Powieść Stefana Żeromskiego „Syzyfowe prace”
nie od razu otrzymała taki tytuł. Pisarz pragnął,
aby oddawał on cała poruszaną w utworze
tematykę. Dlatego początkowy tytuł „Wybawiciel”
okazał się niewystarczający. Dopiero ostatecznie
powieść przybrała tytuł, którym posługujemy się
do dzisiaj. Dlaczego akurat pisarz użył tego
związku

frazeologicznego,

związanego

z mitologią?

Związek frazeologiczny to utrwalone

w społeczeństwie, używane w mowie i piśmie

połączenie dwóch lub więcej wyrazów, które ma

znaczenie nie dające sprowadzić się do prostej sumy

znaczeń swoich składników (jest zupełnie różne od

znaczenia poszczególnych słów), np. marzenie ściętej

głowy, pójść po rozum do głowy.

Kim był Syzyf i czego dokonał, dlaczego jego

czyny stały się źródłem tytułu powieści

Żeromskiego?

Syzyf był władcą miasta Korynt i ulubieńcem bogów,
którzy zapraszali go często na Olimp, gdzie odbywały
się uczty. Pozwalali mu nawet pić ambrozję, napój,
który zapewniał długie życie, zdrowie i młodość.
Okazało się jednak, że Syzyf zdradza tajemnice
bogów. Kiedy pewnego dnia wyjawił jeden z ważnych
sekretów, rozgniewany Zeus wysłał do niego boga
śmierci, Tanatosa. Syzyf pochwycił wysłannika
i uwięził go w piwnicy i ludzie przestali umierać.
Z Olimpu przybył Ares, aby uwolnić Tanatosa. Przed
śmiercią sprytny Syzyf przezornie poprosił żonę, aby
nie pogrzebała jego zwłok.

Żył on w mieście wiele lat, zanim
bóg śmierci przypomniał sobie
o nim. Syzyf trafił do piekła
i został ukarany za wszystkie
winy, które mógł odkupić dopiero
po wtoczeniu ogromnego głazu na
szczyt skały. Za każdym razem,
kiedy dusza władcy Koryntu
prawie

osiągała

cel,

kamień

wymykał mu się z rąk i spadał
w dół. Jego praca nie miała końca,
choć wkładał w nią ogromny
wysiłek.

Dzięki temu jego dusza nie mogła dostać się do
Królestwa Zmarłych i błąkała się nad Styksem, żaląc
na okrutną małżonkę. Po jakimś czasie Pluton
pozwolił Syzyfowi wrócić na ziemię i ukarać żonę.

W znaczeniu pierwotnym zwrot „syzyfowa praca”
oznaczał pracę, na którą został skazany przez
bogów Olimpu Syzyf – niekończące się wtaczanie
kamienia pod górę. Dopiero później stał się
symbolem

pracy

bezcelowej,

niedającej

zamierzonych

efektów.

Jak ten związek frazeologiczny można odnieść do
tytułu powieści? Może on być tłumaczony
dwojako:

Można mówić, że „syzyfowej pracy”
podjęli się rusyfikatorzy, którzy chcieli
wynarodowić młodzież polską, uczącą
się w gimnazjum klerykowskim. Wbrew
młodzieży

zastosowali

system

przemocy politycznej: nieustannie ich
nadzorowali, zmuszali do nauki w języku
rosyjskim, fałszowali prawdziwą historię
Polski. Początkowo oddziaływali na
młode umysły gimnazjalistów i cześć z
nich stała się zagorzałymi rusofilami,
jak główny bohater powieści Stefana
Żeromskiego, Marcina Borowicza. W
ostateczności

jednak

praca

rusyfikatorów okazuje się daremna,
czyli syzyfowa - nie osiągają oni
zamierzonego celu.

Druga możliwość interpretacyjna dotyczy trudu
młodzieży

klerykowskiej

niepogodzonej

z koniecznością niewoli. Młodzi, podatni na wpływ
szkoły ludzie w pewnym momencie zaczynają
rozumieć, czym dla nich jest Polska i co kryje się pod
pojęciem patriotyzmu. Losy Marcina Borowicza
najpełniej podkreślają znaczenie „syzyfowej pracy”
władz szkolnych. Kiedy chłopiec zaczyna przyjmować
postawę lojalizmu wobec dyrekcji gimnazjum,
odkrywa, kim jest naprawdę – Polakiem. W jego sercu
rodzi się pragnienie poznania dziejów własnego
narodu, wielkiej literatury polskiej, a przede
wszystkim prawdy o walce narodowowyzwoleńczej.
Wyzwala się spod wpływu rusyfikacji i obiera drogę ku
swojej ojczyźnie – zamierza studiować w Warszawie.

Syzyf nie zdołał pokonać
bogów,

a

czy

młodzi

bohaterowie

odniosą

zwycięstwo i wbrew sytuacji
podejmą walkę na nowo?
Spójrzmy na Andrzeja Radka
i Marcina Borowicza – dwa
filary

powieści

Stefana

Żeromskiego

(1864-1925),

a przekonamy się, że zarówno
nauczyciele, jak i uczniowie
musieli podjąć się syzyfowej
pracy, aby osiągnąć swój cel.
Nie wszystkim to się udało.

Marcin był synem

zubożałego szlachcica

z Gawronek,

wychowanym

w dostatku.

Rozpieszczany był przez

ojca i matkę.

Andrzej pochodził ze wsi

Pajęczyn Dolny. Wraz

z rodzicami mieszkał

w czworakach

(budynkach dla służby),

a jego ojciec był

biednym fornalem

(robotnik folwarczny

zajmujący się głównie

końmi i wykonujący nimi

pracę na roli). Żył w

skrajnej biedzie i bardzo

wcześnie zaczął

pracować – pasł prosięta

i gęsi.

