Teoria wyboru konsumenta.

Podstawowym narzędziem w analizie

zachowania konsumenta jest model.

Model zachowań konsumenta

• wykorzystuje dwa podstawowe

pojęcia:

gusty i preferencje,

• opisuje zachowanie nabywców,

• objaśnia, co mogą oni osiągnąć przy

swoich

dochodach i danych cenach,

• pozwala przewidywać reakcje

konsumentów na

zmiany warunków rynkowych,

• pomągą zrozumieć pojęcie

elastyczności

cenowej i dochodowej.

Model składa się z następujących

elementów charakteryzujących

konsumenta i jego otoczenie rynkowe:

 dochód konsumenta,

 ceny, po których można nabywać

poszczególne dobra,

 gusty konsumenta, pozwalające

uszeregować różne koszyki dóbr według

stopnia osiągana satysfakcji,

 założenie behawioralne, umożliwiające

wybór koszyka dającego największą

satysfakcję.

Dochód konsumenta i ceny dóbr wyznaczają

ograniczenie budżetowe konsumenta.

Ograniczenie budżetowe opisuje różne koszyki

dóbr dostępne dla konsumenta.

Dostępność koszyków zależy od:

 wysokości dochodu konsumenta,

 cen poszczególnych dóbr.

Ograniczenie budżetowe wskazuje maksymalną

ilość jednego dobra, którą konsument może

nabyć przy określonej ilości drugiego dobra. Przy

danym dochodzie ograniczenie budżetowe

pokazuje ile trzeba zrezygnować z jednego

dobra w zamian za dodatkową ilość drugiego

dobra. Jest to zależność odwrotna lub

substytucyjność.

Linia budżetowa

• jest to graficzne przedstawienie

ograniczenia budżetowego,

• pokazuje maksymalne kombinacje

ilościowe

dwu dóbr, które może nabyć konsument

przy

danym dochodzie i danych cenach,

• opisuje warunki rynkowe (dochód i

ceny), w

których działa konsument.

Interpretacja:

1) punkty leżące na linii budżetowej wyczerpują

w całości budżet konsumenta;

2) punkty leżące powyżej linii budżetowej są

nieosiągalne;

3) punkty leżące poniżej linii budżetowej dają

możliwość zwiększenia konsumpcji przynajmniej

jednego dobra;

4) relacja wymienna między dobrami jest stała

wzdłuż linii budżetowej;

5) nachylenie linii budżetowej zależy jedynie od

stosunku ceny obu dóbr = (-px/py) gdzie: px jest

ceną dobra, którego ilość odmierzamy na osi OX,

a py ceną dobra, którego ilość mierzymy na osi

OY; znak minus oznacza zależność odwrotną,

substytucyjność;

6) zjawisko substytucyjności występuje tylko na

linii budżetowej i oznacza wybór konsumenta.

Gusty i preferencje

Analizując gusty konsumenta należy

przyjąć trzy założenia:

1) konsument potrafi uszeregować różne

koszyki dóbr według poziomu satysfakcji, czyli

użyteczności,

2) konsument woli mieć więcej a nie mniej,

3) ujawniają malejącą krańcową stopę

substytucji, gdy przy stałej użyteczności

dodatkowe jednostki jednego dobra można

pozyskiwać kosztem coraz mniejszych ilości

drugiego dobra.

Gusty konsumenta można przedstawić za

pomocą krzywych obojętności.

Krzywa obojętności

łączy wszystkie

punkty, które konsument ocenia jako

jednakowo możliwe.

Krzywa obojętności

pokazuje wszystkie

kombinacje dwu dóbr dające

konsumentowi taką samą całkowitą

użyteczność.

Z założenia, że konsument woli więcej

niż mniej wynikają własności krzywych

obojętności:

1) krzywe obojętności są ujemnie nachylone,

2) krzywe obojętności spłaszczają się w

miarę przesuwania się po nich w dół zgodnie

z założeniem malejącej krańcowej stopy

substytucji,

3) krzywe użyteczności nie mogą się

przecinać.

