedy problemy

stanowiące pewne trudności w szkołach

koedukacyjnych. Stwierdzono, że tempo

wzrastania i ciężaru ciała jest u dzieci i

młodzieży szkolnej mniejsze w czasie

trwania nauki niż w czasie wakacji.

Zjawisko to spowodowane bywa zapewne

nadmiernym niekiedy przeciążeniem

umysłowym i często złą organizacją zajęć

szkolnych.

Document Outline