Wiedza o społeczeństwie

Temat: Geneza i istota demokracji

Demokracja (gr. demos – lud, kratos – władza, siła, władza ludu, czyli
dosłownie ludowładztwo) jest formą ustroju państwa, w której jego
obywatele (naród, lud) sprawują władzę bezpośrednio lub za
pośrednictwem wybranych przedstawicieli.

Pojęcie i historyczne formy demokracji

Demokracja antyczna
Demokracja kształtowała się od końca VI wieku
w niektórych polis (miastach – państwach)
starożytnej Grecji. Najbardziej znana jest
demokracja ateńska.

W Atenach suwerenna władza należała do ludu.
Prawa polityczne posiadali wolni mężczyźni
powyżej 20 roku życia, rdzenni obywatele Aten.

Demokracja ateńska miała charakter
demokracji bezpośredniej. Najważniejsze
decyzje podejmowało Zgromadzenie Ludowe,
w którym mogli uczestniczyć wszyscy
obywatele.

Ostrakon egipski z inskrypcją
demotyczną.

Ostrakon – skorupa naczynia ceramicznego lub odłamek kamienny,
służące jako materiał piśmienniczy, głównie w starożytnym Egipcie i
Grecji.

Pojęcie i historyczne formy demokracji

Do uprawnień Zgromadzenia Ludowego należało m.in. uchwalanie
ustaw i wybieranie urzędników. Zgromadzenie posiadało także
uprawnienia sądowe.

Władza wykonawcza należała do Rady Pięciuset, którą wybierało
Zgromadzenie przez losowanie.
Urzędnicy byli wybierani na rok i podlegali nadzorowi ze strony
Zgromadzenia i Rady.

Dużą rolę odgrywał Trybunał Ludowy, który stał na straży praw
obywateli.

Ustrój demokratyczny istniał również w
republice rzymskiej (509 – 27 roku p.n.e.),
jednak rzymska demokracja miała charakter
ograniczony. Kluczową rolę w państwie
odgrywali przedstawiciele arystokracji, którzy
obsadzali główne stanowiska i wchodzili w
skład Senatu będącego najważniejszym
organem w państwie. W republice rzymskiej
istniały aż trzy rodzaje zgromadzeń
ludowych, jednak ich rola ograniczała się do
rozpatrywania propozycji Senatu lud
urzędników.

Ostrakon grecki z imieniem Kimona

W rezultacie ciągłych reorganizacji, począwszy od
Drakona poprzez Solona a skończywszy na
Klejstenesie, została ustanowiona tzw. Demokracja
Ateńska. Oprócz całego mnóstwa drobniejszych
zmian, opierała się ona głównie na możliwości
udziału w zarządzaniu państwem wszystkich
pełnoprawnych obywateli, którzy ukończyli 20 rok
życia.
W historii świata nigdy nie było idealnego ustroju
politycznego tzn. takiego, który by gwarantował
interesy wszystkich obywateli, był niemożliwy do
skorumpowania lub przeciwstawiał się zwykłej
głupocie. W starożytnej Grecji demokracja była
pochodną ludzkiego geniuszu, czy poetycko to
ujmując darem niebios.

Pojęcie i historyczne formy demokracji

Solon

Reasumując za ojczyznę demokracji uważa się Ateny, starożytną
grecką polis położoną w Attyce. Pierwszy kodeks prawa karnego i
cywilnego zawdzięczają Ateńczycy Drakonowi. To właśnie on
wprowadził między innymi rozróżnienie zabójstwa na nieumyślne oraz
morderstwa. Państwo wtedy nie posiadało prawa ścigania sądowego
ani prawa łaski. Natomiast same rozstrzygnięcia wpłynęły na powstanie
nowego określenia na szczególnie surowe lub okrutne prawa - na takie
prawa mówimy dziś "prawa drakońskie".

