Zaburzenia psychiczne
u młodzieży a czynniki
ryzyka przemocy

Józef Krzysztof Gierowski

Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie

Pracownia Psychopatologii Sądowej Katedry Psychiatrii CM Uniwersytetu

Jagiellońskiego

Diagnoza psychiatryczna



Zgodnie z założeniami modelu medycznego ma

charakter symptomatyczny tz. wskazuje i opisuje

objawy psychopatologiczne oraz ich tendencje

do współwystępowania (tzw. zespoły

psychopatologiczne). Opisuje zaburzenia psychiczne.



DSM IV – „zaburzenie psychiczne to pojawiający się u

jednostki syndrom lub wzorzec zachowania, albo

wzorzec psychiczny mający znaczenie kliniczne,

związany w chwili występowania z odczuwanym

cierpieniem bądź upośledzeniem lub też z istotnym

zwiększeniem ryzyka śmierci, bólu, inwalidztwa, albo

też z poważnym ograniczeniem swobody działania”

Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa
Psychiatrycznego DSM



Dodatkowe osie diagnostyczne - stanowią
specyficzne tło, szeroki bio-psycho-
społeczy kontekst, który towarzyszy
występowaniu poszczególnych zespołów
psychopatologicznych



Oś I – zaburzenia kliniczne



Oś II – zaburzenia osobowości



Oś III – ogólnomedyczny stan zdrowia



Oś IV – problemy psychospołeczne, środowiskowe



Oś V – globalna ocena funkcjonowania
Wciórka, 2002

Kliniczna diagnoza
psychologiczna



W stosunku do diagnozy medycznej ma charakter

komplementarny, nie zaś alternatywny



Poszerza ją i uzupełnia poprzez odwołanie się do

takich konstruktów i pojęć psychologicznych jak

na przykład:



struktura osobowości i zaburzenia w jej funkcjonowaniu



motywacja



radzenie sobie z rozwiązywaniem problemów



Zaburzenia w funkcjonowaniu systemów społecznych



Salutogenetyczna perspektywa w podejściu do normy i

patologii



Dysponuje specyficznymi metodami i narzędziami

diagnostycznymi (testy), a także specyficznymi

procedurami weryfikacji hipotez diagnostycznych

Specyfika medycznej diagnozy
klinicznej w okresie rozwojowym



Normą jest zmiana



Najważniejszy czas kształtowania się psychiki to

pierwszych kilka lat życia dziecka



Bio-psycho-społeczny charakter rozwoju



W ICD-10 uwzględniono jedynie te zespoły

psychopatologiczne, które rozpoznawane są

najczęściej po raz pierwszy w okresie

rozwojowym



W niektórych zaburzeniach (jadłowstręt

psychiczny) kryteria diagnostyczne stosowane

wobec dorosłych bywają modyfikowane

Zaburzenia reaktywne



Kryteria diagnostyczne i obraz kliniczny –

uraz psychiczny, kryzysy rozwojowe



Ostra reakcja na stres



Zespół stresu pourazowego



Zaburzenia adaptacyjne – „kryzys

adolescencyjny” lub „depresja

młodzieńcza”



Ostre wielopostaciowe zaburzenia

psychotyczne z towarzyszącym ostrym

stresem

Zaburzenia lękowe



Można rozpoznawać wszystkie zaburzenia

lękowe charakterystyczne dla osób dorosłych



Lęk przed separacją w dzieciństwie



Fobie proste



Lęk społeczny w dzieciństwie (lęk przed

szkołą)



Zaburzenia związane z rywalizacją w

dzieciństwie



Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne

Zaburzenia zachowania



Kryteria diagnostyczne i obraz kliniczny :

Powtarzający się i utrwalony wzorzec

zachowania naruszający standardy społeczne

Zaburzenia zachowania:
- ograniczające się do środowiska rodzinnego,
- z nieprawidłowym procesem socjalizacji
- z prawidłowym procesem socjalizacji
- zaburzenia opozycyjno-buntownicze

Zaburzenia hiperkinetyczne



Kryteria diagnostyczne i obraz
kliniczny



: zespoły nadpobudliwości
psychoruchowej (ICD-10)



zaburzenia z deficytem uwagi i
nadaktywnością (DSM-IV-TR).

