Agresja i przemoc w

szkole

W obliczu dramatycznych doniesień mediów i podejmowanych często w publicznych debatach
dyskusji na temat wzrostu przemocy w szkole można zaliczyć powyższą tematykę do
ważniejszych zagadnień nurtujących życie współczesnej szkoły. Dotychczas trudno jest
wskazać stadium, na podstawie którego można by mówić w sposób pewny o wzroście lub
spadku przemocy w środowisku szkolnym lub wyczerpująco określić związki zależnościowe.
W Polsce dopiero od niedawna agresja i przemoc w szkole przestały być traktowane jako fakty
incydentalne, marginesowe – szczególnie przez opinię publiczną i administrację
oświatową.Wcześniej zajmowali się systematycznie tą problematyką tylko kryminolodzy. Nadal
jednak pedagodzy traktują to zjawisko raczej defensywnie, ze wstydem i bezradnością.

W latach poprzednich z założenia traktowano szkołę głównie jako miejsce
demonstrowania przez uczniów aktów agresji, upatrując jej źródeł poza nią np.
jako rezultat przemocy w rodzinie, naśladowanie lansowanych przez media
wzorów agresywnych zachowań i sposobów rozwiązywania problemów, form
odreagowywania zagrożonego w życiu publicznym poczucia bezpieczeństwa.
Rozważania nad agresją i przemocą oraz poszukiwania adekwatnych rozwiązań
tego zjawiska wymagają uwzględniania następujących założeń:
- Agresja i przemoc nie dotyczą tylko dzieci i młodzieży, lecz odnoszą się do
całokształtu społeczeństwa. W tym sensie można ją traktować jako coś
chorobliwego, sygnalizującego istnienie nierozwiązanych napięć społeczno-
politycznych oraz rodzinnych, z którymi konfrontowana jest młoda część
społeczeństwa.
- Tematyka agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży podlega w dyskusji
publicznej cyklicznemu procesowi nawrotów, który w zależności od mass mediów i
pod ich wpływem nabiera rozgłosu lub nie.
- Samo zjawisko w szkole nie jest czymś nowym, a jego obecne dramatyzowanie
może prowadzić do bagatelizowania istniejącego już w przeszłości problemu.
- Niezależnie od kierunku prowadzonej dyskusji agresja i przemoc stanowią
przemoc stanowią problem społeczny, w ramach którego dzieci i młodzież
występują zarówno w roli sprawcy, jak i ofiary.
- Agresja i przemoc nie są zjawiskiem charakterystycznym tylko w polskiej szkole,
ale na całym współczesnym świecie

Terminologia

Agresja(z łac. Agressio – napaść). Już R.Harre i R.Lamb stwierdzili że chociaż w
literaturze psychologicznej istnieje więcej niż 250 różnych definicji agresji,
powszechnie podkreślane są dwa zasadnicze momenty treściowe: agresywne
zachowanie niesie ze sobą negatywne skutki dla ofiary i jako takie jest
intencjonalne; przy czym sprawcę opisuje się jako pragnącego zranić bądź
uszkodzić fizycznie lub psychicznie ofiarę.

Od połowy lat osiemdziesiątych obserwuje się w fachowej literaturze
anglojęzycznej i niemieckiej ,a od początku lat dziewięćdziesiątych także w
polskiej, swoistą modę zamiennego stosowania pojęć agresji i przemocy czy też
pokrewnych określeń: tyranizowania i osaczania. Jak zaznacza K.Hurrelmann w
literaturze światowej z jednej strony prawie powszechnie używa się zamiennie
obu pojęć z drugiej zaś można zaobserwować, że pojęcie przemocy staje się
nadrzędnym określeniem dla agresywnych zachowań i tylko poprzez
zastosowanie odpowiednich przymiotników modyfikuje się jego znaczenie. I tak
mówi się o przemocy fizycznej, psychicznej, werbalnej, seksualnej, przemocy
przeciwko kobietom,rasistowskiej i strukturalnej czy też dokonuje
odpowiednichzróżnicowań na przemoc personalną, ekspresywną, instrumentalną
itd..