Pojęcie i historyczne formy demokracji

Chrześcijańskie tradycje demokratyczne
Z doktryny chrześcijańskiej, zwłaszcza z Dekalogu, wywodzi się wiele
zasad i wartości demokratycznych. Idea równości wszystkich ludzi i
praw człowieka wywodzi się z biblijnego obrazu stworzenia człowieka
przez Boga. W chrześcijaństwie od początku istniało przekonanie o
równej godności kobiet i mężczyzn.

W gminach wczesnochrześcijańskich istniały procedury
demokratyczne. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa diakoni i
biskupi byli wybierani w wyborach bezpośrednich przez wszystkich
członków wspólnoty.

W kręgu myślicieli chrześcijańskich
narodziło się prawo oporu wobec
tyrańskiej władzy. Święty Tomasz z
Akwinu przyznawał poddanym prawo
oporu wobec władzy, który zdobył
władzę w sposób nielegalny, nakazuje
czynić coś, co jest sprzeczne z celem
państwa (np. nakłania do grzechu),
lub przekracza granice swojej władzy
(np. nakłada niesłuszne podatki).

św. Tomasz z Akwinu

Pojęcie i historyczne formy demokracji

Demokracja szlachecka
Typ demokracji szlacheckiej ukształtował się w Polsce w II połowie XV
wieku, a szczyt rozwoju osiągnęła w wieku XVI.

Pełnię praw obywatelskich i politycznych posiadał tylko jeden stan –
szlachta. Jego przedstawiciele posiadali wyłączne prawo udziału w
sejmikach, zasiadania w sejmie i sprawowania urzędów.

Konstytucja z 1505 roku (Nihil novi)
precyzowała, że bez zgody sejmu i
senatu nie mogły być uchwalone
żadne prawa. W ten sposób znacznie
została ograniczona rola króla.

Reasumując, najważniejszym
organem władzy państwowej był
sejm, którego członków wybierała
szlachta na sejmikach. Sejm
decydował o wojnie i pokoju,
współdecydował o polityce
wewnętrznej.

Polski sejm za panowania Zygmunta III Wazy

Zygmunt III Waza

z Bożej łaski król Polski,

wielki książę litewski, ruski,

pruski, mazowiecki, żmudzki,
inflancki, a także dziedziczny

król Szwedów, Gotów i

Wandalów

1566-1632

Pojęcie i historyczne formy demokracji

Na czele państwa stał elekcyjny król. Każdy
szlachcic miał prawo udziału w wyborze króla.
Szlachta mogła wypowiedzieć posłuszeństwo
królowi, jeśli naruszył on prawo i przywileje
stanu szlacheckiego.

Ważnym elementem demokracji szlacheckiej
była tolerancja religijna.
Rządy szlachty trwały w naszym państwie aż
do 1795 r., czyli do III rozbioru Polski.

Były związane z szeregiem przywilejów,
nadanych przez królów stanowi
szlacheckiemu.

Należy wspomnieć, iż ustrój ten był związany
z trwająca od końca XIV wieku unią polsko-
litewską.

Narodziny współczesnej demokracji

Współczesna demokracja zaczęła się kształtować w wyniku
zwycięskich rewolucji burżuazyjnych:

• angielskiej w XVII wieku

• francuskiej XVIII wieku.

Skutkiem rewolucji angielskiej było przyznanie parlamentowi
znacznych uprawnień do reprezentowania społeczeństwa.

Ogromny wkład w rozwój demokracji wnieśli
filozofowie oświecenia. Charles Louis
Montesquieu (Monteskiusz) stworzył zasadę
trójpodziału władzy, a Jean Jacques Rousseau
fundamentalną dla demokracji zasadę
suwerenności ludu.

W 1787 roku w Stanach Zjednoczonych
uchwalono pierwszą na świecie konstytucję.
Przewidywała ona podział władzy między
prezydenta (władzę ustawodawczą) i Kongres
(władzę wykonawczą).

Jan Jakub Rousseau

Narodziny współczesnej demokracji

W 1789 roku rozpoczęła się Wielka Rewolucja Francuska. Uchwalono
wówczas Powszechną Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, która
zawierała gwarancje podstawowych praw i wolności obywatela, takich
jak wolność słowa, zgromadzeń, sumienia.