Gusty konkretnego konsumenta można

przedstawić za pomocą

mapy krzywych

obojętności.

Maksymalizacja użyteczności a wybór

konsumenta

Założenie behawioralne orzeka, ze konsument

wybiera spośród dostępnych koszyków ten,

który daje mu

maksymalną użyteczność

.

Punktem o maksymalnej użyteczności przy

danym ograniczeniu budżetowym jest punkt

styczności krzywej obojętności z linią

ograniczenia budżetowego.
W tym punkcie rynkowa relacja wymienna

(nachylenie linii budżetowej) różni się od

krańcowej stopy substytucji (nachylenie krzywej

obojętności).

Nachylenie krzywej obojętności pokazuje relację

użyteczności obu dóbr niezbędną do utrzymania

użyteczności całkowitej.

opis: Punkty leżące na linii budżetowej AF np. B i

C w całości wyczerpują budżet konsumenta.

Punkt G leżący powyżej linii budżetowej
reprezentuje kombinację dóbr nieosiągalną dla
konsumenta.
Punkt K leżący poniżej linii budżetowej dają
możliwość zwiększenia konsumpcji przynajmniej
jednego dobra.

 

Rys. 2 Wartościowanie różnych koszyków dóbr

Konsument ocenia różne kombinacje (A, B, C,

D, E) ilościowe dwu dóbr.

Punkt A jest punktem wyjściowym, przez
który przeprowadzono dwie proste: poziomą i
pionową. Wyznaczają one strefę lepszą i
strefę gorszą.

W strefie gorszej wszystkie punkty różne od
A wyznaczają mniejsze ilości obydwu dóbr
niż te, które odpowiadają punktowi A.

W strefie lepszej wszystkie punkty różne od A
uznawane są za lepsze: oznaczają więcej
zarówno jednego Jak i drugiego dobra.

Poza wyznaczonymi strefami konsument ma
więcej jednego dobra, ale mniej drugiego niż
w punkcie A

Rys.3 Krzywe obojętności jako obraz gustów

konsumenta

Wzdłuż każdej krzywej obojętności (użyteczności)

użyteczność dla konsumenta jest stała. Każdy

punkt położony na wyższej krzywej obojętności

jest lepszy od punktów położonych na niższej

krzywej.
 
Krzywe obojętności muszą mieć nachylenie ujemne -
konsument nie ma możliwości nabywania większej
ilości obydwu dóbr i uzyskiwania większej sumy
użyteczności. Zgodnie z prawem malejącej stopy
substytucji każda krzywa obojętności ulega
spłaszczeniu w miarę przesuwania się wzdłuż
rosnących wartości na osi OX.
Obie własności krzywej obojętności wynikają
bezpośrednio z założenia, że konsument woli więcej
niż mniej oraz, że jego gusty spełniają założenie o
malejącej krańcowej stopie substytucji.

Rys.4 Krzywe obojętności nie mogą się

przecinać

Konsument ma do wyboru dobra X, Y, Z. Gdyby

krzywe obojętności przecinały się, to

konsumentowi byłoby obojętne, czy wybierze X

czy Y. Oba punkty leżą na tej samej krzywej. Nie

rozstrzygalny byłby wybór pomiędzy Y i Z, gdyż

oba punkty leżą na jednej krzywej obojętności.

Rys.5 Wybór dokonywany przez

konsumenta

Punkty leżące powyżej linii budżetowej są

nieosiągalne (nie może osiągnąć krzywej najwyżej

położonej).

Punkty B i E są osiągalne, ale pozwalają osiągnąć

krzywą obojętności przecinającą się w tych

punktach z linią budżetową.

W punkcie C krzywa obojętności styka się z linią

budżetową. Obie mają jednakowe nachylenie. W

tym punkcie konsument maksymalizuje

użyteczność.

