Profilaktyka

Profilaktyka

zagrożeń i patologii

zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

GWSHM „Milenium”

GWSHM „Milenium”

mgr Anna Knocińska

mgr Anna Knocińska

anna.knocinska@gwshm.e

anna.knocinska@gwshm.e

du.pl

du.pl

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Profilaktyka

Profilaktyka

(prophylaktikos – zabezpieczający)

(prophylaktikos – zabezpieczający)

w ujęciu praktycznym:

w ujęciu praktycznym:

dziedzina działalności

dziedzina działalności

praktycznej, której

praktycznej, której

zadaniem jest opis,

zadaniem jest opis,

wyjaśnianie i przewidywanie

wyjaśnianie i przewidywanie

rozwoju zjawisk

rozwoju zjawisk

chorobliwych, szkodliwych,

chorobliwych, szkodliwych,

celem skonstruowania

celem skonstruowania

programów, strategii i

programów, strategii i

procedur ich zwalczania

procedur ich zwalczania

w ujęciu teoretycznym:

w ujęciu teoretycznym:

dziedzina wiedzy, która

dziedzina wiedzy, która

tworzy koncepcje

tworzy koncepcje

związane ze sposobami i

związane ze sposobami i

środkami kształtowania

środkami kształtowania

zdrowego społeczeństwa i

zdrowego społeczeństwa i

optymalnie

optymalnie

funkcjonujących obywateli

funkcjonujących obywateli

zarówno w wymiarze społecznym, globalnym,

zarówno w wymiarze społecznym, globalnym,

jak i lokalnym lub indywidualnym

jak i lokalnym lub indywidualnym

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Profilaktyka

Profilaktyka

powinna być interdyscyplinarna,

powinna być interdyscyplinarna,

wielopłaszczyznowa, wielopoziomowa,

wielopłaszczyznowa, wielopoziomowa,

wieloaspektowa i perspektywiczna

wieloaspektowa i perspektywiczna

oraz spełniać równolegle dwa cele:

oraz spełniać równolegle dwa cele:

wzmacnianie

wzmacnianie

czynników chroniących

czynników chroniących

-

-

poprzez promowanie

poprzez promowanie

zdrowia, umożliwianie

zdrowia, umożliwianie

satysfakcjonującego życia,

satysfakcjonującego życia,

rozwijanie potencjalnych

rozwijanie potencjalnych

możliwości jednostki

możliwości jednostki

eliminowanie

eliminowanie

czynników ryzyka

czynników ryzyka

-

-

bezpośrednia redukcja i

bezpośrednia redukcja i

przeciwdziałanie

przeciwdziałanie

czynnikom patogennym

czynnikom patogennym

Czynniki ryzyka

Czynniki ryzyka

to wszystkie elementy (cechy, sytuacje, warunki) zwiększające

to wszystkie elementy (cechy, sytuacje, warunki) zwiększające

ryzyko wystąpienia zachowań problemowych i związanych z

ryzyko wystąpienia zachowań problemowych i związanych z

nimi szkód

nimi szkód



funkcjonowanie rodziny (

funkcjonowanie rodziny (

np. odrzucenie, wrogość wobec

np. odrzucenie, wrogość wobec

dziecka konflikty i doświadczenie izolacji w dzieciństwie),

dziecka konflikty i doświadczenie izolacji w dzieciństwie),



niekorzystne warunki ekonomiczne

niekorzystne warunki ekonomiczne

(np. niski status społeczny,

(np. niski status społeczny,

bieda),

bieda),



psychospołeczne

psychospołeczne

(np. brak wsparcia społecznego, niska

(np. brak wsparcia społecznego, niska

samoocena),

samoocena),



kultura i normy społeczne

kultura i normy społeczne

, które prowokują negatywne

, które prowokują negatywne

zachowania (np. przestępcze),

zachowania (np. przestępcze),



wpływy grupy rówieśniczej

wpływy grupy rówieśniczej

(np. używanie substancji

(np. używanie substancji

psychoaktywnych),

psychoaktywnych),



niepowodzenia w roli ucznia,

niepowodzenia w roli ucznia,



wczesne zachowania problemowe,

wczesne zachowania problemowe,



indywidualne predyspozycje

indywidualne predyspozycje

(deficyt uwagi, impulsywność)

