Poczucie koherencji –

Poczucie koherencji –

teoria salutogenezy

teoria salutogenezy

Dr Anna Andruszkiewicz

Dr Anna Andruszkiewicz

Katedra i Zakład Promocji

Katedra i Zakład Promocji

Zdrowia

Zdrowia

Holistyczny model zdrowia

(Simovska i wsp., 2003)

Aarona Antonovsky

Aarona Antonovsky

Koncepcja poczucia koherencji

Koncepcja poczucia koherencji

Aarona Antonovsky`ego

Aarona Antonovsky`ego

•

Poczucie koherencji stanowi uogólnione i

Poczucie koherencji stanowi uogólnione i

względnie trwałe nastawienie decydujące o

względnie trwałe nastawienie decydujące o

zasadniczym sposobie spostrzegania,

zasadniczym sposobie spostrzegania,

odczuwania i rozumienia świata.

odczuwania i rozumienia świata.

Antonovsky zakłada, że poczucie koherencji

Antonovsky zakłada, że poczucie koherencji

jest głównym czynnikiem psychologicznym

jest głównym czynnikiem psychologicznym

sprzyjającym zdrowiu i skutecznemu

sprzyjającym zdrowiu i skutecznemu

radzeniu sobie ze stresem, a ponad to pełni

radzeniu sobie ze stresem, a ponad to pełni

funkcję kluczowej zmiennej dla procesów

funkcję kluczowej zmiennej dla procesów

osiągania, ochrony i przywracania zdrowia

osiągania, ochrony i przywracania zdrowia

Poczucie koherencji

Poczucie koherencji

(sense of coherence – SOC)

(sense of coherence – SOC)

•

„

„

globalną orientację człowieka wyrażającą

globalną orientację człowieka wyrażającą

stopień, w jakim człowiek ma dominujące,

stopień, w jakim człowiek ma dominujące,

trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności,

trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności,

że bodźce napływające w ciągu życia ze

że bodźce napływające w ciągu życia ze

środowiska wewnętrznego i zewnętrznego

środowiska wewnętrznego i zewnętrznego

mają charakter ustrukturalizowany,

mają charakter ustrukturalizowany,

przewidywalny i wytłumaczalny; ma dostęp

przewidywalny i wytłumaczalny; ma dostęp

do środków, które mu pozwolą sprostać

do środków, które mu pozwolą sprostać

wymaganiom, jakie stawiają te bodźce;

wymaganiom, jakie stawiają te bodźce;

wymagania te są dla niego wyzwaniem

wymagania te są dla niego wyzwaniem

wartym wysiłku i zaangażowania”

wartym wysiłku i zaangażowania”

Poczucie koherencji posiada

Poczucie koherencji posiada

atrybut dymensjonalności,

atrybut dymensjonalności,

zatem możliwe jest

zatem możliwe jest

określenie pozycji jednostki

określenie pozycji jednostki

na kontinuum od wysokiego

na kontinuum od wysokiego

do niskiego poczucia

do niskiego poczucia

koherencji.

koherencji.

Antonovsky uważa, że

Antonovsky uważa, że

poczucie koherencji jest

poczucie koherencji jest

zmienną złożoną z trzech

zmienną złożoną z trzech

zasadniczych komponentów

zasadniczych komponentów

POCZUCIE KOHERENCJI

POCZUCIE KOHERENCJI

SOC

SOC

POCZUCIE ZROZUMIAŁOŚCI

SOC - 1

POCZUCIE SENSOWNOŚCI

SOC – 3

POCZUCIE ZARADNOŚCI

SOC - 2

poczucia zrozumiałości

poczucia zrozumiałości

•

które odnosi się do stopnia, w jakim

które odnosi się do stopnia, w jakim

człowiek spostrzega napływające

człowiek spostrzega napływające

informacje jako uporządkowane, spójne,

informacje jako uporządkowane, spójne,

dające się zrozumieć i w związku z tym

dające się zrozumieć i w związku z tym

ma poczucie, że wydarzenia można

ma poczucie, że wydarzenia można

zrozumieć i przewidzieć; „omawiany

zrozumieć i przewidzieć; „omawiany

wymiar poczucia koherencji stanowi

wymiar poczucia koherencji stanowi

raczej trwałą zdolność do rozumienia oraz

raczej trwałą zdolność do rozumienia oraz

poznawczej oceny rzeczywistości niż

poznawczej oceny rzeczywistości niż

odczucie o charakterze intuicyjnym czy

odczucie o charakterze intuicyjnym czy

irracjonalnym”

irracjonalnym”

poczucia zaradności

poczucia zaradności

(sterowalności)

