1
1
May 25, 2021
May 25, 2021
Psychologia procesów poznawczych
Psychologia procesów poznawczych
7.1. Zjawiska typowości egzemplarzy pojęć
7.1. Zjawiska typowości egzemplarzy pojęć
Lata 70te. Nowe koncepcje (prototypowe) zakladały, że umysłowa reprezentacja
Lata 70te. Nowe koncepcje (prototypowe) zakladały, że umysłowa reprezentacja
pojęcia nie zawiera definicji w terminach warunku koniecznego i
pojęcia nie zawiera definicji w terminach warunku koniecznego i
wystarczającego, lecz reprezentację prototypowego, idealnego
wystarczającego, lecz reprezentację prototypowego, idealnego
egzemplarza pojęcia, do którego porównywane są klasyfikowane obiekty.
egzemplarza pojęcia, do którego porównywane są klasyfikowane obiekty.
W badaniach zlecano by OB ujmowali egzemplarze pojęć z punktu
W badaniach zlecano by OB ujmowali egzemplarze pojęć z punktu
widzenia stopnia ich typowości (nie było to trudne).
widzenia stopnia ich typowości (nie było to trudne).
W przypadku egzemplarzy typowych istotnie krótszy jest też czas, który
W przypadku egzemplarzy typowych istotnie krótszy jest też czas, który
potrzebują OB to przyporządkowania takich egzemplarzy do pojęć
potrzebują OB to przyporządkowania takich egzemplarzy do pojęć
nadrzędnych.
nadrzędnych.
Typowe egzemplarze pojęć znacznie częściej spełniają rolę poznawczego punktu
Typowe egzemplarze pojęć znacznie częściej spełniają rolę poznawczego punktu
odniesienia.
odniesienia.
Wskaźnik podobieństwa rodzinnego – każdej cesze przypisuje się wagę (suma
Wskaźnik podobieństwa rodzinnego – każdej cesze przypisuje się wagę (suma
przypadków kiedy ją podawano) a następnie dla każdego pojęcia wagi te
przypadków kiedy ją podawano) a następnie dla każdego pojęcia wagi te
suowano. Najbardziej typowe egzemplarze otrzymywały najwyższy
suowano. Najbardziej typowe egzemplarze otrzymywały najwyższy
wskaźnik podobieństwa rodzinnego.
wskaźnik podobieństwa rodzinnego.
Za zjawisko typowości egzemplarzy pojęć, jedno z najbardziej
Za zjawisko typowości egzemplarzy pojęć, jedno z najbardziej
rozpowszechnionych zjawisk w sferze pojęciowego
rozpowszechnionych zjawisk w sferze pojęciowego
funkcjonowania CZ, odpoweidzialne są te cechy, które nie są
funkcjonowania CZ, odpoweidzialne są te cechy, które nie są
wspólne wszystkim egzemplarzom, a więc cechy niedefinicyjne.
wspólne wszystkim egzemplarzom, a więc cechy niedefinicyjne.
Ta koncepcja (egzemplarzowa) znacznie różni się od klasycznej, bo o pojęciach
Ta koncepcja (egzemplarzowa) znacznie różni się od klasycznej, bo o pojęciach
mówi ona w kategoriach cech niedefinicyjnych. Dodatkowo pojęcia
mówi ona w kategoriach cech niedefinicyjnych. Dodatkowo pojęcia
traktowane są jako struktury niejednorodne, w których odpowiadające im
traktowane są jako struktury niejednorodne, w których odpowiadające im
desygnaty nie są równoważne, lecz zajmują pozycje zróżnicowane.
desygnaty nie są równoważne, lecz zajmują pozycje zróżnicowane.
Egzemplarze pojęć skupiają się wokół jednego i są do niego bardziej lub
Egzemplarze pojęć skupiają się wokół jednego i są do niego bardziej lub
mniej zbliżone. Stanowi on przykład danego pojęcia – rdzeń pojęciowy. Ma
mniej zbliżone. Stanowi on przykład danego pojęcia – rdzeń pojęciowy. Ma
on największą liczbę cech wspólnych wszystkim egzemplarzom.
on największą liczbę cech wspólnych wszystkim egzemplarzom.