(deficyt uwagi, impulsywność)

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Czynniki chroniące

Czynniki chroniące

to wszystkie właściwości jednostek lub środowiska

to wszystkie właściwości jednostek lub środowiska

społecznego wzmacniające potencjał zdrowotny

społecznego wzmacniające potencjał zdrowotny

i zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka

i zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka



przedmioty

przedmioty

(mieszkanie, samochód),

(mieszkanie, samochód),



warunki życia

warunki życia

(stała praca, udane małżeństwo, krąg

(stała praca, udane małżeństwo, krąg

przyjaciół),

przyjaciół),



właściwości osobiste

właściwości osobiste

(umiejętności interpersonalne,

(umiejętności interpersonalne,

wysoka samoocena, atrakcyjny wygląd),

wysoka samoocena, atrakcyjny wygląd),



źródła energii

źródła energii

(pieniądze, wiedza, władza, czas)

(pieniądze, wiedza, władza, czas)

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Model redukowania ryzyka

Model redukowania ryzyka

Czynniki chroniące stanowią bufor redukujący

Czynniki chroniące stanowią bufor redukujący

wpływ czynników ryzyka, modyfikują (zmniejszają)

wpływ czynników ryzyka, modyfikują (zmniejszają)

ich wpływ

ich wpływ

Koledzy

używający

substancji

Używanie

substancji

Asertywność w

kontaktach z

rówieśnikami

Czynnik

ryzyka

Czynnik

chroniący

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Zjawisko

Patologii

społecznej

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Odmiany profilaktyki

Odmiany profilaktyki

1. wg kryterium stosowanych środków:

1. wg kryterium stosowanych środków:

pozytywna (kreatywna) i negatywna (blokująca)

pozytywna (kreatywna) i negatywna (blokująca)

2. wg kryterium sposobu działania:

2. wg kryterium sposobu działania:

ofensywna i defensywna

ofensywna i defensywna

3. wg kryterium czasu podejmowania działań:

3. wg kryterium czasu podejmowania działań:

wyprzedzająca i następcza

wyprzedzająca i następcza

4. wg kryterium stopnia zagrożenia:

4. wg kryterium stopnia zagrożenia:

pierwszorzędowa, drugorzędowa, trzeciorzędowa

pierwszorzędowa, drugorzędowa, trzeciorzędowa

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Profilaktyka negatywna

Profilaktyka negatywna

(Demel, 1968)

(Demel, 1968)



działalność defensywna,

działalność defensywna,



negatywny przekaz „nie

negatywny przekaz „nie

rób tego” „unikaj

rób tego” „unikaj

tamtego”,

tamtego”,



punktem wyjścia są

punktem wyjścia są

czynniki ryzyka,

czynniki ryzyka,



dąży do eliminowania

dąży do eliminowania

czynników ryzyka

czynników ryzyka

Profilaktyka pozytywna

Profilaktyka pozytywna

(Ostaszewski, 2003)

(Ostaszewski, 2003)



działalność ofensywna

działalność ofensywna



wzmacnianie

wzmacnianie

umiejętności życiowych i

umiejętności życiowych i

innych zasobów

innych zasobów



punktem wyjścia są

punktem wyjścia są

czynniki chroniące

czynniki chroniące



dąży do równoważenia

dąży do równoważenia

wpływów czynników

wpływów czynników

ryzyka

ryzyka

profilaktyka

profilaktyka

trzeciorzędowa

trzeciorzędowa

profilaktyka

profilaktyka

drugorzędowa,

drugorzędowa,

(in. wtórna)

(in. wtórna)

profilaktyka

profilaktyka

pierwszorzędowa,

pierwszorzędowa,

(in. pierwotna)

(in. pierwotna)

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Tradycyjny podział profilaktyki

Tradycyjny podział profilaktyki

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Profilaktyka pierwszorzędowa

Profilaktyka pierwszorzędowa

Adresat

Adresat

grupa niskiego ryzyka, czyli osoby, które nie

grupa niskiego ryzyka, czyli osoby, które nie

podejmują jeszcze zachowań ryzykownych, są przed inicjacją,

podejmują jeszcze zachowań ryzykownych, są przed inicjacją,

cała populacja.

cała populacja.

