Ustawowy ustrój
majątkowy
dr Krzysztof Gołębiowski
Ustawowy ustrój
majątkowy -powstanie
• Przesłanki powstania:
– zawarcie małżeństwa
• a więc ustrój może istnieć tylko między osobami, które zawarły
skutecznie małżeństwo, a nie np. osobami, które zawarły
małżeństwo wyłącznie wyznaniowe
– niesporządzenie umowy majątkowej małżeńskiej (w tym
wypadku musiałaby być zawarta przed zawarciem
małżeństwa)
– brak występowania przesłanek ustroju przymusowego
• w takich warunkach powstanie wspólność ustawowa, bez
względu na wolę i wiedzę o tym fakcie po stronie
małżonków (dlatego jest to ustrój „ustawowy”)
• powstanie wspólności oznacza, że małżonkowie podlegają
w zakresie swoich stosunków majątkowych regulacji art.
31 – 46 i nie mogą umownie tego zmienić, chyba że w
formie aktu notarialnego zmienią w ogóle ustrój
Ustawowy ustrój
majątkowy - ustanie
• Wspólność ustawowa powstała z chwilą zawarcia
małżeństwa co do zasady trwa przez cały czas trwania
małżeństwa
• Wcześniejsze (a więc w trakcie trwania małżeństwa)
ustanie wspólności ustawowej może nastąpić jedynie w
razie:
– zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej,
• nawet jeśli utrzymają wspólność, to już jest to ustrój umowny, a nie
ustawowy
– powstania ustroju przymusowego
• Poza tym wspólność ustawowa ustaje w razie ustania
małżeństwa, a więc:
– śmierci jednego lub jednocześnie obojga małżonków
– prawomocnego uznania małżonka za zmarłego
– uprawomocnienia się wyroku rozwodowego
– unieważnienia małżeństwa (art. 21)
Ustawowy ustrój
majątkowy - ustanie
• samo zerwanie przez małżonków wspólnego pożycia nie
powoduje ustania wspólności ustawowej.
– Pomimo pozostawania przez małżonków w faktycznej separacji,
a nawet w konkubinacie z inną osobą
• faktyczna separacja to zupełnie co innego niż separacja
orzekana przez sąd
• bez względu na czas trwania separacji - nadal podlegają oni
ustrojowi wspólności ustawowej
• może to być jednak ważny powód w rozumieniu art. 52 kro
do ustanowienia rozdzielności –
–
ale dla wystąpienia takiego skutku musi zapaść konstytutywne orzeczenie sądu
– wtedy wszystko, co nabywa małżonek pozostający w
konkubinacie z inną osobą i tak wchodzi do majątku wspólnego
• jeśli jednak nabywa wspólnie z konkubentem, to może
powstać współwłasność ułamkowa: jeden z udziałów będzie
przysługiwał małżonkom w ramach majątku wspólnego,
drugi konkubentowi
Ustawowy ustrój
majątkowy - znaczenie
• znaczenie tej regulacji:
– większość małżeństw pozostaje lub pozostawała
w ustroju ustawowym
– praktyka zawierania przedmałżeńskich intercyz
nie
jest
powszechna,
więc
nawet
ci
małżonkowie, którzy zawarli intercyzę w czasie
trwania małżeństwa, przez pewien czas
pozostawali w ustroju ustawowym
– ponadto (art. 48 k.r.o.) „do ustanowionej umową
wspólności majątkowej stosuje się odpowiednio
przepisy
o
wspólności
ustawowej,
z
zachowaniem przepisów niniejszego oddziału.”
Ustawowy ustrój
majątkowy a majątek
wspólny
• art. 31
Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy
ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca
przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje
małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty
majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku
osobistego każdego z małżonków.
• w tym przepisie są dwie definicje: wspólność
ustawowa i majątek wspólny
• są to różne pojęcia
–
wspólność ustawowa to ustrój, a w nim istnieje
majątek wspólny – definicja niepełna
–
majątek wspólny – to zbiór praw podmiotowych,
zdaniem niektórych: także pasywów i stanów
faktycznych
• obecnie „majątek wspólny”, dawniej był „dorobek”
Ustawowy ustrój
majątkowy a majątek
wspólny
• trzeba odróżnić pojęcie majątku wspólnego i
(ustroju) wspólności
– ustrój – zespół norm, zasad
– majątek – zespół przedmiotów majątkowych
przysługujących małżonkom
– w praktyce często pojęć tych używa się
wymiennie
• „nieruchomość
ta
objęta
jest
wspólnością
małżeńską”, „do wspólności należy nieruchomość”
itp.