Rys.6 Wpływ gustów na dokonywany wybór

Konsument A

Konsument B

Dwóch konsumentów charakteryzuje taka sama

linia budżetowa - majataki sam dochód i płacą za

dobra taką samą cenę, różnią się jedynie gustami.

Teoria wyboru konsumenta orzeka, że każdy

konsument wybierze taki punkt C, w którym jego

krańcowa stopa substytucji zrówna się z

nachyleniem linii budżetowej, który zależy

wyłącznie od relacji cen obu dóbr.

Dostosowanie do zmian dochodu

Reakcję wielkości popytu na zmiany poziomu

dochodu konsumenta wyraża dochodowa

elastyczność popytu.

Reakcje popytu podstawowe definicje

1. Elastyczność popytu dotyczy

prostej

cenowej elastyczności popytu

. Mierzy ona

reakcję wielkości popytu na zmiany ceny danego

dobra przy niezmienności cen innych dóbr i

danej wysokości dochodu. Jest wielkością ujemną

(krzywa popytu względem ceny jest malejąca).

2.

Popyt elastyczny, gdy elastyczność

cenowa jest mniejsza od - 1. Popyt jest
nieelastyczny, gdy jego elastyczność
cenowa kształtuje się między (-1, 0).

Obniżka ceny

zmniejsza sumę wydatków na

zakup danego dobra. Przy elastyczności równej -
1 zmiany ceny nie wpływają na wielkości
wydatków.

3. Elastyczność popytu zależy od tego, ile czasu

potrzebują nabywcy na przystosowanie się do

zmienionej ceny. W krótkim okresie możliwości

substytucji są ograniczone. Im dłuższy okres, tym

pełniejsze dostosowanie i tym większa elastyczność.

Długość okresu umożliwiającego pełne dostosowanie

zależy od rodzaju dobra.

4.

Mieszana elastyczność cenowa popytu

mierzy reakcję wielkości popytu na jedno dobro na
zmianę ceny dobra pokrewnego. Dodatnia
elastyczność mieszana oznacza, że rozpatrywane
dobra są substytutami. Ujemna -oznacza, że dane
dobra są wzajemnie komplementarne.

Dochodowa elastyczność popytu

mierzy reakcję

wielkości popytu na zmianę poziomu dochodu, przy
niezmienności ceny danego dobra i cen wszystkich
innych dóbr.

Rodzaje dóbr

1. Dobra niższego rzędu mają ujemną elastyczność
dochodową popytu. Wzrost dochodu zmniejsza
rozmiary popytu na te dobra, a zarazem udział w
budżetach nabywców

2. Dobra wyższego rzędu (luksusowe) mają
elastyczność dochodową większą od 1. Wzrost
dochodu zwiększa rozmiary popytu na te dobra i ich
udział w budżetach nabywców.

3. Dobra normalne mające dodatnią elastyczność
dochodową, nie należące do dóbr niższego rzędu
nazywamy dobrami normalnymi.

4. Dobra mające elastyczność dochodową mniejszą od
1, nie zaliczane do dóbr luksusowych nazywamy
dobrami pierwszej potrzeby. Dobrami pierwszej
potrzeby są wszystkie dobra niższego rzędu oraz
część dóbr normalnych, z wyjątkiem dóbr
luksusowych.

Rys. 7 Wpływ wzrostu

dochodu

Jeżeli dobra są dobrami normalnymi, to wzrost

dochodu zwiększy popyt na każde z nich.

Procentowy wzrost popytu jest większy na to

dobro, którego jest wyższa elastyczność

dochodowa popytu.

Na rysunku prezentowane jest dostosowanie do

zmian dochodu przy danych gustach i cenach.

Rys.8 Wzrost dochodu zmniejsza popyt na

dobro niższego rzędu

Jeżeli oba dobra są dobrami normalnymi, to spadek

dochodu zmniejsza wielkość popytu na oba dobra.