Cel

Cel

:

:



uprzedzenie pojawienia się problemów ,

uprzedzenie pojawienia się problemów ,



opóźnianie wieku podjęcia zachowań ryzykownych, odroczenie

opóźnianie wieku podjęcia zachowań ryzykownych, odroczenie

inicjacji,

inicjacji,



przeciwdziałanie zagrożeniom, zwiększanie odporności na nie,

przeciwdziałanie zagrożeniom, zwiększanie odporności na nie,



wzmocnienie czynników chroniących,

wzmocnienie czynników chroniących,



wzmacnianie prawidłowego procesu rozwoju i wychowania.

wzmacnianie prawidłowego procesu rozwoju i wychowania.

Działania:

Działania:



realizacja programów wychowawczych, profilaktycznych,

realizacja programów wychowawczych, profilaktycznych,



promocja zdrowia, edukacja zdrowotna,

promocja zdrowia, edukacja zdrowotna,



pomoc psychologiczno-pedagogiczna wspierająca rozwój i

pomoc psychologiczno-pedagogiczna wspierająca rozwój i

umiejętności psychospołeczne sprzyjające radzeniu sobie z

umiejętności psychospołeczne sprzyjające radzeniu sobie z

wymogami życia.

wymogami życia.

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Adresat

Adresat

grupa podwyższonego ryzyka, czyli osoby, u których

grupa podwyższonego ryzyka, czyli osoby, u których

pojawiają się pierwsze objawy zaburzeń, osoby, które mają już za

pojawiają się pierwsze objawy zaburzeń, osoby, które mają już za

sobą pierwsze próby zachowań ryzykownych.

sobą pierwsze próby zachowań ryzykownych.

Cel:

Cel:



wczesne wykrycie zaburzenia, choroby,

wczesne wykrycie zaburzenia, choroby,



pomoc w ograniczeniu i/lub wycofaniu się z zachowań ryzykownych,

pomoc w ograniczeniu i/lub wycofaniu się z zachowań ryzykownych,



zahamowanie rozwoju trudności i powrót do optymalnego poziomu

zahamowanie rozwoju trudności i powrót do optymalnego poziomu

funkcjonowania,

funkcjonowania,



ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji.

ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji.

Działania:

Działania:



realizacja programów profilaktycznych i psychoedukacja w

realizacja programów profilaktycznych i psychoedukacja w

ośrodkach socjoterapii, świetlicach środowiskowych, poradniach,

ośrodkach socjoterapii, świetlicach środowiskowych, poradniach,



badania profilaktyczne (lekarskie i testy przesiewowe).

badania profilaktyczne (lekarskie i testy przesiewowe).

Profilaktyka drugorzędowa

Profilaktyka drugorzędowa

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Adresat

Adresat

grupa wysokiego ryzyka, czyli osoby o utrwalonych zachowaniach

grupa wysokiego ryzyka, czyli osoby o utrwalonych zachowaniach

ryzykownych, osoby niepełnosprawne i przewlekle chore, osoby ze zdiagnozowaną

ryzykownych, osoby niepełnosprawne i przewlekle chore, osoby ze zdiagnozowaną

dysfunkcją.

dysfunkcją.

Cel:

Cel:



zahamowanie negatywnych procesów i degradacji społecznej,

zahamowanie negatywnych procesów i degradacji społecznej,



pomoc w radzeniu sobie z chorobą,

pomoc w radzeniu sobie z chorobą,



zmniejszenia negatywnych skutków choroby, zachowań destrukcyjnych,

zmniejszenia negatywnych skutków choroby, zachowań destrukcyjnych,



przeciwdziałaniu pogłębieniu się zdiagnozowanej dysfunkcji,

przeciwdziałaniu pogłębieniu się zdiagnozowanej dysfunkcji,



umożliwienie powrotu do społecznie akceptowanego i osobiście satysfakcjonującego

umożliwienie powrotu do społecznie akceptowanego i osobiście satysfakcjonującego

trybu życia.

trybu życia.

