POZNANIE NAUKOWE 

MALWINA MELANOWICZ

PAULA BOCHACZYK

 

 

CECHY I ZASADY POZNANIA NAUKOWEGO

POZNANIE NAUKOWE  jest 

usystematyzowane tzn. podejmowane 

czynności poznawcze są regulowane 

określonymi rygorami konsekwencji czasowej i 

treściowej. Poznanie naukowe jest obiektywne, 

tzn. wynik nie jest zależny od nastawienia  

badacza ani żadnego oficjalnego czynnika. Jest 

sprawdzalne , tzn. może być powtarzane i przy 

zachowaniu określonych warunków powinno dać 

porównywalne wyniki. Jest utylitarne, tzn. jest 

sposobne do rozwiązania konkretnej trudności. 

Jest twórcze lub destruktywne wobec zbioru 

twierdzeń tworzących teorię danej nauki, którą 

może utwierdzać i rozwijać bądź podważać i 

negować.

 

 

WYJAŚNIENIE NAUKOWE

WYJAŚNIENIE  jest procedurą  rozumowanie mającą 

na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie , dlaczego 

zdarzyło się ,,A’’ jaka jest przyczyna  ,,B’’ co 

spowoduje ,,C’’ itp. Jest rodzajem rozumowania 

polegającym na wprowadzeniu  uznanego z góry 

zdania z innych zdań już uznanych w skończonej 

liczbie kroków .
Warunkiem poprawnego wyjaśniania (zwanego też 

tłumaczeniem) jest posługiwanie się prawdziwymi 

przesłankami , respektowanie reguł obowiązujących 

w danym języku , w którym prowadzimy wyjaśnienie. 

Wyjaśnienie powinno być  ostatnim członem 

łańcucha przesłanek powiązanych ze sobą 

stosunkiem wynikania.

 

 

Przykładem , który może być poddany operacji wyjaśniania jest 

zdanie 
,,społeczeństwo polskie w nadmiarze pije alkohol ‘’
Jest to zjawisko , które z góry uznajemy za dowiedzione 

(prawdziwe) , a staramy się go tylko wytłumaczyć .  Możemy więc 

wymienić 
a) uwarunkowania historyczne 
b) utrwalony wzorzec kulturowy 
c) brak konkurencyjnych spędzania czasu
d) napięcia i stresy społeczne 
Podobnych przyczyn można wymienić wiele .
Część jest prawdziwa statystycznie , historycznie , część jest 

prawdziwa na zasadzie  ,,zgody powszechnej ‘’ , inne są prawdziwe 

tylko hipotetycznie.
Prawdopodobieństwo trafnego wyjaśnienia jest tym większe, im 

więcej zdań (przesłanek, kroków wyjaśniających) ma postać praw 

ogólnych, praw statystycznych lub generalizacji historycznych, 

oraz tym większe im częściej między zdaniami – przesłankami i 

zdaniem- wnioskiem zachodzi stosunek wynikania logicznego, 

zależności genetycznej lub celowościowej.

 

 

RODZAJE WYJAŚNIEŃ 
NAUKOWYCH

WYJAŚNIENIA GENETYCZNE; jest to na ogół próba 

odpowiedzenia na pytanie ,, ,,dlaczego zaszło zdarzenie  

A’’ lub  ,, jak doszło do zdarzenia A’’ , ,,jaka jest 

przyczyna  stanu A’’.
Wyjaśnienie genetyczne to obraz przemian, jakim 

podlega proces, zjawisko , instytucja w ciągu jakiegoś 

czasu ,ukazuje okoliczności , w jakich dochodzi do 

przekształceń zjawiska , wyjaśnia rodzaj i nasilenie 

czynników powodujących zmiany w badanym przez nas 

obiekcie.
 
Wyjaśnienie genetyczne dotyczy więc na ogół procesów 

i zjawisk dość znacznie rozciągniętych w czasie . 

Poszczególne zdarzenia , fazy procesu przekształcenia 

może dzielić duża różnica czasu .Mówiąc krótko może 

obejmować analizę całych epok historycznych.  W czasie 

analizy konieczne jest zachowanie tożsamości badanego 

obiektu badań.