Jeżeli jedno dobro jest niższego rzędu, to przy

spadku dochodu wielkość popytu na to dobro

wzrośnie. Oba dobra nie mogą być jednocześnie

dobrami niższego rzędu.

Przy spadku dochodu, ale nie zmienionych cenach,

konsument nie może zwiększyć nabywanej ilości

obu dóbr.

Ścieżki wzrostu dochodu

Badanie reakcji popytu na wszelkie możliwe zmiany

dochodu umożliwia wykreślenie ścieżki wzrostu

dochodu. Pokazuje ona, jak ze wzrostem dochodu

konsumenta zmienia się wybierany przez niego

koszyk dóbr.

Rys.9 Ścieżka wzrostu dochodu-mapa krzywych

obojętności.

Krzywe obojętności wyrażają gusty określonego

konsumenta.

Przy innych czynnikach nie zmienionych różnym

poziomom dochodu odpowiadają różne linie

budżetowe.

Rysując wiele równoległych linii budżetowych

możemy wyznaczyć punkty, jakie wybierze
konsument dążący do osiągnięcia możliwie

najwyższej krzywej obojętności.

  

Dostosowanie do zmian cen

W analizie dostosowania popytu do zmian cen

wykorzystuje się wielkości prostej elastyczności

cenowej oraz mieszanej elastyczności popytu (dobra

komplementarne i substytucyjne).

Rys.10 Wzrost ceny dobra P na linię

budżetową.

Konsument znajduje się w punkcie C na linii

budżetowej AF. Podwojenie ceny dobra P zmniejsza

o połowę sumę, którą można wydać na P, nie

nabywając dobra K. Linia budżetowa obraca się

wokół punktu A, w którym nie kupuje się dobra P.

Na nowej linii budżetowej konsument nie może już

pozyskać pierwotnego zestawu dóbr C. W

rezultacie maleje konsumpcja jednego lub obu

dóbr.

Efekt substytucyjny i efekt dochodowy

Efektem substytucyjnym zmiany cen na nazywamy

dostosowanie popytu do samej zmiany relacji cen.

Efektem dochodowym nazywamy dostosowanie

popytu do zmiany realnego dochodu.

Rys. 11 Efekt dochodowy i substytucyjny

wzrostu ceny dobra P

Wyższa cena dobra P odchyla linię budżetową z

położenia AF w położenie AF

A

. Konsument przesuwa

się z punktu C do punktu E.

Czysty efekt substytucyjny - przejście z punktu C do
punktu D. Jest to reakcja na zmianę relacji cen przy
zachowaniu poprzedniego dochodu.

Czysty efekt dochodowy - przejście z punktu D do
punktu E. Jest to reakcja na spadek realnego
dochodu, przy założeniu nie zmienionej relacji cen.

Podwyżka cen prowadzi do spadku popytu, a krzywe
obojętności mają kształt opadający.

Podwojenie ceny dobra P zmniejsza zarówno ilość
nabywanych dóbr P, jak i liczbę kupowanych dóbr K.

Efekt substytucyjny

wzrostu ceny dobra P

zmniejsza w sposób jednoznaczny wielkość popytu

na nie.

Efekt dochodowy

- jeżeli analizowane dobra są d

obrami normalnymi, to zmniejszenie realnego
dochodu spowoduje zmniejszenie popytu na
obydwa dobra.
Jeżeli dobro, które podrożało jest dobrem
normalnym to krzywe indywidualnego popytu maj
ą nachylenie ujemne.
 

Efekt substytucyjny

zmniejsza popyt na dane

dobro, gdy wzrasta jego cena.

Efekt dochodowy

zmniejszy jeszcze bardziej

popyt na dobra normalne.

Dobra niższego rzędu

Przy wzroście ceny takiego dobra efekt
substytucyjny zawsze powoduje zmniejszenie
popytu na nie.

Natomiast efekt dochodowy może zadziałać w
przeciwnym kierunku, gdy rozważane dobro jest
dobrem niższego rzędu. Oznacza to/że spadek
realnego dochodu powoduje zwiększenie
rozmiarów zapotrzebowania.