Podstawy teoretyczne badań i ich implikacje

Przegląd teorii wyjaśniających agresję i przemoc oraz wynikające z nich
konsekwencje dla prewencji prowadzi do wniosku, że nie istnieje całościowa, w
pełni zadowalająca teoria wyjaśniająca zachowania agresywno-przemocowe. W
zakresie prewencji konieczne jest stosowanie różnych podejść do zjawiska i
odpowiednio integratywnych modeli pozwalających na kompleksowe
przeciwdziałanie agresji i przemocy w szkole.

Główne teorie i koncepcje wyjaśniające agresję i przemoc uczniowską oraz

implikacje dla profilaktyki

Teorie psychologiczne
Teoria instynktu-Agresja jako rezultat spontanicznych impulsów,
zakotwiczonych w zespole biologicznych właściwości.Konsekwencje dla prewencji:
Agresywne impulsy skanalizować,umożliwić rozładowanie emocjonalne,stworzyć
możliwości dla różnych aktywności rozładowujących nadwyżki energii
Teoria frustracji-Agresja powstaje jako reakcja na przeszkodę. Konsekwencje
dla prewencji: Werbalizacja uczucia złości, zmiana sposobów interpretacji
sytuacji, zwiększenie odporności na frustrację, samokontrola emocji, ćwiczenia
relaksujące
Teorie uczenia się-Agresja nabywana w wyniku procesów uczenia się na
modelu,przez wzmocnienia oraz w wyniku procesów kognitywnych. Konsekwencje
dla prewencji: Behawioralna korekta agresywnych form zachowania, utrwalanie
pożądanych zachowań a hamowanie niepożądanych, uczenie alternatywnych,
prospołecznych form zachowań.

Teorie poznawczo-motywacyjne-Agresja jako następstwo zakłóconych
interakcji między osobą a sytuacją – innymi. Konsekwencje dla
prewencji:Rekonstrukcja motywów i przebiegu agresji, uwrażliwienie na skutki
agresji dla siebie i drugiej osoby.
Teorie psychoanalityczne-Agresja jako wyraz powikłań i zakłóceń
funkcjonowania osobowości i jej genezy. Konsekwencje dla prewencji: Pomoc
jednostce w uświadomieniu i odkrywaniu lęków, w zbudowaniu zaufania i
poczucia bezpieczeństwa,wyrażanie uznania i unikanie sytuacji obniżających
poczucie własnej wartości
Teorie socjologiczne
Teoria anomii-dewiacje społeczne w zachowaniu powstają w wyniku próby
,,dopasowanie się” jednostki do funkcjonujących w społeczeństwie
niejednoznacznych bądź sprzecznych kulturowo celów i norm. Konsekwencje dla
prewencji: Poprawa sytuacji życiowej,stworzenie równych szans, wsparcie
społeczne upośledzonych.
Teoria subkultur-Dewiacyjne zachowania interpretowane są jako ,,dopasowanie
się” do wymagań określonej kultury czy też subkultury sprzeczne z ogólnymi
normami. Konsekwencje dla prewencji: Wyłączenie jednostki spod wpływów
antyspołecznych grup,stworzenie szans integracji z alternatywną – pozytywną
społecznie grupą.
Teorie społecznego uczenia się-dewiacyjne jak i konformistyczne zachowania
nabywane są poprzez uczenie się w procesie interakcji i społecznej komunikacji.
Konsekwencje dla prewencji: Ograniczenie wpływu negatywnych modeli
zachowania społecznego,prezentowanie w procesie komunikacji pozytywnych
wzorców.
Teoria etykietowania-Dewiacyjne zachowania jako efekt społecznego
przypisywania jednostce negatywnych atrybutów. Konsekwencje dla prewencji:
Unikanie etykietowania,podkreślanie i wzmacnianie pozytywnych stron
osobowości jednostki