Działania:

Działania:



terapia indywidualna i grupowa (psychoterapia, socjoterapia, terapia przez pracę i

terapia indywidualna i grupowa (psychoterapia, socjoterapia, terapia przez pracę i

sztukę),

sztukę),



zabiegi rehabilitacyjne, rewalidacyjne, reedukacyjne, resocjalizacyjne,

zabiegi rehabilitacyjne, rewalidacyjne, reedukacyjne, resocjalizacyjne,



leczenie.

leczenie.

Profilaktyka trzeciorzędowa

Profilaktyka trzeciorzędowa

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Profilaktyka ukierunkowana na jednostkę

Profilaktyka ukierunkowana na jednostkę

Założenie:

Założenie:

zachowania zdrowotne zależą od danej jednostki, od jej

zachowania zdrowotne zależą od danej jednostki, od jej

sposobu myślenia i działania, przekonań, wartości i stylu

sposobu myślenia i działania, przekonań, wartości i stylu

życia

życia

Cel:

Cel:

kształtowanie „zdrowej osobowości”, uczenie umiejętności

kształtowanie „zdrowej osobowości”, uczenie umiejętności

życiowych, rozwijanie kompetencji osobistych

życiowych, rozwijanie kompetencji osobistych

Formy działania:

Formy działania:



różne formy pomocy psychologicznej i (psychoedukacja,

różne formy pomocy psychologicznej i (psychoedukacja,

psychoprofilaktyka, socjoterapia, psychoterapia),

psychoprofilaktyka, socjoterapia, psychoterapia),



warsztaty, treningi sprzyjające osobistemu rozwojowi i

warsztaty, treningi sprzyjające osobistemu rozwojowi i

doskonaleniu umiejętności interpersonalnych,

doskonaleniu umiejętności interpersonalnych,



informacyjne kampanie medialne np. o szkodliwym

informacyjne kampanie medialne np. o szkodliwym

działaniu papierosów czy alkoholu,

działaniu papierosów czy alkoholu,



szkolne programy wychowawcze, profilaktyczne

szkolne programy wychowawcze, profilaktyczne

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Profilaktyka ukierunkowana na środowisko

Profilaktyka ukierunkowana na środowisko

Założenie:

Założenie:

w tym podejściu przyjmuje się, że indywidualne decyzje

w tym podejściu przyjmuje się, że indywidualne decyzje

poszczególnych jednostek uwarunkowane są przez środowisko

poszczególnych jednostek uwarunkowane są przez środowisko

społeczne

społeczne

Cel:

Cel:

wywoływanie zmian w środowisku społecznym poprzez regulacje

wywoływanie zmian w środowisku społecznym poprzez regulacje

prawne

prawne

i zwiększenie dostępności form pomocy i leczenia (polityka

i zwiększenie dostępności form pomocy i leczenia (polityka

społeczna)

społeczna)

Formy działania:

Formy działania:



profilaktyka zachowawcza - działania zmierzające do eliminowania

profilaktyka zachowawcza - działania zmierzające do eliminowania

zjawisk zakłócających porządek społeczny lub stanowiących

zjawisk zakłócających porządek społeczny lub stanowiących

zagrożenie np. regulacje dotyczące zakupu alkoholu, obsługi osób

zagrożenie np. regulacje dotyczące zakupu alkoholu, obsługi osób

nietrzeźwych

nietrzeźwych



profilaktyka kreatywna - tworzenie nowych mechanizmów

profilaktyka kreatywna - tworzenie nowych mechanizmów

rozwiązywania problemów społecznych, wzmacniających zdolności

rozwiązywania problemów społecznych, wzmacniających zdolności

systemu społecznego do radzenia sobie z problemami, np. Szkolny

systemu społecznego do radzenia sobie z problemami, np. Szkolny

Program Profilaktyki

Program Profilaktyki

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Strategie oddziaływań profilaktycznych:

Strategie oddziaływań profilaktycznych:



strategie informacyjne

strategie informacyjne



strategie edukacyjne

strategie edukacyjne



strategie alternatyw

strategie alternatyw



strategie interwencyjne

strategie interwencyjne



strategie zmniejszania szkód

strategie zmniejszania szkód



strategie zmian środowiskowych

strategie zmian środowiskowych

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych



Strategie informacyjne

Strategie informacyjne

– skoncentrowane

– skoncentrowane

na dostarczaniu adekwatnych, szczerych i

na dostarczaniu adekwatnych, szczerych i

aktualnych informacji o istniejących

aktualnych informacji o istniejących

zagrożeniach i możliwościach

zagrożeniach i możliwościach

zabezpieczenia się przed nimi, rzetelnej

zabezpieczenia się przed nimi, rzetelnej

wiedzy o skutkach zachowań ryzykownych.

wiedzy o skutkach zachowań ryzykownych.



Strategie edukacyjne

Strategie edukacyjne

– skupione na

– skupione na

rozwijaniu podstawowych umiejętności

rozwijaniu podstawowych umiejętności

życiowych (psychologicznych i

życiowych (psychologicznych i

społecznych), które pomogą poradzić sobie

społecznych), które pomogą poradzić sobie

w sytuacjach trudnych, pobudzające

w sytuacjach trudnych, pobudzające

osobisty rozwój jednostki.

osobisty rozwój jednostki.

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych



Strategie alternatyw

Strategie alternatyw

– opierają się na

– opierają się na

proponowaniu alternatywy dla zachowań

proponowaniu alternatywy dla zachowań

ryzykownych, pokazaniu lepszych rozwiązań;

ryzykownych, pokazaniu lepszych rozwiązań;

tworzą możliwość podejmowania nowych

tworzą możliwość podejmowania nowych

aktywności, dających zadowolenie, sprzyjających

aktywności, dających zadowolenie, sprzyjających

rozwojowi i społecznie akceptowanych.

rozwojowi i społecznie akceptowanych.



Strategie interwencyjne

Strategie interwencyjne

– koncentrują się na

– koncentrują się na

zapewnieniu form pomocy zapobiegających

zapewnieniu form pomocy zapobiegających

poważnym zaburzeniom; zmierzają do pomagania

poważnym zaburzeniom; zmierzają do pomagania

jednostkom w identyfikowaniu problemów i

jednostkom w identyfikowaniu problemów i

poszukiwaniu możliwości ich rozwiązywania;

poszukiwaniu możliwości ich rozwiązywania;

obejmują towarzyszenie ludziom i wspieranie ich

obejmują towarzyszenie ludziom i wspieranie ich

w krytycznych okresach ich życia.

w krytycznych okresach ich życia.

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych



Strategie zmniejszenia szkód

Strategie zmniejszenia szkód

– dotyczą grup

– dotyczą grup

najwyższego ryzyka, osób, które z różnych

najwyższego ryzyka, osób, które z różnych

względów nie mogą lub nie chcą wycofać się z

względów nie mogą lub nie chcą wycofać się z

zachowań ryzykownych; przeznaczone są dla

zachowań ryzykownych; przeznaczone są dla

specjalistów: lekarzy, psychoterapeutów,

specjalistów: lekarzy, psychoterapeutów,

rehabilitantów, specjalistów policji...

rehabilitantów, specjalistów policji...



Strategie zmian środowiskowych

Strategie zmian środowiskowych

–

–

nakierowane na identyfikację i zmienianie tych

nakierowane na identyfikację i zmienianie tych

czynników środowiska społecznego i

czynników środowiska społecznego i

fizycznego, które sprzyjają zachowaniom

fizycznego, które sprzyjają zachowaniom

dysfunkcjonalnym.

dysfunkcjonalnym.