(sterowalności)

•

które określa stopień, w jakim jednostka postrzega

które określa stopień, w jakim jednostka postrzega

dostępne zasoby jako wystarczające do sprostania

dostępne zasoby jako wystarczające do sprostania

wymogom, to przekonanie, że człowiekowi są

wymogom, to przekonanie, że człowiekowi są

dostępne zasoby zaradcze, choć nie muszą być one

dostępne zasoby zaradcze, choć nie muszą być one

jego własnością i jego właściwościami. Są to zasoby

jego własnością i jego właściwościami. Są to zasoby

zewnętrzne, do których może się odwołać, np. sieć

zewnętrzne, do których może się odwołać, np. sieć

wsparcia (rodzina, przyjaciele i współpracownicy),

wsparcia (rodzina, przyjaciele i współpracownicy),

osoby, które są autorytetem czy Bóg.

osoby, które są autorytetem czy Bóg.

•

Istnieje zatem możliwość czerpania ze wsparcia

Istnieje zatem możliwość czerpania ze wsparcia

społecznego, jak i ze źródeł, którym człowiek

społecznego, jak i ze źródeł, którym człowiek

przypisuje posiadanie zasobów przydatnych do

przypisuje posiadanie zasobów przydatnych do

radzenia sobie ze stresem. Poczucie zaradności

radzenia sobie ze stresem. Poczucie zaradności

powoduje, że człowiek nie czuje się bezradny, nie

powoduje, że człowiek nie czuje się bezradny, nie

czuje się ofiarą zdarzeń, jest przekonany, że podoła

czuje się ofiarą zdarzeń, jest przekonany, że podoła

trudnościom i wyzwaniom, które niesie życie.

trudnościom i wyzwaniom, które niesie życie.

poczucia sensowności

poczucia sensowności

•

które określa stopień, w jakim człowiek czuje,

które określa stopień, w jakim człowiek czuje,

że życie ma sens, że wymagania życia są

że życie ma sens, że wymagania życia są

warte zaangażowania i wysiłku. To poczucie,

warte zaangażowania i wysiłku. To poczucie,

że pewne problemy stają się bardziej

że pewne problemy stają się bardziej

wyzwaniem niż kłopotem czy nieszczęściem.

wyzwaniem niż kłopotem czy nieszczęściem.

Jest to komponent emocjonalno-motywacyjny

Jest to komponent emocjonalno-motywacyjny

oznaczający głębokie poczucie wartości życia.

oznaczający głębokie poczucie wartości życia.

•

Osoby o silnym poczuciu sensowności zawsze

Osoby o silnym poczuciu sensowności zawsze

uczestniczą w ważnych dla siebie sferach

uczestniczą w ważnych dla siebie sferach

życia, postrzegają całe życie lub wybrane jego

życia, postrzegają całe życie lub wybrane jego

obszary jako warte zaangażowania

obszary jako warte zaangażowania

emocjonalnego, uważają, że podejmowanie

emocjonalnego, uważają, że podejmowanie

działania i inwestowanie wysiłku ma sens.

działania i inwestowanie wysiłku ma sens.