Teoria indywidualizacji-przemoc ujmowana jest jako następstwo społecznych
procesów modernizacyjnych i związanych z nimi indywidualnych doświadczeń
dezintegracji i niepewności. Konsekwencje dla prewencji: Poradnictwo i pomoc w
sytuacji wyobcowania,umożliwienie współdecydowania i partycypacji, stwarzanie
możliwości pozytywnych doświadczeń wspólnotowych
Koncepcje integrujące
Koncepcje psychologiczno-rozwojowe-Agresja zależy od etapu rozwoju
poznawczego,moralnego i społecznego jednostki. Konsekwencje dla prewencji:
Wspieranie i stworzenie prawidłowych warunków rozwoju społeczno-moralnego
dzieci i młodzieży
Koncepcja szkolnej anomii-Przemoc jest wynikiem anomicznej struktury szkoły
wyobcowującej ucznia. Konsekwencje dla prewencji: Wspieranie społecznych więzi
w szkole i stwarzanie pozytywnych doświadczeń ze szkołą
Koncepcja dwuczynnikowa-Agresja jako forma przezwyciężania stresu.
Konsekwencje dla prewencji: Rozwijanie umiejętności dokonywania samorefleksji i
pokojowego rozwiązywania konfliktów
Koncepcje różnic płci-Przemoc jako forma męskiego sposobu rozwiązywania
problemów życiowych. Konsekwencje dla prewencji: Przeciwdziałanie
patriarchalnym strukturom,pedagogiczna praca nad społecznymi stereotypami roli
płci
Koncepcja socjalizacyjna-Przemoc jako forma indywidualnej transformacji
odbieranej rzeczywistości wynika z niedopasowania indywidualnych bądź
grupowych kompetencji i umiejętności wobec wymogów społecznych.
Konsekwencje dla prewencji: Polepszenie warunków życiowych i rozwój
kompetencji społecznych,umożliwienie nabywania w szkole pozytywnych
doświadczeń w tym zakresie
Koncepcja socjo-ekologiczna-przemoc jako forma przetworzenia przez
jednostkę relacji z otoczeniem, także skutek deficytów tkwiących zarówno w
niej,jak i w systemie społecznym. Konsekwencje dla prewencji: Dbanie o jakość
szkoły jako ciągłego procesu,tworzenie równych szans dla wszystkich uczniów.

Stosowane podejścia badawcze do agresji i przemocy

w szkole

Przeprowadzone w latach 90 badania empiryczne można by
usystematyzować w trzech podstawowych modelach: makro-,mezo i
mikro-strukturalnym.
Podejście makrostrukturalne ujmuję agresję i przemoc w szkole jako
efekt determinizmu społeczno-środowiskowego.Szkoła i szerzej –
placówki oświatowo-wychowawcze,a także resocjalizujące w systemie
oświaty stanowią główny teren występowania i ujawniania się agresji
zarówno ucznia, jak i nauczycieli/wychowawców.
Z kolei z opcji badawczej typu mezostrukturalnego za główny czynnik
wpływu na agresję i przemoc uczniów uznaje się system oświatowy i
szkołę: indukują,prowokują do demonstrowania agresji i przemocy przez
uczniów oraz je wzmacniają.
Do trzeciej opcji – mikrostrukturalnej – należą te badania które
próbują dowieść prawdziwości tezy o patogennej roli środowiska klasy
szkolnej w procesie uspołeczniania dziecka.Zaburzenie szkolnej
socjalizacji traktowane jest głównie jako wynik negatywnego stosunku
nauczyciela do niego.