 

 

WYJAŚNIENIA FUNKCJONALNE
Mniej znany, ale bogato naukowo uzasadniony i często stosowany 

sposób wyjaśniania nazywa się wyjaśnieniem funkcjonalnym. Pogląd o 

funkcjonalnym rodzaju zależności  bierze się z przeświadczenia, że 

zjawiska nie wywołują się wzajemnie, lecz tylko wpływają wzajemnie 

na swoje zmiany. Zmiana zjawiska A wpływa na  zmianę zjawiska  B , a 

ta z kolei powoduje zmianę zjawiska A. Konkretnym przykładem z 

rzeczywistości społecznej może być np. zwiększone zatrudnienie 

kobiet które powoduje rozrastanie się placówek i instytucji 

wychowania pozaszkolnego ( żłobki, przedszkola, świetlice, internaty i 

inne) to zaś otwiera nowy rynek pracy znowu głównie dla kobiet. Z 

tego zjawiska można wyprowadzić jeszcze wiele innych zależności 

funkcjonalnych. Praca zawodowa utrudnia wychowanie dzieci dlatego 

powstają inicjatywy i formy pomocy dla matek wychowujących dzieci 

(zasiłki rodzinne, urlopy wychowawcze itp.) te zaś powodują 

zmniejszenie zatrudnienia kobiet. Występuje więc tutaj szczególna 

sytuacja sprzężeń wielokierunkowych. Rola badacza polega na selekcji 

i wyodrębnieniu zasadniczych zjawisk  reagujących funkcjonalnie 

względem siebie i co ważne udowodnieniu że taka zależność na 

pewno istnieje. Zależności funkcjonalne odpowiadają na pytanie jak , 

jak zjawisko A wpływa na zjawisko B ? W tych wyjaśnieniach 

dystans czasowy jest niewielki, często zdarzenia mogą zachodzić 

równocześnie.

 

 

WYJAŚNIENIA LOGICZNE; wyjaśnienia logiczne to 

rozumowanie oparte o formalne schematy logicznego 

wnioskowania. Najbardziej znane przykłady – to prawa 

logiczne , sylogizmy i schematy zdaniowe  . 
Przykład z  podręcznika logiki :
Niektórzy uczniowie klasy są laureatami olimpiady 

matematycznej –wszyscy uczniowie klasa są członkami 

ZHP ,zatem niektórzy członkowie ZHP są laureatami 

olimpiady matematycznej . 
Logiczny sposób wyjaśnienia zastosuje nauczyciel , 

tłumacząc sobie wykonanie bardzo trudnego zadania z 

matematyki przez pojedynczych uczniów – pomocą kogoś 

bliskiego, zniknięciem książki ze stołu.
Prawdziwość i skuteczność wyjaśnienia , to efekt wnikliwej 

postawy poznawczej , myślowego  wypróbowania najbardziej 

właściwego sposobu interpretacji.
Czasem także dobór odpowiedniego typu wyjaśnienia – to 

kwestia jakby intuicji, zmysłu poznawczego – który nasuwa  

najbardziej płodny sposób rozstrzygnięcia.

 

 

BIBLIOGRAFIA 

Tadeusz Pilch ,,Zasady badań 
pedagogicznych’’

 

 

WYJAŚNIENIA  TELEOLOGICZNO – 

FUNKCJONALNE
Częstym sposobem wyjaśnienia , szczególnie w 

naukach przyrodniczych jest wyjaśnienie 

teleologiczne ( celowościowe) . Zasada tego 

wyjaśniania polega na szukaniu celu , do jakiego 

zmierza jakiś proces lub jakiemu służy określone 

zdarzenie. W tych wyjaśnieniach zadajemy pytanie 

„po co” , „ po co zaszło zdarzenie A” , „ po co 

istnieje instytucja”. Poszukuje się zatem faktów, 

instytucji lub zdarzeń okoliczności  „przyszłych”, 

którym owe fakty lub zdarzenia „służą”. Także ich 

powstanie tłumaczone być może zamierzonym 

wywoływaniem przez istniejący lub dopiero przyszły 

cel. Np. strukturę jakiejś instytucji można zrozumieć 

dopiero po zorientowaniu się w celach tej instytucji, 

jakie realizuje lub jakie postawiono jej w celach.