Poczucie koherencji uznaje Antonovsky za

Poczucie koherencji uznaje Antonovsky za

cechę względnie stałą

cechę względnie stałą

, w kształtowaniu której

, w kształtowaniu której

istotną rolę odgrywają z jednej strony

istotną rolę odgrywają z jednej strony

zgeneralizowane zasoby odpornościowe, na

zgeneralizowane zasoby odpornościowe, na

które składają się: odporność fizyczna i

które składają się: odporność fizyczna i

biochemiczna organizmu, wykształcenie,

biochemiczna organizmu, wykształcenie,

pozycja zawodowa, możliwości intelektualne,

pozycja zawodowa, możliwości intelektualne,

zdolności interpersonalne, a z drugiej

zdolności interpersonalne, a z drugiej

doświadczenia życiowe nabywane w toku

doświadczenia życiowe nabywane w toku

rozwoju, edukacji, własnej aktywności,

rozwoju, edukacji, własnej aktywności,

osadzone w określonym kontekście

osadzone w określonym kontekście

społeczno-kulturowym, polityczno-

społeczno-kulturowym, polityczno-

-ekonomicznym i historycznym

-ekonomicznym i historycznym

Tym, co kształtuje poziom

Tym, co kształtuje poziom

poczucia koherencji, są

poczucia koherencji, są

właściwości powtarzających się

właściwości powtarzających się

sytuacji i życiowych doświadczeń

sytuacji i życiowych doświadczeń

jednostki. Trzy cechy tych

jednostki. Trzy cechy tych

doświadczeń warunkują silne

doświadczeń warunkują silne

poczucie koherencji. Są to:

poczucie koherencji. Są to:

spójność, równowaga między

spójność, równowaga między

przeciążeniem a niedociążeniem

przeciążeniem a niedociążeniem

oraz udział w podejmowaniu

oraz udział w podejmowaniu

decyzji

decyzji

Antonovsky podkreśla, że poczucie

Antonovsky podkreśla, że poczucie

koherencji kształtuje się w

koherencji kształtuje się w

rodzinie

rodzinie

pochodzenia

pochodzenia

i zależy od panujących w

i zależy od panujących w

niej warunków Rodzice

niej warunków Rodzice

charakteryzujący się silnym poczuciem

charakteryzujący się silnym poczuciem

koherencji kształtują doświadczenia

koherencji kształtują doświadczenia

dziecka tak, aby ono rozwinęło w sobie

dziecka tak, aby ono rozwinęło w sobie

silne poczucie koherencji

silne poczucie koherencji

Przynależność do

Przynależność do

kultury europejskiej

kultury europejskiej

oddziaływuje korzystnie na

oddziaływuje korzystnie na

doświadczenia rodzinne, a co jeszcze

doświadczenia rodzinne, a co jeszcze

bardziej interesujące, wpływa wprost

bardziej interesujące, wpływa wprost

na poziom poczucia koherencji

na poziom poczucia koherencji

Ważnym czynnikiem kształtującym

Ważnym czynnikiem kształtującym

poczucie koherencji jest również

poczucie koherencji jest również

religia

religia

, a zwłaszcza, jak wskazują

, a zwłaszcza, jak wskazują

badania,

badania,

religijność personalna

religijność personalna

.

.

Osoby, które przeżywają relacje z

Osoby, które przeżywają relacje z

Bogiem w sposób osobisty, dla

Bogiem w sposób osobisty, dla

których Bóg stanowi wartość

których Bóg stanowi wartość

centralną, postrzegają świat jako

centralną, postrzegają świat jako

uporządkowany, sterowalny i

uporządkowany, sterowalny i

sensowny, trudności przyjmują jako

sensowny, trudności przyjmują jako

wyzwanie

wyzwanie

Po wkroczeniu człowieka w

Po wkroczeniu człowieka w

dorosłe życie istotną rolę w

dorosłe życie istotną rolę w

kształtowaniu poczucia

kształtowaniu poczucia

koherencji odgrywają

koherencji odgrywają

doświadczenia związane z

doświadczenia związane z

pracą zawodową

pracą zawodową

Brak jest wyraźnych przesłanek dotyczących

Brak jest wyraźnych przesłanek dotyczących

związku pomiędzy poczuciem koherencji a

związku pomiędzy poczuciem koherencji a

płcią

płcią

, prowadzone badania wskazują na

, prowadzone badania wskazują na

niższe poczucie koherencji

niższe poczucie koherencji

u kobiet

u kobiet

Przypuszcza się, że jest to związane z

Przypuszcza się, że jest to związane z

odmiennością psychologiczną płci,

odmiennością psychologiczną płci,

wynikającą zarówno z właściwości

wynikającą zarówno z właściwości

biologicznych, jak i różnic w metodach

biologicznych, jak i różnic w metodach

wychowawczych stosowanych wobec

wychowawczych stosowanych wobec

chłopców i dziewcząt. Nie bez znaczenia jest

chłopców i dziewcząt. Nie bez znaczenia jest

również fakt odgrywania odmiennych ról

również fakt odgrywania odmiennych ról

rodzinnych, zawodowych oraz wynikający z

rodzinnych, zawodowych oraz wynikający z

tego różny status zawodowy i społeczny

tego różny status zawodowy i społeczny

kobiet i mężczyzn.

kobiet i mężczyzn.