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Wybrane warunki skutecznej profilaktyki

Wybrane warunki skutecznej profilaktyki



całościowość i kompleksowość,

całościowość i kompleksowość,



długofalowy proces, a nie jednorazowe akcje,

długofalowy proces, a nie jednorazowe akcje,



eliminowanie czynników ryzyka i rozwijanie procesów chroniących,

eliminowanie czynników ryzyka i rozwijanie procesów chroniących,



praca zarówno z osobami narażonymi na czynniki ryzyka, jak i z grupą

praca zarówno z osobami narażonymi na czynniki ryzyka, jak i z grupą

oraz ich środowiskiem,

oraz ich środowiskiem,



rzeczywiste kwalifikacje emocjonalne, interpersonalne i metodyczne

rzeczywiste kwalifikacje emocjonalne, interpersonalne i metodyczne

prowadzących,

prowadzących,



uwzględnianie wiedzy z zakresu psychologii rozwojowej i nowoczesnej

uwzględnianie wiedzy z zakresu psychologii rozwojowej i nowoczesnej

metodyki,

metodyki,



wiarygodne, prawdziwe informacje zgodne z aktualnym stanem wiedzy,

wiarygodne, prawdziwe informacje zgodne z aktualnym stanem wiedzy,



demokratyczny styl kierowania procesem oddziaływania

demokratyczny styl kierowania procesem oddziaływania

profilaktycznego,

profilaktycznego,



podmiotowe traktowanie adresatów oddziaływania profilaktycznego,

podmiotowe traktowanie adresatów oddziaływania profilaktycznego,



opieranie się na zasadach: humanizacji, kooperacji, rzetelności i

opieranie się na zasadach: humanizacji, kooperacji, rzetelności i

dokładności.

dokładności.

Profilaktyka zagrożeń i patologii

Profilaktyka zagrożeń i patologii

społecznych

społecznych

Bibliografia:

Bibliografia:

1.

1.

Gaś Z. B., Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993.

Gaś Z. B., Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993.

2.

2.

Gaś Z. B., Profilaktyka w szkole, [w:] Zapobieganie

Gaś Z. B., Profilaktyka w szkole, [w:] Zapobieganie

uzależnieniom uczniów, pod red. Kamińska-Buśko B., Warszawa

uzależnieniom uczniów, pod red. Kamińska-Buśko B., Warszawa

1997.

1997.

3.

3.

Nowak A., Wysocka E., Problemy i zagrożenia społeczne we

Nowak A., Wysocka E., Problemy i zagrożenia społeczne we

współczesnym świecie. Elementy patologii społecznej i

współczesnym świecie. Elementy patologii społecznej i

kryminologii, Katowice 2001.

kryminologii, Katowice 2001.

4.

4.

Ostaszewski K., Nowe definicje poziomów profilaktyki,

Ostaszewski K., Nowe definicje poziomów profilaktyki,

Remedium 2005, nr 7–8.

Remedium 2005, nr 7–8.

5.

5.

Ostaszewski K., Skuteczność profilaktyki używania substancji

Ostaszewski K., Skuteczność profilaktyki używania substancji

psychoaktywnych, Warszawa 2003.

psychoaktywnych, Warszawa 2003.

6.

6.

Pytka L., Profilaktyka społeczna (prewencja), [w:] Elementarne

Pytka L., Profilaktyka społeczna (prewencja), [w:] Elementarne

pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, pod red. Pilch

pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, pod red. Pilch

T., Lalak D., Warszawa 1999.

T., Lalak D., Warszawa 1999.

7.

7.

Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy

Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy

profesjonalnej profilaktyki, Warszawa 2002.

profesjonalnej profilaktyki, Warszawa 2002.

8.

8.

Szymańska J., Zamecka J. Przegląd koncepcji i poglądów na

Szymańska J., Zamecka J. Przegląd koncepcji i poglądów na

temat profilaktyki [w:] Profilaktyka w środowisku lokalnym, pod

temat profilaktyki [w:] Profilaktyka w środowisku lokalnym, pod

red. Świątkiewicz G., Warszawa 2002.

red. Świątkiewicz G., Warszawa 2002.

9.

9.

Woynarowska B., Edukacja zdrowotna, Warszawa 2007.

Woynarowska B., Edukacja zdrowotna, Warszawa 2007.