Zaburzenia odżywiania się



Jadłowstręt psychiczny

- podtyp restrykcyjny
- podtyp bulimiczny



Bulimia psychiczna



23% przypadków jadłowstrętu kończy
się śmiercią



Chłopcy chorują dziesięciokrotnie
rzadziej

Zaburzenia nastroju



Epizod depresyjny



Epizod maniakalny



Zaburzenia depresyjne nawracające



Choroba afektywna dwubiegunowa

Schizofrenia w okresie rozwojowym i
autyzm dziecięcy



Kryteria diagnostyczne: różnorodnie

uwarunkowane i odmiennie przebiegające zaburzenia

charakteryzujące się znaczącą dezintegracja

psychiczną



Obraz kliniczny: w dzieciństwie obraz bardzo ubogi,

w okresie adolescencji bogata psychopatologia i

burzliwy początek



Autyzm dziecięcy: niezwykle wczesny początek

(przed 3 rokiem życia), rozpoznawany w odniesieniu

do: budowania więzi emocjonalnych i relacji

społecznych, specyfiki zabawy, kształtowania i

używania mowy



W dorosłości jedynie kilka procent osób z

rozpoznaniem autyzmu funkcjonuje samodzielnie

Upośledzenie umysłowe



Upośledzenie umysłowe lekkie: II – 50-

69, wiek umysłowy od 9 – 12 lat



Upośledzenie umysłowe umiarkowane:

II-35-49, wiek umysłowy od 6 – 9 lat



Upośledzenie umysłowe w stopniu

znacznym : II – 20-34, wiek umysłowy od

3- 6 lat



Upośledzenie umysłowe głębokie : II

poniżej 20, wiek umysłowy mniej niż 3 lata



Czy możemy mówić o
psychopatii w okresie
rozwojowym a więc
u dzieci i młodzieży?

Koncepcja psychopatii Roberta
D. Hare



Operacyjna koncepcja psychopatii



PSYCHOPATIA : konstelacja
interpersonalno – afektywnych
charakterystyk funkcjonowania jednostki w
połączeniu z jej antyspołecznym stylem
życia



Czynnik I: interpersonalno – afektywny



Czynnik II: antyspołeczny styl życia
(socialy deviant lifestyle).

•powierzchowny
urok, łatwość
wypowiadania

•przesadne
poczucie własnej
wartości

•patologiczne
kłamstwo

•manipulowanie,
skłonność do
oszustwa

•brak wyrzutów
sumienia i
poczucia winy

•powierzchowna
uczuciowość

•brak empatii,
chłód uczuciowy

•nieakceptowani
e
odpowiedzialnoś
ci za swe czyny

•wysokie
zapotrzebowanie
na stymulację

•pasożytniczy
tryb życia

•brak realizmu i
dalekosiężnych
celów

•impulsywność

•nieodpowiedzia
lność,
lekkomyślność

•słaba kontrola
zachowania

•wczesne
trudności
wychowawcze

•przestępczość
w okresie
młodzieńczym

•odmowa
zwolnienia
warunkowego

•kryminalna
wszechstronność

Psychopatia a antyspołeczne /
dyssocjalne zaburzenia osobowości

Ogloff (2006):



tylko 30% pacjentów zdiagnozowanych w
ramach antyspołecznego zaburzenia
osobowości spełnia kryteria psychopatii



80% psychopatów spełnia kryteria
antyspołecznego zaburzenia osobowości



około 35% kryteriów psychopatii jest
zbieżnych z kryteriami zaburzeń
dyssocjalnych

Psychopatia a antyspołeczne / dyssocjalne
zaburzenia osobowości

Zaburzeni
a
osobowośc
i

Zachowani
a
dyssocjaln
e

Psychopati
a

Antyspołeczne zaburzenie

osobowości

Kontrowersje dotyczące
zastosowania konstruktu psychopatii
wobec dzieci i młodzieży



„zaburzenia osobowości (...) są to stany

rozwojowe, które ujawniają się w

dzieciństwie lub okresie dojrzewania i

trwają nadal w okresie dorosłości”

(Pużyński, Wciórka, 2000).



Lynam: można przeformułować definicję

psychopatii, np. na deficyty w

przetwarzaniu informacji występujące

łącznie ze specyficznym zachowaniem

zmieniającym się wraz z wiekiem

Kontrowersje dotyczące zastosowania
konstruktu psychopatii wobec dzieci i
młodzieży



Dorośli psychopaci niemal zawsze wykazują zaburzenia

w zachowaniu i funkcjonowaniu społecznym już w

dzieciństwie i w okresie dorastania

(Hare, 1999).