• jednak nie można zapominać o podstawowym znaczeniu
terminu „wspólność majątkowa” („ustawowa”) – jest nim
określenie ustroju, a więc zespołu reguł, norm prawnych
Trzy masy majątkowe w ustroju
ustawowym
• W małżeństwie, w którym obowiązuje
ustrój
wspólności
ustawowej,
występują trzy masy majątkowe:
– majątek wspólny (dawniej dorobek)
małżonków
– majątek osobisty żony
– majątek osobisty męża
Pojęcie współuprawnienia
• majątek wspólny to postać współuprawnienia
• jeśli prawo wchodzi do majątku wspólnego, to
oboje małżonkowie są równocześnie podmiotami
tego prawa, przysługuje ono im wspólnie
– są współwłaścicielami, ale też współwierzycielami itp.
• a więc nie ma dwóch praw podmiotowych, tylko
jedno, które wspólnie, łącznie przysługuje obojgu
małżonkom
• inne przykłady współuprawnienia:
– wspólność spadku, art. 1035 i nast. k.c.
– współwłasność rzeczy w art. 195 i nast. k.c.
– czasem współuprawnienie jest możliwe nawet bez
wyraźnego przepisu dopuszczającego je w odniesieniu do
konkretnego prawa podmiotowego
Wspólność małżeńska a
współwłasność
• często spotkać można zwrot „współwłasność
małżeńska”
– nie jest to określenie ścisłe
– współwłasność (art. 195 i nast.) oznacza wspólne
przysługiwanie prawa własności, a więc prawa
bezwzględnego
mającego
za
przedmiot
rzecz
uregulowanego w art. 140 i nast. k.c.
– ale własność to tylko jedno z wielu praw majątkowych
• poza tym są np. wierzytelności, użytkowanie wieczyste,
udziały w spółkach kapitałowych itp.
• nie można być „współwłaścicielem” wierzytelności
, własność
to prawo mające za przedmiot rzecz
– a w skład majątku wspólnego małżonków mogą
wchodzić wszelkie w zasadzie prawa majątkowe, nie
tylko własność rzeczy
Wspólność małżeńska a
współwłasność
• dlatego w wypadku małżonków mówi się o
wspólności jakichś praw lub całych
zespołów
– tu wspólność (wspólne przysługiwanie)
różnych praw;
– oczywiście w wypadku wejścia do majątku
wspólnego prawa własności małżonkowie są
jej współwłaścicielami (art. 196 k.c.)
– uwagi te odnoszą się też do innych
przypadków
wspólnego
przysługiwania
pewnych zespołów praw, np. majątek
wspólny
wspólników
spółki
cywilnej,
wspólność spadku
Ogólna charakterystyka
majątku wspólnego małżonków
• majątek wspólny to jest majątek małżonków, oni
tylko są podmiotami wchodzących do majątku
praw
• majątek wspólny nie ma osobowości prawnej
– nie ma też w ustroju wspólności odrębnego
podmiotu, któremu miałby przysługiwać majątek
wspólny „małżeństwa”, „rodziny” itp.
• małżonkowie
nie
działają
„w
imieniu
wspólności”, tylko swoim
• a więc jeśli coś wchodzi do majątku wspólnego,
to jest to własne prawo małżonka, tyle że
przysługuje ono też drugiemu małżonkowi
Zagadnienie składników
majątku wspólnego
• zgodnie z k.r.o., majątek wspólny (oraz osobiste
majątki małżonków) składają się z „przedmiotów
majątkowych”
– brak jednak definicji „przedmiotu majątkowego”
• przynajmniej 3 problemy:
– problem szerokiego bądź wąskiego rozumienia
majątku wspólnego – a więc co może być składnikiem
majątku: tylko aktywa czy też pasywa
– czy
wierzytelność
może
składnikiem
majątku
wspólnego, a jeśli tak - to z jakimi skutkami?
– czy w skład majątku wspólnego wchodzi posiadanie
rzeczy?
• rozstrzygnięcia wątpliwości można poszukiwać w
ogólnych przepisach prawa cywilnego i samym k.r.o.
Pojęcie majątku w prawie
cywilnym
• prawo cywilne nie definiuje uniwersalnie
i wiążąco, czym jest „majątek”
– k.c. definiuje tylko „mienie” (art. 44 k.c.)