Początki powstania partii politycznych sięgają czasów rewolucji
angielskiej.

Poszerzenie kręgu obywateli posiadających prawa wyborcze nastąpiło
w XIX wieku. Kluczowe znaczenie miało zniesienie cenzusu
majątkowego, który uzależniał posiadanie praw wyborczych od
wartości majątku.

Drugim cenzusem znacznie ograniczającym krąg wyborców był cenzus
płci, który dyskryminował kobiety.

Pierwszym państwem, które przyznało prawa wyborcze kobietom, była
Nowa Zelandia (1893). W Polsce nastąpiło to w 1919 roku.

Zasady demokracji

Zasada
suwerenności
narodu

Zasada
suwerenności
narodu

demokracja
pośrednia

• wybory

demokracja
bezpośredni
a

• referendum

• inicjatywa
ludowa

• weto ludowe

Zasada podziału

i równowagi

władz

Zasada podziału

i równowagi

władz

władza

ustawodawcza

władza wykonawcza

władza sądownicza

Zasady demokracji

Zasada
praworządności

Zasada
praworządności

państwo prawa

Zasada

pluralizmu

Zasada

pluralizmu

pluralizm polityczny

pluralizm
ekonomiczny

pluralizm społeczny

pluralizm ideowy

Zasady demokracji

Zasada suwerenności ludu
Suwerenność (fr. souverain – panujący, niepodległy) oznacza
niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek władzy. Suwerenność
oznacza, że władza narodu jest najwyższa i ostateczna.

Zasada suwerenności narodu we współczesnym państwie jest
realizowana za pomocą demokracji bezpośredniej i pośredniej – zatem
naród, który jest suwerenem, uczestniczy w sprawowaniu władzy lub
oddziałuje na nią.
Do form demokracji bezpośredniej należy referendum, inicjatywa
ludowa i weto ludowe.

Demokracja pośrednia jest realizowana
poprzez sprawowanie władzy przez
przedstawicieli wybranych w wyborach i
nazywa jest również demokracją
przedstawicielską.

W drodze wyborów wyłaniane są organy
przedstawicielskie, głowa państwa i organy
samorządu terytorialnego.

Głosowanie jest ważną

częścią demokracji.

Zasady demokracji

Uczestnicząc w wyborach, naród powołuje swoich przedstawicieli,
którym przekazuje swoje suwerenne prawa władcze.

Do istotnych zasad demokratycznej procedury głosowania należą
zasady jednomyślności lub większości.
Zgodnie z regułą jednomyślności głosowania, zostaje wybrana ta opcja
za którą opowiadają się wszyscy członkowie danego społeczeństwa.
Zasada większości ma trzy odmiany:

• zasada większości względnej (zwykłej) – aby decyzja była ważna,
za przyjęciem danego projektu musi głosować więcej osób niż za
każdym innym,

• zasada większości bezwzględnej (absolutnej) – aby decyzja była
ważna, za jej przyjęciem musi głosować ponad połowa osób biorących
udział w głosowaniu,

• zasada większości kwalifikowanej – aby decyzja była ważna,
wymagana jest określona ułamkowo lub procentowo ogólna liczba
głosów.

Zasady demokracji

Zasada podziału i równowagi władz

Struktura organów we współczesnym państwie jest określana przez
zasadę podziału i równowagi władz. Istotą tej zasady jest podział
władzy na ustawodawczą (sprawowaną przez parlamenty),
wykonawczą (głowa państwa i rządy) i sądowniczą (sądy i trybunały).
Współcześnie tę zasadę rozumie się
nie tylko jako podział władzy na
wykonawczą, ustawodawczą i
sądowniczą, lecz także podział władzy
między organy centralne i lokalne
oraz stworzenie warunków dla
działalności niezależnych mediów i
opozycji.

Zasada ta wyraża się również poprzez
istnienie tzw. czwartej władzy, czyli
mass mediów, które są wyrazicielem
opinii publicznej.