Adolescenci przejawiający antyspołeczne zachowania w

młodości

częściej

zostają

zdiagnozowani

jako

psychopaci w dorosłości w porównaniu z adolescentami

nieantyspołecznymi

(Langstrom, Grann, 2002).



Wykorzystując kryteria psychopatii (PCL-R) dla dorosłych

oznaczono specyficzną grupę dzieci z zaburzeniami

zachowania, przypominającą dorosłych psychopatów – tzw.

osoby

niezsocjalizowane

z

agresywnymi

zaburzeniami zachowania

(Johnstone, Cooke, 2004).

Przejawy cech
psychopatycznych u dzieci i
młodzieży



Niezdolność do odraczania gratyfikacji, trudności
w kontroli zachowania czy nadpobudliwość
psychoruchowa



Już u 3-latków, zestaw cech osobowości takich
jak:



nieposłuszeństwo,



impulsywność,



labilność emocjonalna



niepokój ruchowy

Jest predyktorem przyszłych zaburzeń o charakterze

antyspołecznym

(Radochoński, 2000)

Zestaw cech charakterystycznych dla
„dziecięcej psychopatii” – wg Hare
(2007)



nieznośne i nawracające kłamstwa



obojętność wobec uczuć innych ludzi



buntownicza postawa wobec dorosłych i wszelkich reguł



ciągłe stwarzanie problemów, brak reakcji na groźbę kary



drobne kradzieże



agresywność, bójki, dręczenie słabszych



powtarzające się wagarowanie, znikanie z domu,

włóczęgostwo



skłonność do dręczenia lub zabijania zwierząt



wczesne eksperymenty seksualne



wandalizm, podpalenia

Psychopatia a inne postacie zaburzeń
antyspołecznych u dzieci i młodzieży



ADHD / Zaburzenie hiperkinetyczne



Zaburzenia zachowania (conduct disorders)



Zaburzenia opozycyjno – buntownicze

Można dokonać stopniowania wymienionych zaburzeń:

od opozycyjno – buntowniczych przez zaburzenia
zachowania do psychopatii jako najgłębszej formy
zaburzeń antyspołecznych

Chociaż większość dorosłych psychopatów w młodości

wykazywało cechy zaburzeń zachowania, jednak
najwyżej 25% nastolatków z zaburzeniami zachowania
zostanie zdiagnozowanych jako psychopaci

(Blair i in., 2006,

Hare, 2007)

Psychopatia i jej związek z
przestępczością nieletnich



względnie dobra zmienna dyskryminująca w

zakresie rozwinięcia się u młodego człowieka

„kariery przestępczej” (Cruise, i in., 2003)



zubożenie emocjonalne, a nawet

emocjonalna izolacja psychopaty od innych

ludzi (Hare, 1999)



impulsywność, nieumiejętność odraczania

gratyfikacji, silna potrzeba ekstremalnych

wrażeń, niski poziom samokontroli (Wiebe,

2003)

Psychopatia i jej związek z
przestępczością nieletnich



Umiarkowane korelacje pomiędzy
poziomem psychopatii u
adolescentów a popełnianiem przez
nich przestępstw (Vincent 1999, za:
Forth, Kosson, Hare,2003)



r=0.41 dla przestępczości ogólniej



r=0.35 dla czynów agresywnych

Psychopatia a agresja

Adolescenci osiągający wysokie wyniki na skali PCL-YV

znacznie częściej dopuszczają się

(Forth, Kosson, Hare,2003; Spain i

in. 2004, Herpertz i Sass, 2000)

:



napaści z użyciem broni lub niebezpiecznego narzędzia,



agresywnych przestępstw seksualnych



rozbojów deficyt w sferze funkcjonowania emocjonalnego



Blair:



koncepcja Mechanizmu Hamowania Przemocy (VIM , Violence

Inhibition Mechanism)



raczej agresja instrumentalna niż reaktywna (obronna,

emocjonalna)



Murrie i in. (2004), korelacje:



r=0,24 z ogólną przestępczością agresywną



r=0,30 dla przemocy stosowanej na co dzień,



r=0,35 dla przemocy w zakładzie poprawczym,



r=0,32 dla przemocy z użyciem broni,



r=0,30 z agresją powodującą obrażenia ofiary wymagające pomocy lekarskiej,



r=0,36 z agresją instrumentalną

Psychopatia a agresja



Izydorczyk (2005):



r=0,49 dla agresji ogólnie,



r=0,48 dla agresji słownej,



r=0,38 dla agresji fizycznej oraz wrogości

(Forth,

Kosson, Hare,

2003)