Poczucie koherencji jest

Poczucie koherencji jest

uważane za

uważane za

względnie trwałą

względnie trwałą

właściwość

właściwość

człowieka,

człowieka,

osiągającą charakterystyczny

osiągającą charakterystyczny

dla jednostki poziom we

dla jednostki poziom we

wczesnym okresie dojrzałości),

wczesnym okresie dojrzałości),

a stabilizującą się około 30

a stabilizującą się około 30

roku życia

roku życia

Poczucie koherencji

Poczucie koherencji

jako zmienna

jako zmienna

osobowościowa wpływa na

osobowościowa wpływa na

funkcjonowanie

funkcjonowanie

człowieka w różnych jego obszarach

człowieka w różnych jego obszarach

.

.

Zdaniem Antonovsky’ego, co potwierdziły

Zdaniem Antonovsky’ego, co potwierdziły

badania, im silniejsze jest poczucie

badania, im silniejsze jest poczucie

koherencji, tym większe

koherencji, tym większe

prawdopodobieństwo podejmowania

prawdopodobieństwo podejmowania

zachowań prozdrowotnych. Związana z

zachowań prozdrowotnych. Związana z

wysokim poczuciem koherencji wiara, że

wysokim poczuciem koherencji wiara, że

życie jest sensowne, uporządkowane i

życie jest sensowne, uporządkowane i

przewidywalne stanowi podstawę do tego,

przewidywalne stanowi podstawę do tego,

aby człowiek chciał być zdrowy i mógł

aby człowiek chciał być zdrowy i mógł

sprawnie funkcjonować

sprawnie funkcjonować

Dlaczego jest ważna

Dlaczego jest ważna

znajomość poczucia

znajomość poczucia

koherencji dla działań z

koherencji dla działań z

zakresu poradnictwa

zakresu poradnictwa

zdrowotnego ???????

zdrowotnego ???????

Wyniki badań prowadzone w różnych

Wyniki badań prowadzone w różnych

krajach, zarówno wśród osób zdrowych

krajach, zarówno wśród osób zdrowych

jak i chorych wskazują na

jak i chorych wskazują na

•

istotnie wyższe poczucie koherencji u

istotnie wyższe poczucie koherencji u

zdrowych

zdrowych

•

najniższy wskaźnik SOC mieli między innymi

najniższy wskaźnik SOC mieli między innymi

chorzy na raka i osoby po próbach

chorzy na raka i osoby po próbach

samobójczych

samobójczych

•

Osoby cechujące się wysokim poczuciem

Osoby cechujące się wysokim poczuciem

koherencji są w lepszej kondycji psychicznej i

koherencji są w lepszej kondycji psychicznej i

fizycznej

fizycznej

•

Odczuwają zdecydowanie większą satysfakcję

Odczuwają zdecydowanie większą satysfakcję

z życia i wyżej oceniają jego jakość

z życia i wyżej oceniają jego jakość

•

istnienie silnej korelacji pomiędzy poczuciem

istnienie silnej korelacji pomiędzy poczuciem

koherencji a zachowaniami zdrowotnymi,

koherencji a zachowaniami zdrowotnymi,

samooceną poziomu zdrowia i jakością życia

samooceną poziomu zdrowia i jakością życia

Zdaniem Antonovsky’ego poczucie

Zdaniem Antonovsky’ego poczucie

koherencji ma wpływ na

koherencji ma wpływ na

przeżywanie

przeżywanie

stresu psychologicznego

stresu psychologicznego

i na radzenie

i na radzenie

sobie z nim. Silne poczucie koherencji

sobie z nim. Silne poczucie koherencji

mobilizuje człowieka do aktywności. W

mobilizuje człowieka do aktywności. W

toku tej aktywności zostają

toku tej aktywności zostają

uruchomione zasoby oraz schematy

uruchomione zasoby oraz schematy

poznawcze i kompetencje, dzięki

poznawcze i kompetencje, dzięki

którym można zmniejszyć działanie

którym można zmniejszyć działanie

stresorów lub ocenić je jako bodźce

stresorów lub ocenić je jako bodźce

pozytywne.

pozytywne.