Chlewinski – Prototypowe
Chlewinski – Prototypowe
koncepcje pojec
koncepcje pojec
2
2
May 25, 2021
May 25, 2021
Psychologia procesów poznawczych
Psychologia procesów poznawczych
7.2. Teorie prototypowe
7.2. Teorie prototypowe
Jest ich kilka wersji.
Jest ich kilka wersji.
W jednej „prototyp” oznacza reprezentację cech charakterystycznych. Brak cech
W jednej „prototyp” oznacza reprezentację cech charakterystycznych. Brak cech
definicyjnych. Pełnia cech charakterystycznych. Obiekt jest egzemplarzem
definicyjnych. Pełnia cech charakterystycznych. Obiekt jest egzemplarzem
pojęcia, gdy jego cechy przekraczają progi cech pojęcia.
pojęcia, gdy jego cechy przekraczają progi cech pojęcia.
W teoriach egzemplarzowych odrzuca się idee, jakoby abstrakcja leżała u
W teoriach egzemplarzowych odrzuca się idee, jakoby abstrakcja leżała u
podłoża naszych pojęć, i twierdzi się, że
podłoża naszych pojęć, i twierdzi się, że
reprezentacje uysłowe
reprezentacje uysłowe
indywidualnych egzemplarzy tworzą ich istotę.
indywidualnych egzemplarzy tworzą ich istotę.
Podstawowe twierdzenia koncepcji egzemplarzowych:
Podstawowe twierdzenia koncepcji egzemplarzowych:
1)
1)
Pojęcia mają strukturę prototypową. Prototyp jest albo zbiorem cech
Pojęcia mają strukturę prototypową. Prototyp jest albo zbiorem cech
charakterystycznych, albo reprezentacją umysłową najlepszego
charakterystycznych, albo reprezentacją umysłową najlepszego
egzemplarza pojęcia
egzemplarza pojęcia
2)
2)
Nie ma żadnego zbioru cech koniecznych i wystarczających niezbędnych
Nie ma żadnego zbioru cech koniecznych i wystarczających niezbędnych
do określenia członkostwa w kategorii. Członkostwo zależy od posiadania
do określenia członkostwa w kategorii. Członkostwo zależy od posiadania
pewnego zbioru cech charakterystycznych choć niekoniecznych.
pewnego zbioru cech charakterystycznych choć niekoniecznych.
3)
3)
Granice pojęć są rozmyte, nieostre.
Granice pojęć są rozmyte, nieostre.
4)
4)
Egzemplarze pojęcia mogę być rangowane ze względu na ich typowość
Egzemplarze pojęcia mogę być rangowane ze względu na ich typowość
(gradient typowości).
(gradient typowości).
5)
5)
Członkostwo w kategorii jest określane poprzez podobieństwo cech obiektu
Członkostwo w kategorii jest określane poprzez podobieństwo cech obiektu
do prototypu kategorii
do prototypu kategorii
Chlewinski – Prototypowe
Chlewinski – Prototypowe
koncepcje pojec
koncepcje pojec
3
3
May 25, 2021
May 25, 2021
Psychologia procesów poznawczych
Psychologia procesów poznawczych
>Dowody za teorią prototypu.
>Dowody za teorią prototypu.
W badaniach stwierdzono:
W badaniach stwierdzono:
a)
a)
Gradient typowości egzemplarza pojęcia jest dobrym
Gradient typowości egzemplarza pojęcia jest dobrym
predyktorem czasu kategoryzacji
predyktorem czasu kategoryzacji
b)
b)
Gdy prosi się OB, aby podali wszystkie człony pojęcia, to
Gdy prosi się OB, aby podali wszystkie człony pojęcia, to
najpierw wymieniają oni najbardziej typowe człony .
najpierw wymieniają oni najbardziej typowe człony .
c)
c)
Dzieci wykazują tendencję do wczesnego uczenia się
Dzieci wykazują tendencję do wczesnego uczenia się
typowych członów
typowych członów
d)
d)
Zjawisko typowości ujawnia się w zadaniach za
Zjawisko typowości ujawnia się w zadaniach za
pośrednictwem efektu torowania
pośrednictwem efektu torowania
e)
e)
Typowe człony prawdopodobnie znacznie częściej służą
Typowe człony prawdopodobnie znacznie częściej służą
jako poznawcze punkty odniesienia niż człony atypowe.
jako poznawcze punkty odniesienia niż człony atypowe.