Średnie wieku

Grupa

psychopatów

Grupa

niepsychopató

w

Czyny karalne -
ogółem

9.3

11.9

Czyny
agresywne

12.1

14.5

Czynniki ryzyka i
opiniowanie

przemocy

u adolescentów

Model czynników ryzyka



We współczesnych badaniach i teoriach psychologiczno-
kryminologicznych odchodzi się od poszukiwania
wyizolowanych cech osobowościowych, jako jedynych
wskaźników zachowań przestępczych i wzorując się na
dynamicznym modelu rozwoju osobowości, postuluje się
wzajemne oddziaływanie zarówno czynników biologicznych,
osobowościowych jak i społecznych. Podejście to zwane
wieloczynnikowym zapoczątkowali w 50-tych latach
Glueckowie.



Zgodnie z założeniami podejścia wieloczynnikowego nie istnieje
jedna przyczyna przestępczości lecz różnorodny układ
czynników i zmiennych mających wpływ na funkcjonowanie
osób zaburzonych i społecznie nieprzystosowanych

Model czynników ryzyka c.d



Wskazanie czynników ryzyka to proces

prognostyczny umożliwiający przewidywanie

zachowań przestępczych



Poszukiwanie czynników ryzyka opiera się na dwóch

głównych założeniach (Wolska 2001, 2002):



1. Ludzie, mimo istniejących miedzy nimi różnic mają

wiele cech wspólnych: ci zaś, którzy odznaczają się

podobnymi cechami osobowości, przebywają w

podobnych warunkach środowiskowych, mają

podobną historię życia, podobnie zachowywali się w

przeszłości, będą wykazywać w przyszłości tendencje

do podobnych zachowań



2. Zachowanie poszczególnych ludzi cechuje pewna

stałość.

Badania nad czynnikami ryzyka



Zapoczątkowane w 1925 roku przez Burgessa - na

podstawie 3000 akt sądowych wyodrębnił 21

czynników np. działalność przestępcza, warunki

rodzinne i społeczne, cechy osobowości, zachowanie

w zakładzie karnym itp. Podzielił czynniki na

pomyślne i niepomyślne ale wszystkim przypisał

jednakową wagę.



Najpełniejsze badania prognostyczne nieletnich- J.E.

Glueckowie -1950. Na podstawie

wielospecjalistycznych, szerokich badań 500

nieletnich i ich porównaniu z niekryminalnymi

adolescentami, oraz po statystycznej analizie danych

stworzyli trzy tablice prognostyczne określające styl

funkcjonowania danej osoby w przyszłości

Badania nad czynnikami ryzyka
c.d.



Metodę Gluecków krytykowano m.in. za pomijanie

wielu istotnych czynników społecznych, opieranie się

jedynie na danych retrospektywnych, stosowanie

psychiatrycznych i psychologicznych metod

badawczych o niewystarczającej rzetelności, a także

brak solidnych podstaw teoretycznych.



Badania Gluecków kontynuowali Sampson i Laub

(1995) poszerzając materiał o dane dotyczące

dorosłego życia. Ich badania pozwoliły stwierdzić, że

zachowanie dewiacyjne pojawiające się w

dzieciństwie są kontynuowane w wieku dojrzałym, a

zapobiec mogą temu jedynie więzi utworzone w

okresie dorosłości.

Badania nad czynnikami ryzyka
c.d.



W Polsce badania Z.Ostrihańskiej (1975) -

wyodrębniła 23 czynniki mieszczące się w trzech

obszarach charakteryzujących: środowisko

rodzinne, osobowość i sytuacje szkolną,

nasilenie demoralizacji



Największą wartość prognostyczną okazały się mieć :



wczesny wiek w chwili popełnienia pierwszego

przestępstwa (poniżej 11 roku życia),



uczestnictwo w grupie przestępczej,



picie alkoholu,



ucieczki z domu, wagary, niepodejmowanie pracy,



zaburzenia osobowości,



systematyczność popełniania przestępstw

Metody pomiaru czynników
ryzyka



W połowie lat 80-tych postęp badań w zakresie badań

nad szacowaniem ryzyka u dorosłych pacjentów

psychiatrycznych i przestępców. Uzyskiwane wyniki

usiłowano przenosić na nieletnich.



Dotychczas stosowany model przewidywania oparty był

na założeniu, iż zagrożenie (ryzyko) związane jest z

właściwościami osobniczymi, a zatem jest statyczne

i nie podlega zmianom.