W przypadku

dobra Giffena

, po uwzględnieniu

efektów dochodowego i substytucyjnego może
wzrost ceny prowadzić do wzrostu popytu.

Rys. 12 Wzrost ceny zwiększa popyt na

dobro Giffena

Wzrost ceny dobra niższego rzędu obraca linię

budżetową z położenia AF do AF".

Efekt substytucyjny przejście z punktu C do
punktu D - działa w kierunku zmniejszenia
rozmiarów zapotrzebowania.

Efekt dochodowy-przejście z punktu D do punktu E
- efektem netto wzrostu ceny jest zwiększenie
rozmiarów popytu.

Nie każde dobro niższego rzędu jest dobrem
Giffena.
W przypadku dobra Giffena efekt substytucyjny
jest silniejszy od efektu dochodowego.

Wnioski ogólne:

• dla dóbr niższego rzędu efekt substytucyjny
przeważa nad efektem dochodowym;

• większość dóbr to dobra normalne o dodatniej
dochodowej elastyczności popytu;

• w przypadku dóbr normalnych efekty dochodowy
i substytucyjny działają w kierunku zmniejszania
popytu.

Mieszana cenowa elastyczność popytu

Jest to miernik umożliwiający zbadanie wpływu,

jaki wywiera wzrost ceny jednego dobra na

wielkość popytu na inne dobro.

Mieszana elastyczność popytu może być

dodatnia lub ujemna.

Rys. 13 Ujemna mieszana

elastyczność cenowa popytu

W przypadku ujemnej mieszanej elastyczności

cenowej popytu wzrost ceny na dobro P prowadzi do

zmniejszenia popytu na dobro F.

Wnioski:

1. Jeżeli dobra są słabymi substytutami (w świetle

teorii użyteczności), to krzywe obojętności są
mocno wypukłe. W przypadku odchodzenia od
zrównoważonych kombinacji obu dóbr,
kompensowanie małych ubytków jednego dobra
wymaga bardzo dużych ilości drugiego dobra w
celu utrzymania stałego poziomu użyteczności.

2. Dobra wyższego rzędu charakteryzują się

wysoką dochodową elastycznością popytu. Efekt
dochodowy wydatnie zmniejsza popyt na dobra
wyższego rzędu.

3. Wydatki na dobra pierwszej potrzeby (dobra
Giffena) stanowią dużą część budżetów
konsumentów. Zmiany cen tych dóbr silnie
oddziałują na siłę nabywczą dochodów
konsumentów. Popyt na dobra wyższego rzędu
jest bardzo czuły na zmiany dochodów
konsumentów. Efekt substytucyjny na rzecz dóbr
wyższego rzędu jest słaby. Silny efekt dochodowy
zmniejsza zapotrzebowanie na dobra wyższego
rzędu. Efekt netto to zmniejszenie ilości
zakupywanych dóbr wyższego rzędu.

Rys. 14 Dodatnia mieszana elastyczność cenowa

popytu

Założenie:

konsument wybiera pomiędzy dobrem

Giffena a innymi rodzajami dóbr pierwszej potrzeby

(niższego rzędu). Istnieją dobre substytuty dobra

Giffena.

1. W celu utrzymania określonego poziomu
użyteczności nie potrzeba dużej ilości drugiego
dobra przy odchodzeniu od zrównoważonych
kombinacji dwu dóbr.

2. Dobra pierwszej potrzeby charakteryzują się
stosunkowo niską dochodową elastycznością
popytu. Wyższa cena tego dobra zmniejsza realny
dochód konsumenta. Posiada mały wpływ na
wielkość zgłaszanego popytu na pozostałe rodzaje
dóbr pierwszej potrzeby.