Ocena podobieństwa rodzinnego koreluje wysoko z typowością.
Ocena podobieństwa rodzinnego koreluje wysoko z typowością.
Typowe człony mają mało cech wspólnych z innymi
Typowe człony mają mało cech wspólnych z innymi
kategoriami!! Gradient typowości czlonów pojęcia jest
kategoriami!! Gradient typowości czlonów pojęcia jest
funkcją podobieństwa tych członów do prototypu kategorii.
funkcją podobieństwa tych członów do prototypu kategorii.
Chlewinski – Prototypowe
Chlewinski – Prototypowe
koncepcje pojec
koncepcje pojec
4
4
May 25, 2021
May 25, 2021
Psychologia procesów poznawczych
Psychologia procesów poznawczych
>Poziom abstrakcji w teorii prototypowej
>Poziom abstrakcji w teorii prototypowej
Hierarchie pojęciowe mają określoną 3d strukturę...
Hierarchie pojęciowe mają określoną 3d strukturę...
a)
a)
Ludzie posługują się hierarchiami pojęć w umysłowej reprezentacji
Ludzie posługują się hierarchiami pojęć w umysłowej reprezentacji
relacji inkluzji klasowej między pojęciami, tzn. Włączenia zakresu
relacji inkluzji klasowej między pojęciami, tzn. Włączenia zakresu
jednego pojęcia do zakresu drugiego.
jednego pojęcia do zakresu drugiego.
b)
b)
Hierarchie pojęciowe mają trzy poziomy: nadrzędny, podstawowy
Hierarchie pojęciowe mają trzy poziomy: nadrzędny, podstawowy
i podrzędny.
i podrzędny.
c)
c)
Poziom podstawowy jest poziomem na którym pojęcia mają
Poziom podstawowy jest poziomem na którym pojęcia mają
najbardziej wyróżniające cechy (najbardziej ekonomiczny
najbardziej wyróżniające cechy (najbardziej ekonomiczny
poznawczo).
poznawczo).
d)
d)
Pojęcia z poziomu podst.biorą udział w wielu procesach
Pojęcia z poziomu podst.biorą udział w wielu procesach
poznawczych... (np mogą być skojarzone z obrazem umysłowym,
poznawczych... (np mogą być skojarzone z obrazem umysłowym,
który reprezentuje całą kategorię)
który reprezentuje całą kategorię)
e)
e)
Stan poziomu podstawowego może się zmieniać jako funkcja
Stan poziomu podstawowego może się zmieniać jako funkcja
różnic indywidualnych, które zależą od znajomości przedmiotu i
różnic indywidualnych, które zależą od znajomości przedmiotu i
różnic kulturowych.
różnic kulturowych.
Na poziomie podstawowym (najczęściej używanym) istnieją
Na poziomie podstawowym (najczęściej używanym) istnieją
maksymalne podobieństwa wewnątrzpojęciowe i maksymalne
maksymalne podobieństwa wewnątrzpojęciowe i maksymalne
różnice międzypojeciowe.
różnice międzypojeciowe.
Chlewinski – Prototypowe
Chlewinski – Prototypowe
koncepcje pojec
koncepcje pojec
5
5
May 25, 2021
May 25, 2021
Psychologia procesów poznawczych
Psychologia procesów poznawczych
Rosch dowiodła, że kategorie na poziomie
Rosch dowiodła, że kategorie na poziomie
podstawowy:
podstawowy:
a)
a)
Są wymieniane spontanicznie podczas
Są wymieniane spontanicznie podczas
nazywania obiektówy
nazywania obiektówy
b)
b)
Są najbardziej ogólne, w tym sensie, że
Są najbardziej ogólne, w tym sensie, że
ludzie używają podobnych ruchów w
ludzie używają podobnych ruchów w
interakcji z członkami danej kategorii
interakcji z członkami danej kategorii
c)
c)
Człony kategorii na tym poziomie mają w
Człony kategorii na tym poziomie mają w
przybliżeniu podobne kształty i dlatego
przybliżeniu podobne kształty i dlatego
łatwo jest je sobie wyobrazić.