W klasycznym, tradycyjnym ujęciu ocena zagrożenia

miała charakter czysto kliniczny i

nieustrukturowany. Do zadań oceniającego należało

ustalenie czy dana osoba jest „niebezpieczna”.

Dokonywano tego na podstawie historii życia, danych

środowiskowych i klinicznych, badań psychologicznych -

np. MMPI, Rorschach.

Metody pomiaru czynników
ryzyka c.d.



Zgodnie ze współczesnymi koncepcjami, postrzegającymi

ryzyko jako zespół czynników zewnętrznych i

wewnętrznych stworzono konstrukt ryzyka (zagrożenia)

charakteryzujący się trzema cechami:



1. Kontekstualnością - ryzyko wystąpienia w przyszłości

zachowań związanych z użyciem przemocy jest w

wysokim stopniu zależne od sytuacji i okoliczności,



2. Dynamiką - tzn. że podlega zmianom



3. Nasileniem - co oznacza, że ryzyko rozpatruje się na

continuum.



Zadaniem oceniającego jest określenie natury i stopnia

ryzyka wystąpienia pewnego rodzaju zachowań u

osób o określonych właściwościach, w

przewidywanych warunkach i kontekście

SAVRY-

Structuread Assessment of Violence

Risk in Youth-2002

:

Randy Borum, Patrick Bartel, Adelle

Forth



HISTORYCZNE CZYNNIKI RYZYKA



- występujące w przeszłości zachowania o charakterze



przemocy



- występujące w przeszłości zachowania przestępczych bez

użycia przemocy



- wczesne występowanie przemocy



- zakończone niepowodzeniem próby nadzoru czy

interwencji



- samouszkodzenia i próby samobójcze



- obserwowanie przemocy w domu



- maltretowanie w dzieciństwie



- przestępczość rodziców / opiekunów



- zaburzenia ciągłości więzi z opiekunem



- trudności szkolne

SAVRY-

Structuread Assessment of

Violence Risk in Youth-2002



SPOŁECZNE CZYNNIKI RYZYKA



- kontakty z rówieśniczą grupą przestępczą



- odrzucenie przez grupę rówieśniczą



- wydarzenia stresujące i słabe mechanizmy

radzenia sobie



- niekonsekwentne oddziaływania

wychowawcze rodziców



- brak wsparcia osobistego / społecznego



- przebywanie w społeczności

przejawiającej cechy patologii

SAVRY-

Structuread Assessment of

Violence Risk in Youth-2002



INDYWIDUALNE CZYNNIKI RYZYKA



- negatywne postawy



- skłonność do podejmowania ryzyka / zachowania

impulsywne



- problemy uzależnienia (alkohol, narkotyki)



- problemy w radzeniu sobie ze złością



- niski poziom empatii, brak wyrzutów sumienia



- zaburzenia uwagi, trudności wynikające z

nadpobudliwości



- słaba motywacja do poddania się oddziaływaniom



reedukacyjno-leczniczym



- małe zaangażowanie i zainteresowanie nauką

szkolną

SAVRY-

Structuread Assessment of

Violence Risk in Youth-2002



CZYNNIKI OCHRONNE



- zachowania prospołeczne



- silne wsparcie społeczne



- silne związki uczuciowe



- pozytywna postawa wobec oddziaływań

reedukacyjnych i



autorytetów



- silna motywacja do osiągnięć szkolnych



- ponadprzeciętna inteligencja,

osobowościowe i temperamentalne



cechy dojrzałości i „elastycznośsci”

Cel badań



próba stworzenia modelu
przestępczego zachowania
nieletnich uwzględniającego
zarówno pełny katalog czynników
ryzyka, jak również wybranych
zmiennych osobowościowych
prowadzących do przestępnych
zachowań charakteryzujących się
znacznym nasileniem przemocy



wyodrębnienie grup sprawców o
podobnych profilach (konfiguracji)
czynników ryzyka oraz określenie
wybranych strukturalno-
funkcjonalnych właściwości
osobowościowych, jakimi grupy te się
charakteryzują, a także
prześledzenie wewnątrzgrupowych
zależności pomiędzy czynnikami
ryzyka, a wybranymi cechami
osobowości nieletnich