3. Wydatki na dobro Giffena mają niewielki udział

w budżetach konsumentów. Podwyżka ceny tego

dobra w niewielkim stopniu zmniejsza siłę

nabywczą konsumenta. Efekt dochodowy w

kierunku zmniejszania popytu na inne dobra jest

niewielki. Efekt substytucyjny jest silny i działa w

kierunku zwiększenia popytu na inne dobra

pierwszej potrzeby. W tym przypadku mieszana

elastyczność cenowa popytu jest dodatnia.

Syntetyczna analiza modelu zachowań
konsumenta.

Tablica 1 Wpływ wzrostu ceny dobra i na

popyt na dobra i oraz j

Od indywidualnej do rynkowej krzywej

popytu

Krzywa popytu na dane dobro pokazuje reakcję
wielkości popytu na zmiany ceny tego dobra, przy
nie zmienionych gustach konsumenta, danym
dochodzie i stałych cenach innych dóbr.

Rys. 15 Indywidualne krzywe popytu i

rynkowa krzywa popytu

Rynkowa krzywa popytu jest poziomą sumą

indywidualnych krzywych popytu.

Łączny popyt rynkowy przy ustalonej cenie
danego dobra jest równy sumie ilości tych dóbr
zakupionych przez konsumentów.

Rynkowa krzywa popytu załamuje się przy cenie,
przy której inny konsument wchodzi na rynek. Przy
wyższych cenach tego dobra inny konsument nie
kupuje danego dobra. Krzywą popytu rynkowego
określają wyłącznie działania pierwszego
konsumenta.

Z reguły indywidualne krzywe popytu względem
ceny opadają w dół.

Rynkowa krzywa popytu to suma indywidualnych

krzywych popytu wszystkich konsumentów

znajdujących się na danym rynku. Suma

zapotrzebowania zgłaszanego przez wszystkich

konsumentów przy każdej cenie danego dobra

określa ogólną wielkość popytu odpowiadającą

różnym cenom - rynkową krzywą popytu.
Rynkowa krzywa popytu ma nachylenie ujemne.

Dobra komplementarne i dobra substytucyjne

Za pomocą efektu dochodowego i substytucyjnego
można wyjaśnić popytowe skutki zmian cen.
W przypadku dwu dóbr pomijając efekt dochodowy
zmiana relacji cen powoduje zastępowanie dobra,
którego względna cena wzrosła, dobrem, którego
cena spadła. Każde z nich jest substytutem
drugiego. W przypadku więcej dóbr należy
uwzględnić dobra łącznie konsumowane. Uznaje się
występowanie komplementarności.
Zjawisko komplementarności jest składnikiem
procesu dostosowywania popytu do zmian cen.
W przypadku dóbr komplementarnych, wzrost ceny
jednego dobra zmniejsza popyt na drugie dobro
przez efekt substytucji i przez efekt dochodowy (dla
dóbr normalnych).

Transfery gotówkowe i rzeczowe

Transfer jest to świadczenie z reguły z budżetu
państwa, które różne osoby otrzymują za
darmo ze względu na niekorzystną sytuacj ę
ekonomiczną lub społeczną (np. zasiłki dla
bezrobotnych, zasiłki pielęgnacyjne).
Płace nie są transferami, ponieważ są
wypłacane w zamian za wykonywaną pracę.
Transfery mają postać świadczenia
pieniężnego lub w naturze (rzeczowe).

Transfery gotówkowe umożliwiają
konsumowanie wydanie dodatkowych pieniędzy
w dowolny sposób.

Transfery rzeczowe mogą ograniczać swobodę
wyboru konsumenta. Przy występowaniu
ograniczenia uzyskany przyrost użyteczności
będzie mniejszy niż przy transferze
gotówkowym o tej samej wartości pieniężnej.

Konsumenci wolą otrzymywać transfery w
gotówce niż świadczenia w naturze o tej samej
wartości pieniężnej.

Rys.17 Świadczenie rzeczowe i

pieniężne

Qf-świadczenia pieniężne
Qm - świadczenia
rzeczowe