łatwo jest je sobie wyobrazić.
d)
d)
Obiekty w nim są szybciej rozpoznawane
Obiekty w nim są szybciej rozpoznawane
*W kategoriach biol.podstawowy jest ptak a
*W kategoriach biol.podstawowy jest ptak a
nie wróbel czy śpiewający wróbel.* (liczba
nie wróbel czy śpiewający wróbel.* (liczba
doswiadczeń)
doswiadczeń)
Chlewinski – Prototypowe
Chlewinski – Prototypowe
koncepcje pojec
koncepcje pojec
6
6
May 25, 2021
May 25, 2021
Psychologia procesów poznawczych
Psychologia procesów poznawczych
7.3. Koncepcja prototypu
7.3. Koncepcja prototypu
Ludzie spontanicznie kategoryzują przedmioty z otoczenia nie w terminach zbiorów,
Ludzie spontanicznie kategoryzują przedmioty z otoczenia nie w terminach zbiorów,
ale z tendencją do nadawania im struktury typów.
ale z tendencją do nadawania im struktury typów.
Prototyp oznacza kategorię przedmiotów, których kryterium przynależności jest
Prototyp oznacza kategorię przedmiotów, których kryterium przynależności jest
podobieństwo do idealnego egzemplarza, mającego najbardziej typowe
podobieństwo do idealnego egzemplarza, mającego najbardziej typowe
wartości we wszystkich wymiarach. Nie musi być on rzeczywisty (wystarczy
wartości we wszystkich wymiarach. Nie musi być on rzeczywisty (wystarczy
reprezentacja umysłowa). Ale czy jest to średnia, modalna, czy jeszcze coś to
reprezentacja umysłowa). Ale czy jest to średnia, modalna, czy jeszcze coś to
zdania są podzielone.
zdania są podzielone.
Prototypowość jest stopniowalna – im bliżej prototypu tym szybciej jest rozpoznawany
Prototypowość jest stopniowalna – im bliżej prototypu tym szybciej jest rozpoznawany
jako obiekt danej kategorii.
jako obiekt danej kategorii.
Prototyp można analizować w następujących komponentach:
Prototyp można analizować w następujących komponentach:
1)
1)
Zbiór zmiennych charakteryzujących egzemplarze pojęcia, za pomocą których
Zbiór zmiennych charakteryzujących egzemplarze pojęcia, za pomocą których
egzemplarze są opisywane
egzemplarze są opisywane
2)
2)
Zbiór typowych relacji, jakie mogą zachodzić pomiędzy tymi zmiennymi
Zbiór typowych relacji, jakie mogą zachodzić pomiędzy tymi zmiennymi
3)
3)
Zbiór wartości, jakie ze względu na owe zmienne przyjmują typowe
Zbiór wartości, jakie ze względu na owe zmienne przyjmują typowe
egzemplarze pojęcia (typowe wartości na wymiarach opisujących egzemplarze)
egzemplarze pojęcia (typowe wartości na wymiarach opisujących egzemplarze)
Są różne genezy prototypu (trzy). W wypadku różnych pojęć różnie może wyglądać
Są różne genezy prototypu (trzy). W wypadku różnych pojęć różnie może wyglądać
ich geneza!! Prototyp matka: nie będzie średnią, ale odzwiercidleniem obiektu –
ich geneza!! Prototyp matka: nie będzie średnią, ale odzwiercidleniem obiektu –
własnej matki. Prototypowość rozwija się wraz z człowiekiem.
własnej matki. Prototypowość rozwija się wraz z człowiekiem.
O stopniu typowości desygnatu decyduje wielkość jego podobieństwa do prototypu.