Hipotezy badawcze



w badaniach przyjęto, iż wartość

diagnostyczną mają nie tyle izolowane

czynniki, co ich wzajemna konfiguracja



charakter zależności pomiędzy

czynnikami ryzyka a wybranymi

cechami osobowości będzie odmienny w

poszczególnych grupach różniących się

profilem czynników



wyodrębnione grupy różnią się w

zakresie funkcjonowania w zakładzie

poprawczym

Profile średnich wartości stand. dla poszczególnych skupień

Profile średnich wartości stand. dla poszczególnych skupień

Skupienie 1

charakteryzuje

się:



najwyższym natężeniem w zakresie
czynnika historycznego,
społecznego i indywidualnego



bardzo niskim nasileniem zmiennych
tworzących czynnik ochronny



grupę tę umownie nazwano

grupą

totalnie niedostosowanych

Skupienie 1

charakteryzuje

się:



najwyższym natężeniem w zakresie
czynnika historycznego,
społecznego i indywidualnego



bardzo niskim nasileniem zmiennych
tworzących czynnik ochronny



grupę tę umownie nazwano

grupą

totalnie niedostosowanych

Skupienie 2

charakteryzuje:



najniższe natężenie w zakresie zmiennych
składajacych się na czynnik historyczny i
społeczny, średnie jest natomiast
natężenie zmiennych opisujących czynnik
indywidualny. Charakterystyczne jest, iż w
skupieniu tym uzyskano bardzo wysokie
wyniki w zakresie czynników ochronnych



grupę tę nazwano

grupą zaburzonych

osobowościowo

Skupienie 3

charakteryzuje

się:



średnim natężeniem w zakresie
czynnika historycznego i społecznego
oraz bardzo niskimi wynikami w
czynniku indywidualnym i ochronnym



grupę tę nazwano

grupą

socjopatyczną

Agresywności a struktura
osobowości nieletnich



Populacja nieletnich sprawców czynów zabronionych charakteryzuje się ogólnie

wyższym globalnym wskaźnikiem agresywności i znacznym zróżnicowaniem jej

form (wrogość, agresja emocjonalna instrumentalna, jawna, ukryta, pośrednia, fizyczna,

werbalna; gniew);

(Corrado, Roesch. Hart, Gierowski 2002, Dolan, Doylle (2000), Farrington, 1991, Loesel. 2002)



Obecnie zaciera się różnica pomiędzy nieletnimi chłopcami i dziewczętami

zarówno w przeżywaniu jak i okazywaniu agresji.



Aktualność tracą doniesienia iż to młodzi mężczyźni są bardziej skłonni do przemocy, a ich

osobowość charakteryzuje wyższa gotowości do agresji,

(Masagutow (2000), Moretti, Odgers (2002), Pedersen, Marshall (2004)



Coraz częściej kobiety oraz nieletnie dziewczęta, dokonują agresywnych czynów i tworzą

grupy przestępcze.



Coraz częstsze są przypadki, że to właśnie kobieta stoi na czele grupy i zleca zabójstwa lub inne

czyny agresywne.

Nie powinno się dopatrywać różnic pomiędzy płciami w poziomie agresji, lecz

bardziej w sposobie jej ujawniania.

Istotną rolę w wyzwalaniu agresji zdaje się odgrywać płeć psychologiczna, tj.

przynależność do określonej kategorii płciowej pozostająca w związku z

charakterystycznymi cechami zachowań społecznych, zainteresowań, samooceny,

identyfikacji

Agresywności a struktura
osobowości nieletnich c.d.



Kwestionariusz Agresji A.H. Bussa i M. Perry’ego (w tłumaczeniu i

adaptacji L. Kirwil).



pozwala na ocenę stopnia ogólnego nasilenia poziomu

agresywności a także nasilenia form agresji fizycznej, agresji

werbalnej, gniewu i wrogości.



Fizyczna i werbalna agresja - krzywdzenie i ranienie innych (komponent

instrumentalny). (Buss i Perry, 1992)



Gniew - fizjologiczne reakcje (komponent afektywny)



Wrogość - negatywne nastawienie do ludzi, poczucie krzywdy i

niesprawiedliwości (poznawczy komponent zachowania)



W kwestionariuszu nie umieszczono agresji pośredniej jako odrębnego

czynnika, ponieważ pośrednie działanie może pasować do każdej z

form agresji.



W agresji fizycznej pośrednie działanie może przejawiać się poprzez żarty,

robienie zasadzek



w agresji werbalnej poprzez opowiadanie o innych rzeczy mogących tym

osobą zaszkodzić a w gniewie i wrogości może przejawiać się cichymi

dniami (karanie milczeniem) (Buss i Perry, 1992).