„Ludzie o silnym SOC

„Ludzie o silnym SOC

wybierają określoną strategię radzenia

wybierają określoną strategię radzenia

sobie, najbardziej ich zdaniem

sobie, najbardziej ich zdaniem

adekwatną do danego stresora”

adekwatną do danego stresora”

Poczucie koherencji jest

Poczucie koherencji jest

uważane za ważną zmienną

uważane za ważną zmienną

związaną z

związaną z

funkcjonowaniem

funkcjonowaniem

zawodowym

zawodowym

. SOC może

. SOC może

zmniejszyć postrzeganie

zmniejszyć postrzeganie

obciążeń związanych z

obciążeń związanych z

wykonywaną pracą

wykonywaną pracą

Aaron Antonowski jest twórcą

Aaron Antonowski jest twórcą

orientacji

orientacji

salutogenetycznej

salutogenetycznej

i twórcą

i twórcą

teorii poczucia koherencji. Poczucie

teorii poczucia koherencji. Poczucie

koherencji jego zdaniem ma istotny

koherencji jego zdaniem ma istotny

wpływ na punkt, w jakim się

wpływ na punkt, w jakim się

znajdujemy na kontinuum pomiędzy

znajdujemy na kontinuum pomiędzy

zdrowiem a chorobą. Orientacja

zdrowiem a chorobą. Orientacja

salutogenetyczna zasadniczo zmienia

salutogenetyczna zasadniczo zmienia

perspektywę patrzenia na pacjenta

perspektywę patrzenia na pacjenta

/klienta i jest bardzo pomocna w

/klienta i jest bardzo pomocna w

lepszym rozumieniu jego sytuacji.

lepszym rozumieniu jego sytuacji.

Salutogeneza

Salutogeneza

, zgodnie z modelem

, zgodnie z modelem

biopsychospłecznym, opiera się na

biopsychospłecznym, opiera się na

założeniu braku dychotomicznego

założeniu braku dychotomicznego

podziału na zdrowie i chorobę. Zamiast

podziału na zdrowie i chorobę. Zamiast

tego Antonowski wprowadził pojęcie

tego Antonowski wprowadził pojęcie

kontinuum zdrowia - choroby

kontinuum zdrowia - choroby

,

,

odnoszące się również do zdrowia

odnoszące się również do zdrowia

psychicznego. W podejściu

psychicznego. W podejściu

salutogenetycznym zakłada się, że

salutogenetycznym zakłada się, że

brak homeostazy i uporządkowania,

brak homeostazy i uporządkowania,

czyli chaos oraz dążenie do

czyli chaos oraz dążenie do

odmienności i odrębności jest

odmienności i odrębności jest

normalnym stanem rzeczy dla

normalnym stanem rzeczy dla

organizmu ludzkiego.

organizmu ludzkiego.

Lepsze rozumienie sytuacji pcjeanta/klienta

Lepsze rozumienie sytuacji pcjeanta/klienta

sprzyja relacji terapeutycznej, pomaga

sprzyja relacji terapeutycznej, pomaga

precyzyjniej postawić diagnozę oraz znaleźć

precyzyjniej postawić diagnozę oraz znaleźć

sposób na pomoc w porządkowaniu tego

sposób na pomoc w porządkowaniu tego

chaosu. Diagnoza w tej koncepcji wygląda

chaosu. Diagnoza w tej koncepcji wygląda

też trochę inaczej niż w podejściu

też trochę inaczej niż w podejściu

patogenetecznym.

patogenetecznym.