Pochodzenie

bohaterów

Jędrek nauczony był

samodzielności, umiał

poradzić sobie w każdej

sytuacji. Naukę rozpoczął

przypadkowo, kiedy

nauczyciel zainteresował

się zdolnościami chłopca

i postanowił opłacić

zarówno jego naukę, jak

i stancję w Pyrzogłowach.

Rodzice chłopca dziwili

się mu, że chce się uczyć.

Marcin rozpoczął naukę

w Owczarach. Rodzice

troszczyli się o

wykształcenie jedynaka,

jednak martwili się o to,

jak sobie poradzi.

Nigdy bowiem nie musiał

sam borykać się

z problemami.

Początki nauki

Andrzej do szkoły przybył sam.

Symbolem jego losu jest

piaszczysta droga, którą dotarł

do Klerykowa. Sam musiał

borykać się z trudnościami

losu. Nie wiedział, czy będzie

miał gdzie mieszkać i co jeść.

Chłopak jednak się nie

załamał. Znosił wstyd i

upokorzenie związane ze

swoim pochodzeniem. Mimo

tego był pilnym uczniem,

zmuszonym do samodzielnego

utrzymywania się. Klasę

trzecią i czwartą przetrwał

tylko dzięki udzielanym

korepetycjom.

Marcina do gimnazjum

w Klerykowie

przywiozła matka. Była

przy nim, kiedy pisał

egzamin. Opłaciła mu

stancję „u starej

Przepiórzycy” i często

zabierała go do domu.

Bohater uczył się

przeciętnie, miał dobre

stosunki z kolegami.

Przybycie bohaterów

do Klerykowa

Radek miał poczucie

własnej polskości i

wiedział, co to Ojczyzna.

Z pewnością widać w jego

postawie wpływ

Paluszkiewicza, który wpoił

swemu uczniowi jedynie

niezbędną w rosyjskiej

szkole znajomość języka

rosyjskiego, a nie starał

się, aby chłopiec

zapomniał, że jest

Polakiem. Miał dobrą

orientację w historii Polski i
wiedzę na ten temat ciągle

pogłębiał.

Borowicz z łatwością uległ

wpływowi rusyfikatorów,

spełniał ich wymagania.

Poczucie narodowości

obudziło się w nim podczas

pamiętnej lekcji języka

polskiego, gdy Zygier

recytował „Redutę Ordona”.

Marcinowi brakowało

wiedzy na temat jego

narodu, dlatego

bezkrytycznie przyjmował

to, co opowiadał Kostriulew

na lekcji historii.

Stosunek bohaterów do

otoczenia i wydarzeń

Jędrek, zmuszony od dzieciństwa do ciężkiej
pracy, samodzielności i kierowania swym losem,
nigdy nie poddał się rusyfikacji. Jego trudne
dzieciństwo wyrobiło takie cechy charakteru, jak:
upór, silna wola, wytrwałość. Chłopak miał silny,
niezłomny charakter. Zawsze był uparty i znał cel,
który chciał osiągnąć. Liczył także, że na drodze
spotka przeszkody i będzie musiał je pokonać, aby
móc uczyć się dalej.

Cechy charakteru także

różnią obu bohaterów

Marcin

był

przywiązany

do

rodziców, później pokochał Birutę.
Są to dowody na to, ze był zdolny
do subtelnych uczuć. Po śmierci
matki zmalał jego zapał do nauki.
Przez swoja słabą wolę i skłonność
do załamań uległ rusyfikatorom.
Potrzebował

opiekuna,

oparcia

w drugiej

osobie

i

to

było

dowodem jego niesamodzielności.
Dopiero

po

pamiętnej

lekcji

polskiego zaczęły się w nim
kształtować takie cechy, jak:
odwaga,

zdecydowanie,

świadomość dalszej drogi.

Wiele różni, ale i wiele łączy Marcina i Andrzeja.

Obydwaj byli szlachetni i wrażliwi. Potrafili pomóc,
kiedy ktoś tej pomocy potrzebował. Borowicz
uratował Radka przed wydaleniem z gimnazjum,
a ten podał głównemu bohaterowi pomocną dłoń po
wyjeździe Biruty.
Ich drogi życiowe są zupełnie inne, jednak obydwoje
do tego samego dążyli i to samo osiągnęli. Stali się
wszechstronnie wykształconymi Polakami. Andrzeja
nie załamały trudy i przeciwności losu, ale przeciwnie
– wykształciły w nim siłę woli, pozwoliły uniknąć
błędów popełnionych przez Marcina. Jednak i ten,
mimo że w jego życiu obserwujemy momenty,
których patriota powinien się wstydzić, odnalazł
właściwą drogę i to jest najważniejsze.

Z takimi młodzieńcami nauczyciele gimnazjum

musieli wykonywać naprawdę syzyfową pracę, aby
proces

rusyfikacji

przebiegał

zgodnie

z

ich

zamierzeniami. Na szczęście nie udało się im, niczym
Syzyfowi, wtoczyć kamienia na szczyt i ukończyć
zadania. Młodzież także wykonała ciężką, mozolną
pracę,

aby

nie

ulec

zabiegom

rusyfikatorów.

Ich, początkowo syzyfowa praca, zaowocowała nie tylko
w czasie pobierania nauki. Istotne, że jej efekty
w historii Polski obserwujemy kilkanaście lat później,
kiedy kraj odzyskuje niepodległość. Dzieje się tak
właśnie dzięki obserwowanym w „Syzyfowych pracach”
pokoleniom. To z nich wyrośli patrioci, którzy gotowi byli
walczyć za Ojczyznę i poświęcić dla niej wszystko.