Zasady demokracji

Zasada praworządności

Aby państwo można było uznać za demokratyczne, musi ono być
państwem prawa. Oznacza to, że obywatele mogą czynić wszystko
co nie jest zabronione przez prawo, organy państwa zaś tylko to, co
prawo im nakazuje lub na co im zezwala.

Najważniejszym źródłem prawa w państwie demokratycznym jest
konstytucja, czyli ustawa zasadnicza. Jest to akt prawny, który
reguluje zasady funkcjonowania państwa, określa kompetencje i
sposób powoływania organów państwowych oraz zakres praw i
wolności obywateli.

Konstytucja jest aktem nadrzędnym w stosunku do wszystkich innych,
co oznacza, że nie mogą one być z nią sprzeczne.

Zasady demokracji

Konstytucja spełnia w państwie demokratycznym kilka funkcji:

1. Prawna – zapisy konstytucji regulują porządek prawny w państwie.

2. Polityczna – konstytucja zawiera zasady, które określają ustrój
państwa.

3. Organizacyjna – określa zasady i formy funkcjonowania
społeczeństwa i państwa.

4. Prognostyczna – dzięki zapisom konstytucji można przewidzieć, w
jakim kierunku pójdzie państwo i obywatele, kierując się
obowiązującym porządkiem prawnym.

5. Gwarancyjna – zapisy konstytucji gwarantują istnienie państwa.

6. Wychowawcza – zadaniem konstytucji jest wychowywanie
obywateli w różnych sferach.

Zasady demokracji

Zasada pluralizmu

Pluralizm oznacza możliwość istnienia i poszanowania różnych
poglądów, form życia politycznego, społecznego i gospodarczego, idei
i światopoglądów funkcjonujących w społeczeństwie.

Wyróżnia się pluralizm:

• polityczny, który zakłada możliwość wypowiadania swoich poglądów,

• ideowy, który zakłada wielość konkurencyjnych ze sobą idei,

• ekonomiczny, który zakłada istnienie mechanizmów rynkowych,

• społeczny, który zakłada istnienie wielu zróżnicowanych grup
społecznych.

W państwie demokratycznym istotna jest swoboda działalności
opozycji, czyli partii, które nie uczestniczą w sprawowaniu władzy, a
ich rolą jest krytyka i kontrola rządu.

Wartości demokratyczne

Wolność
Wolność jest pojęciem wieloznacznym. Potocznie jest rozumiana jako
prawo jednostki do postępowania zgodnie ze swoją wolą. W tym
znaczeniu wolność występuje najczęściej w połączeniu z innymi
określeniami i tworzy wraz z nimi katalog podstawowych wolności
demokratycznych, takich jak:

• wolność słowa,

• wolność prasy,

• wolność zgromadzeń,

• wolność gospodarcza,

•Wolność wyznania.
Sprawiedliwość
W państwach demokratycznych sprawiedliwość
jest rozpatrywana w odniesieniu do:

• spraw ekonomicznych – jest pojmowana
przede wszystkim jako właściwa dystrybucja
dóbr,

• prawa – oznacza bezstronne traktowanie
oskarżonych i sądzenie za popełnione czyny.

„Państwo bez sprawiedliwości
są bandami rozbójników”
św. Augustyn

Wartości demokratyczne

Równość
Pojęcie równości oznacza identyczność obywateli w pewnych
aspektach życia. W demokracji równość jest pojmowana jako:

• równość naturalna – wszyscy ludzie z natury są równi, bez względu
na rasę, płeć czy pochodzenie,

• równość wobec prawa – wszyscy obywatele mają takie same
uprawnienia i powinni być tak samo traktowani, np. w sądzie wymiar
kary nie może być uzależniony od pochodzenia czy stanu majątku,

• równość szans – stworzenie wszystkim obywatelom podobnych szans
na samorealizację i dostęp do dóbr materialnych. W tym znaczeniu
równość jest praktycznie niemożliwa do zrealizowania i trudna do
pogodzenia z wolnością.

Cechy państwa demokratycznego