– „majątek” – zawsze trzeba ustalić znaczenie
tego pojęcia w ramach danej instytucji
– dlatego majątek wspólny małżonków ma
znaczenie wynikające w zasadzie z kro, w
innych przepisach „majątek” może mieć
inne znaczenie
Pojęcie „przedmiotu
majątkowego”
• składniki majątku wspólnego (oraz osobistych
majątków małżonków) k.r.o. określa jako
„przedmioty majątkowe” – co to oznacza?
– Pojęcie „przedmioty majątkowe”, użyte w art.
31 i 33, jest archaiczne, ale siłą tradycji się
utrzymuje
• w prawie cywilnym „przedmiotem” (stosunku prawnego)
jest pewien obiekt, do którego odnosi się zachowanie
stron stosunku, np. rzecz, utwór literacki, energia
elektryczna
– przedmioty nie mogą komuś przysługiwać, mogą
jedynie przysługiwać prawa do nich
– trzeba więc przyjąć, że chodzi w k.r.o. na pewno o
prawa majątkowe, sporne jest natomiast, czy
również o długi oraz posiadanie rzeczy
Wąskie lub szerokie
rozumienie majątku w
wypadku wspólności
ustawowej
• Sporny problem: czy do majątku wspólnego
wchodzą:
– tylko aktywa (prawa) – wąskie rozumienie majątku
– czy zarówno aktywa, jak i pasywa (długi) – szerokie
rozumienie majątku
• a więc np.:
– czy zobowiązania zaciągnięte przez jedno z małżonków
zgodnie z regułą z art. 31 k.r.o. są wspólne obojgu
małżonkom
– czy po ustaniu wspólności zobowiązania wynikające np.
z kredytów zaciągniętych na zakup nieruchomości czy
samochodu podlegają podziałowi razem z aktywami (np.
z prawem własności tej nieruchomości czy samochodu)
Wąskie lub szerokie
rozumienie majątku w
wypadku wspólności
ustawowej
• dominujący pogląd: w wypadku ustroju
wspólności chodzi o wąskie znaczenie
majątku
• wspólnością ustawową objęte są tylko aktywa
(prawa)
– wspólność nie rozciąga się na zobowiązania
zaciągane przez małżonków czy obciążające ich z
innych niż czynność prawna tytułów
– a więc nie jest tak, że zobowiązania są małżonkom
wspólne, jeśli powstały w trakcie trwania wspólności,
• co więcej, po ustaniu wspólności w postępowaniu działowym
nie dokonuje się podziału długów
• ten, kto był dłużnikiem, nadal nim pozostaje
• ale można uwzględnić wartość długu przy ustalaniu wartości
składników
Wąskie lub szerokie
rozumienie majątku w
wypadku wspólności
ustawowej
• możliwe do podniesienia argumenty za
tezą o wąskim rozumieniu majątku
wspólnego:
– pojęcie mienia w art. 44 k.c.
– odrębna regulacja odpowiedzialności za
zobowiązania (art. 41)
– brzmienie przepisów wskazujących składniki
majątku wspólnego oraz majątków osobistych
(art. 31, 33 wymieniają tylko aktywa)
– brzmienie pozostałych przepisów dotyczących
majątku wspólnego (np. zwrot „nabyte”, który
wskazuje na uzyskiwanie praw podmiotowym,
a nie zaciąganie zobowiązań)
Wąskie lub szerokie
rozumienie majątku w
wypadku wspólności
ustawowej
• Podsumowując:
– zobowiązanie zaciągnięte przez męża:
• jest jego własnym zobowiązaniem
• z przepisów o wspólności nie wynika, że wchodzi ono w
skład majątku wspólnego
• dłużnikiem jest tylko mąż, żona nie jest dłużnikiem
• wierzyciel nie może domagać się spełnienia świadczenia od
żony (np. kierować przeciwko niej skutecznie powództwa)
• zaciągniecie takiego zobowiązania ma jednak pośredni
wpływ na sytuację żony (problem odpowiedzialności z
majątku wspólnego):
–
art. 41 k.r.o. reguluje, czy i w jakim zakresie wierzyciel – w razie
braku dobrowolnego spełnienia świadczenia przez męża, będzie
mógł prowadzić egzekucję z majątku wspólnego
–
natomiast (poza sytuacją uregulowaną w art. 30 k.r.o.) żona nigdy
za takie zobowiązanie nie będzie ponosić odpowiedzialności
swoim majątkiem osobistym
Problem wierzytelności jako
składnika majątku wspólnego
• art. 31 – prawo (przedmiot majątkowy)
nabyte w czasie trwania wspólności
nawet przez jedno z małżonków
wchodzi do majątku wspólnego
– łatwo zrozumieć i zaakceptować ten
skutek w wypadku prawa własności
• żona była stroną umowy sprzedaży jako
kupujący, własność rzeczy stała się wspólna
małżonkom
Problem wierzytelności jako
składnika majątku wspólnego
– problem: czy podobnie jest w wypadku praw
względnych, wierzytelności
• żona zawiera z osobą A umowę np. o montaż
nowych okien w lokalu; niewątpliwie powstała
dla
niej
wierzytelność
tzn.