Rozpowszechnienie i jakość zjawiska

Z badań epidemiologicznych międzynarodowej klasyfikacji ICD-10 przypisującej
zachowania agresywne do tzw. ,,zaburzeń w sferze zachowań społecznych” wynika
że ich rozpowszechnienie wśród dzieci i młodzieży stanowi od 2% do 10% w
populacji. Przy uwzględnieniu kryteriów diagnostycznychz DSM-III-R zauważyć
można że 9% chłopców i 2% dziewcząt poniżej 18 roku życia wykazuje zaburzenia
w zachowaniu społecznym charakteryzujące się powtarzającymi się przejawami
dysocjalnych,napastliwych zachowań agresywnych.
Na podstawie krajowych i międzynarodowych badań można powiedzieć żę gównym
problemem dla szkoły byłosą nie tyle spektakularne,nagłaśniane w mediach czyny
ile zachowania związane z oziębieniem relacji międzyludzkich swoistą
,,szorstkością” wzajemnych odniesień i obniżeniem ogólnej kultury bycia.
Zachowania które mają poważny charakter przemocowy a więc przede wszystkim
zwoiązane są ze stosowaniem fizycznych form ataku przeciwko drugim osobom tj.
eskalacja,brutalność, przemoc grupy wobec jednostki oraz wyczyny chuligańskie,
dotyczą niewielkiej grupy uczniów.W przypadku naszych badań udział każdego z
omawianych czynów nie przekracza10% badanej próby, co może oznaczać iż co
dziesiąty uczeń w roku sprawozdawczym przynajmniej 1 lub 2 razy był sprawcą
takiego czynu.Jedynie wyczyny chuligańskie wykazują istotnie stałą tendencję
wzrostową wraz z wiekiem.
Istnienie niewielkiego procentowego udziału zachowań typowo przemocowych z
użyciem siły fizycznej i przymusu stanowi – ze względu na ich szczególną jakość
ważny problem dla osób nimi dotkniętych i zaburza atmosferę w szkole i
społeczności. Podobne tendencje odnotowane zostały wśród uczniów zarówno w
Polsce,jak i za granicą. Również nauczyciele są ofiarami i sprawcami
agresji/przemocy uczniowskiej nie tyle w jej spektakularnych fizycznych
formach,ile raczej tych,które godzą w godność i zakłócają kulturę wzajemnego
współżycia:nieraz mogą to być nawet takie formy jak:śmiech które przeradzają się
w opresję.

Częściej na szkołę jako miejsce dokonywania takich aktów,wskazują
uczniowie szkół podstawowych niż ponadpodstawowych.Większość
poważnych incydentów przemocowych i czynów przestępczych ma
miejsce poza terenem szkoły: częściej występują akty przemocy z
użyciem broni oraz o charakterze seksualnym i pobicia.
Powszechnie stosowanym,prawie oczywistym,wyjaśnieniem częstego
podlegania uczniów agresji i przemocy na terenie szkoły jest brak
odpowiedniej opieki w miejscach,gdzie uczniowie przebywają sami.Stąd
też konieczne jest zadbanie o odpowiednie reguły i współpracę z
uczniami w zorganizowaniu dyżurów porządkowych. Należy zauważyć
że stosunkowo często przejawiane werbalne formy agresywnych
zachowań,jak i rozpowszechnianie aktów przeciw mieniu,brak szacunku
dla drugiego stały się tak powszechne iż współtworzą rzeczywistość
szkolną. Jednym z pierwszych wskazań dla działalności prewencyjnej w
szkole będzie zwrócenie uwagi na codzienne formy zachowań
agresywnych,również te które niekoniecznie stanowią poważny
problem,jednak ze względu na ich masowość determinują atmosferę
życia w szkole.

Dynamika i cechy zmian w opiniach nauczycieli

Zdaniem większości polskich nauczycieli w ciągu lat dziewięćdziesiątych XX w.
Nastąpiły niekorzystne zmiany jakościowe zjawiska agresji i przemocy. Niektórzy
uważają nawet że zagrożenie szkoły agresją i przemocą stało się masowe i
niebezpieczne (fala przemocy).

Płeć i wiek a nasilenie przejawiania agresji/przemocy

Porównanie nasilenia przejawiania agresji/przemocy między dziewczętami a
chłopcami wskazuje na generalnie wyższe wskaźniki w grupie chłopców. Chłopcy
częściej od dziewcząt występują przede wszystkim jako sprawcy
agresji/przemocy,a więc atakują fizycznie,używają obraźliwych słów,niszczą cudzą
własność,grożą innymi niebezpiecznym narzędziami i molestują
seksualnie.Wprawdzie dziewczęta częściej podlegają przemocy niemniej obserwuje
się tendencje do wzrostu ich sprawczego udziału w zachowaniach
przemocowych,najczęściej o cechach presji psychicznej.

Typy doświadczeń uczniów z agresją/przemocą

W ramach zjawiska przemocy w szkole nie da się precyzyjnie oddzielić od siebie
podobieństwa doświadczeń bycia sprawcą i ofiarą agresji.Istnieją 4 typy
doświadczeń: tylko sprawcy,tylko ofiary,sprawcy i ofiary oraz brak takich
doświadczeń przemocowych. Z badań wynika że najmniej liczna jest grupa
uczniów nie posiadających żadnych doświadczeń ani ofiary ani sprawcy-niespełna
9% badanych osób. Posiadanie doświadczeń z agresją/przemocą współwystępuje z
zachowaniami o cechach demoralizacji i łamania zasad współżycia społecznego.
Szczególnie sprawcą przemocy jest także sprawcą innych zachowań
problemowych,jak picie alkoholu,zażywanie narkotyków,paserstwo i kradzieże.