Polega mianowicie na tym, że nie

Polega mianowicie na tym, że nie

koncentrujemy się na chorobie

koncentrujemy się na chorobie

(zaburzeniach), ale zgodnie z założeniami

(zaburzeniach), ale zgodnie z założeniami

przyjętej przez nas koncepcji, próbujemy

przyjętej przez nas koncepcji, próbujemy

precyzyjnie określić miejsce naszego klienta

precyzyjnie określić miejsce naszego klienta

na kontinuum pomiędzy zdrowiem a

na kontinuum pomiędzy zdrowiem a

chorobą.

chorobą.

Model

Model

•

ZDROWIE POGORSZENIE STANU ZDROWIA CHOROBA

ZDROWIE POGORSZENIE STANU ZDROWIA CHOROBA

ŚMIERĆ

ŚMIERĆ

Diagnoza

Podstawowe pytanie

Podstawowe pytanie

salutogenezy

salutogenezy

brzmi:

brzmi:

co

co

powoduje, że dana osoba

powoduje, że dana osoba

znajduje się w pobliżu lub

znajduje się w pobliżu lub

przesuwa się w kierunku

przesuwa się w kierunku

bieguna

bieguna

zdrowie

zdrowie

na tym

na tym

kontinuum

kontinuum

? Czyli

? Czyli

dzięki czemu

dzięki czemu

zdrowiejemy i co nam to

zdrowiejemy i co nam to

zdrowienie ułatwia?

zdrowienie ułatwia?

Określenie miejsca na kontinuum

Określenie miejsca na kontinuum

polega na jak najdokładniejszym

polega na jak najdokładniejszym

poznaniu

poznaniu

deficytów

deficytów

(indywidualnych

(indywidualnych

i środowiskowych) mogących mieć

i środowiskowych) mogących mieć

wpływ na pogłębianie się choroby

wpływ na pogłębianie się choroby

(zaburzenia) oraz

(zaburzenia) oraz

mocnych stron

mocnych stron

pacjenta/klienta (zasobów i

pacjenta/klienta (zasobów i

umiejętności) sprzyjających zdrowiu.

umiejętności) sprzyjających zdrowiu.

Praca pielęgniarki w obszarze

Praca pielęgniarki w obszarze

poradnictwa zdrowotnego to

poradnictwa zdrowotnego to

szukanie odpowiedzi na pytanie:

szukanie odpowiedzi na pytanie:

jakie indywidualne cechy i

jakie indywidualne cechy i

umiejętności klienta oraz które

umiejętności klienta oraz które

relacje i warunki

relacje i warunki

środowiskowe można

środowiskowe można

wykorzystać (wzmocnić) w

wykorzystać (wzmocnić) w

celu przesunięcia go na

celu przesunięcia go na

kontinuum, zwiększając

kontinuum, zwiększając

obszary

obszary

(zasoby)

(zasoby)

decydujące o

decydujące o

zdrowiu

zdrowiu

ZASOBY JAKO WZGLĘDNIE

ZASOBY JAKO WZGLĘDNIE

TRWAŁE CECHY CZŁOWIEKA

TRWAŁE CECHY CZŁOWIEKA

•

zdolność dostrzegania i korzystania ze wsparcia

zdolność dostrzegania i korzystania ze wsparcia

społecznego

społecznego

•

poczucie kontroli osobistej nad zdarzeniami

poczucie kontroli osobistej nad zdarzeniami

•

poczucie skuteczności

poczucie skuteczności

•

umiarkowana i lekko zawyżona samoocena

umiarkowana i lekko zawyżona samoocena

•

umiarkowany i lekko zawyżony poziom optymizmu

umiarkowany i lekko zawyżony poziom optymizmu

•

poczucie koherencji

poczucie koherencji

•

zdolność odnalezienia sensu w kryzysie

zdolność odnalezienia sensu w kryzysie

•

posiadanie zainteresowań

posiadanie zainteresowań

•

zaangażowanie w działanie

zaangażowanie w działanie

•

umiejętność swobodnego wyrażania uczuć

umiejętność swobodnego wyrażania uczuć

•

poczucie humoru

poczucie humoru

i asertywność

i asertywność

Krótka przerwa na

Krótka przerwa na

zregenerowanie sił ….i

zregenerowanie sił ….i

kontynuujemy dalej wykład

kontynuujemy dalej wykład