uprawnienie
domagania się przeprowadzenia wymiany okien
• czy wymiany okien może domagać się też mąż,
który nie zawierał umowy, a osoba A w ogóle nie
wiedziała, że jej kontrahent pozostaje w związku
małżeńskim i kto jest drugim małżonkiem?
• tzn. czy uprawnienie do żądania przeprowadzenia
wymiany okien weszło do majątku wspólnego
Problem wierzytelności jako
składnika majątku
wspólnego - wątpliwości
– cechą wierzytelności jest to że – zwłaszcza jeśli
powstają umownie – mają ściśle oznaczone
strony
• czyli zawierając umowę wiem, z kim wchodzę w relacje
prawne
• a jeśli przyjmiemy, że wierzytelność wchodzi w skład
majątku wspólnego – to zawierając umowę z osobą
fizyczną nie wiemy, czy naszym wierzycielem nie
stanie się małżonek kontrahenta (czyli, czy nie
staniemy się dłużnikiem tej osoby)
• ponadto trzeba zauważyć, że w podanym przykładzie mąż
stałby się wierzycielem, tzn. nabyłby uprawnienia z umowy,
lecz nie byłby dłużnikiem, a więc nie obciążałyby go
obowiązki wynikające z umowy
–
ponieważ pasywa nie wchodzą do majątku wspólnego
Problem wierzytelności jako
składnika majątku
wspólnego
• jednak mimo tego uznaje się, że wierzytelności wchodzą do majątku
wspólnego – ale różnie się to zdanie rozumie
• w doktrynie i orzecznictwie są dwie główne koncepcje:
– wewnętrznego skutku
– pełnego wejścia do majątku wspólnego
• wewnętrzny skutek –
– wierzycielem nadal pozostaje ten małżonek, który zawarł umowę i tylko
on może domagać się spełnienia świadczenia od dłużnika
– a drugi małżonek ma tylko jakieś bliżej nieokreślone roszczenie do
swojego małżonka o dopuszczenie do korzystania z efektów wykonania
tego prawa
– zwolennicy tej koncepcji opowiadają się za tym, żeby przy podziale
majątku wspólnego ujmować wartość wierzytelności
•
a więc zalicza się wierzytelność do majątku wspólnego głównie
na potrzeby ewentualnego postępowania o podział majątku
wspólnego
• ale już nie na potrzeby okresu, kiedy wspólność istnieje i można
domagać się spełnienia świadczenia będącego przedmiotem
wspólnej wierzytelności
Problem wierzytelności jako
składnika majątku
wspólnego
• koncepcja „pełnego skutku”:
– wierzytelność wchodzi do majątku wspólnego
ze wszystkimi konsekwencjami
– oboje małżonkowie są wierzycielami
– moim zdaniem to jest jedyne trafne
rozwiązanie
• wewnętrzny skutek oznacza w zasadzie, że drugi
małżonek nie nabywa tej wierzytelności, skoro nie
może niczego domagać się od dłużnika
• ale że nabywa wierzytelność do swojego małżonka
• tylko nie wiadomo, jaka jest treść tej wierzytelności
Problem posiadania jako
składnika majątku
wspólnego
• za „przedmioty majątkowe” w doktrynie uznawane są także
tzw. korzystne sytuacje prawne, w szczególności posiadanie
rzeczy
– ponieważ mają one „wartość rynkową” i „podlegają ochronie” a
więc są korzystne dla podmiotu takiej sytuacji
• to jest o tyle wątpliwe, że posiadanie jest stanem faktycznym
– art. 336 k.c.:
Posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak
właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada
jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne
prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą
(posiadacz zależny).