Zjawisko agresji i przemocy a typ szkoły

Wiele badań potwierdziło odmienność zachowań agresywno-przemocowych
uczniów w zależności od typu szkoły do której uczęszczają.W szkołach o profilu
zawodowym występują głównie fizyczne formy przemocy, natomiast w liceach
dominują werbalne i psychiczne.
Wszystkie typy szkół konfrontowane są z problemem agresji i przemocy,aczkolwiek
w różnym stopniu i z różnymi jej formami oraz że ważną rolę odgrywa tu nie tyle
typ szkoły ile przewaga udziału określonej płci i wiek rozwojowy uczniów. Poza tym
istotny udział mają również uwarunkowania środowiska rodzinnego uczniów i
powiązania z grupami rówieśniczymi,a także lokalizacja szkoły itd.
Na przemoc w szkole wpływają m.in.:
-duże przeładowanie szkoły,nacechowane anonimowością
-biedniejące lokalne społeczności,nie posiadające odpowiednich środków z
poborów podatkowych
-obszerne i źle zorganizowane urządzenie budynków,przeładowane sale klasowe
-izolacja ze strony nauczyciela,jego cynizm,ale też i jego osamotnienie
-obecność służb porządkowych,wywołujących wrażenie bezsilności

Przeprowadzone badania udokumentowały iż im gorsze są jednocześnie warunki
organizacyjno-instytucjonalne i klimat społeczny szkoły,tym częściej uczniowie
przejawiają agresję i przemoc oraz podlegają im.

Szkoła - arena czy generator zachowań

przemocowych?

To jak szkoła wpływa na agresję i przemoc uczniów-osłabiająco wzmacniająco
bądź generująco- zależy również od udziału zewnątrzszkolnych środowisk
socjalizacyjnych w szczególności występujących w nich czynników ryzyka.
Działalność wychowawczo-socjalizacyjna i edukacyjna szkoły w zależności od
jakości jej funkcjonowania jest w stanie sama z siebie mniej lub bardziej
zapobiegać przemocy,a ponadto przeciwdziałać wpływom
zewnątrzszkolnym,generującym przemoc.

Prewencja

Warunkiem podstawowym skutecznego przeciwdziałania agresji i przemocy jest
mobilizacja wszystkich kontekstów środowiskowych w których żyje jednostka,a
szczególnie samej szkoły jako instytucji z całokształtem właściwości kultury
uczenia i klimatu szkoły. Istotne jest też zwrócenie uwagi na aspekty i fazy
rozwojowo socjalizacyjne uczniów.
Na podstawie propozycji i ocen wielu badaczy oraz istniejących dotąd rozwiązań
programowych w szkołach można przedstawić następującą typologię
przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole:
-typ1: Ogólne propozycje dotyczące szkoły-poprawa klimatu szkolnego i
lekcyjnego
-typ2: Ogólne postulaty dotyczące nauczania wspierającego rozwój kompetencji
społecznych uczniów
-typ3: Postulaty dotyczące działań wobec,,sprawców”-interwencje kryzysowe oraz
długofalowe przedsięwzięcia wychowawczo-korekcyjne
Typ4: Propozycje działań wobec,,ofiar”-natychmiastowa pomoc i długofalowe
wsparcie
Typ5: Koncepcje wielopoziomowych programów prewencji-szkoła-klasa-jednostka
typ6: Ekologiczne interwencje w szkolnej i lokalnej społeczności

W sumie więc nie da się sformułować
jednej,uniwersalnej,bezwzględnie skutecznej procedury
oddziaływań pedagogicznych,przeciwdziałającej zjawisku agresji
i przemocy wśród dzieci i młodzieży.Co więcej
najprawdopodobniej konieczne jest w tym względzie stosowanie
wieloaspektowych,dobrze sprecyzowanych programów
profilaktyczno-wychowawczych.