O stopniu typowości desygnatu decyduje wielkość jego podobieństwa do prototypu.
W podobieństwie rodzinnym rozmaite egzemplarze danej kategorii można ułożyć w
W podobieństwie rodzinnym rozmaite egzemplarze danej kategorii można ułożyć w
„łańcuchy podobieństw”. Idea prototypowości stosuje się do pojęć ogólnych i
„łańcuchy podobieństw”. Idea prototypowości stosuje się do pojęć ogólnych i
jednostkowych.
jednostkowych.
O przyporządkowaniu jakiegoś elementu danego pojęcia w dużej mierze decyduje
O przyporządkowaniu jakiegoś elementu danego pojęcia w dużej mierze decyduje
informacja sytuacyjna, a więc wiedza i doświadczenie określonej osoby.
informacja sytuacyjna, a więc wiedza i doświadczenie określonej osoby.
Chlewinski – Prototypowe
Chlewinski – Prototypowe
koncepcje pojec
koncepcje pojec
7
7
May 25, 2021
May 25, 2021
Psychologia procesów poznawczych
Psychologia procesów poznawczych
7.4. Ocena koncepcji prototypowej
7.4. Ocena koncepcji prototypowej
W latach 80tych zaczęto jednak wysuwać pewne zastrzeżenia co do tej
W latach 80tych zaczęto jednak wysuwać pewne zastrzeżenia co do tej
koncepcji...
koncepcji...
a)Nie wszystkie pojęcia mają strukturę prototypową. (abstrakcyjne pojęcia
a)Nie wszystkie pojęcia mają strukturę prototypową. (abstrakcyjne pojęcia
niektóre)
niektóre)
b)Prototypowy model jest niepełny, bo nie uwzględnia widzy, jaką ludzie mają
b)Prototypowy model jest niepełny, bo nie uwzględnia widzy, jaką ludzie mają
na temat pojęć.
na temat pojęć.
c)Koncepcja prototypów nie wyjaśnia też, dlaczego kategorie są spójne.
c)Koncepcja prototypów nie wyjaśnia też, dlaczego kategorie są spójne.
Potwierdzono też, że zmieniając prototyp, zmienia się również
Potwierdzono też, że zmieniając prototyp, zmienia się również
uporządkowanie tych samych obiektów.
uporządkowanie tych samych obiektów.
Powstanie i rozwój pojęć o podobieństwie rodzinnym są uwarunkowane
Powstanie i rozwój pojęć o podobieństwie rodzinnym są uwarunkowane
ostatecznie różnymi czynnikami zależnymi od interakcji umysłu i
ostatecznie różnymi czynnikami zależnymi od interakcji umysłu i
rzeczywistości.
rzeczywistości.
Pawłowski- pojęcia maące rodzinę znaczen należy rozważac w związku z ich
Pawłowski- pojęcia maące rodzinę znaczen należy rozważac w związku z ich
funkcjami w teorii naukowej oraz w związku z ich użytecznością dla
funkcjami w teorii naukowej oraz w związku z ich użytecznością dla
teorii. Uwzględnienie tych funkcji zapobiega tworzeniu się pojęć o
teorii. Uwzględnienie tych funkcji zapobiega tworzeniu się pojęć o
bardzo niejednorodnych desygnatach.
bardzo niejednorodnych desygnatach.
Pojęcia mające rodziny są czątkowodefiniowalne – elastyczne.
Pojęcia mające rodziny są czątkowodefiniowalne – elastyczne.
Różne typy pojęć stanowią narzędzia kategoryzacji.
Różne typy pojęć stanowią narzędzia kategoryzacji.
Celem nauki jest pojęciowa kategoryzacja otoczenia w taki sposób, który
Celem nauki jest pojęciowa kategoryzacja otoczenia w taki sposób, który
umożliwiłby wykrycie prawidłowości rządzących różnymi zjawiskami.
umożliwiłby wykrycie prawidłowości rządzących różnymi zjawiskami.
Chlewinski – Prototypowe
Chlewinski – Prototypowe
koncepcje pojec
koncepcje pojec