• a więc przepis definiuje, kto jest posiadaczem – jest nim ten,
kto włada rzeczą, a więc ustalenie, kto jest posiadaczem jest
kwestią faktu
–
albo ktoś włada rzeczą i wtedy jest posiadaczem
–
albo nią nie włada i nie jest wtedy posiadaczem
• moim zdaniem kro nie przełamuje tej definicji
Problem posiadania jako
składnika majątku
wspólnego
• jeśli mąż włada jakąś rzeczą, a żona nawet nie wie o jej istnieniu, to
nie można moim zdaniem mówić, że to posiadanie „wchodzi do
majątku” wspólnego
–
byłaby posiadaczem, który nie sprawuje żadnego władztwa nad rzeczą
–
i wtedy byłaby np. odpowiedzialna za szkodę wywołaną zawaleniem się
posiadanego przez męża budynku – 434 k.c.
–
czym innym jest oczywiście kwestia nabycia własności przez zasiedzenie – o
czym w dalszej części wykładu
• niektórzy autorzy twierdzą, że w takiej sytuacji żona nie jest
współposiadaczem wobec osób trzecich, a tylko w relacji z
małżonkiem, który włada rzeczą – można odnieść do tej
koncepcji te same uwagi co do koncepcji „wewnętrznego
skutku” wejścia wierzytelności do majątku wspólnego
• oczywiście jeśli małżonkowie rzeczywiście władają rzeczą
wspólnie to są jej współposiadaczami – ale to wynika z
art. 336 k.c., a nie przepisów k.r.o. o ustroju wspólności.
• Podsumowując:
pogląd
dominujący
:
posiadanie
jest
składnikiem majątku wspólnego, jednak różnie rozumiany
Problem udziałów w
spółce z o.o.
• na udział w sp. z o.o. składają się różne
grupy uprawnień, tradycyjnie dzieli się je
na majątkowe i korporacyjne
• majątkowe – np. prawo do dywidendy
• korporacyjne – np. prawo głosu na zgromadzeniu
wspólników,
prawo
kontroli
organów
spółki,
działalności spółki.
• Pogląd dominujący: wspólnikiem w spółce
jest tylko jeden z małżonków (najczęściej
ten, który zawierał umowę spółki), a do
majątku
wspólnego
wchodzą
tylko
uprawnienia
ściśle
majątkowe
np.
roszczenie o wypłatę dywidendy
Charakter prawny
wspólności - pojęcie
• Różne znaczenia słowa „wspólność”:
– ustrój majątkowy (zespół reguł)
– majątek wspólny (takie znaczenie ten zwrot ma
raczej wyjątkowo i w zasadzie tylko w języku
prawniczym)
– fakt wspólnego przysługiwania prawa kilku
podmiotom (to znaczenie nie odnosi się tylko do
małżonków)
• wspólność prawa w tym znaczeniu to najogólniej jego
cecha polegającą na tym, że przysługuje ono
więcej niż jednemu podmiotowi np.
• „między małżonkami/wspólnikami spółki „ABC” s.c.
istnieje wspólność prawa własności rzeczy x”
Charakter prawny wspólności -
pojęcie
• tak rozumiana wspólność (w trzecim
znaczeniu) może rządzić się różnymi
zasadami, np. przy współwłasności z art.
195 i nast. k.c. (wspólne przysługiwanie
własności rzeczy) – decyduje o wielu
kwestiach wielkość udziału.
– i np. czynności zarządu może dokonać tylko większość
współwłaścicieli ale oblicza się ją wg wielkości udziałów
• i w tym kontekście analizuje się charakter
wspólności małżeńskiej, a więc charakter
wspólnego przysługiwania praw w ramach
majątku wspólnego
Charakter prawny wspólności -
pojęcie
• nie chodzi więc o cechy ustroju czy
samego majątku wspólnego
• ale o to, na jakich zasadach, według
jakich reguł prawa są małżonkom
wspólne
– np. czy mają udziały w tych prawach i
czy mogą nimi rozporządzać
Charakter prawny
wspólności
• Cechy wspólności majątku w ramach ustroju
ustawowego :
• 1.
powiązanie wspólności ze stosunkiem podstawowym
(łączny charakter wspólności);
• 2.
niemożność żądania podziału majątku wspólnego w
trakcie trwania wspólności;
• 3.
niemożność rozporządzania udziałem w majątku wspólnym
oraz zobowiązywania się do takiego rozporządzenia;
• 4.
niemożność żądania przez wierzyciela jednego z
małżonków zaspokojenia z udziału, który w razie ustania
wspólności przypadnie małżonkowi;
• 5.
brak określenia wysokości udziału małżonka w majątku
wspólnym
• 6. prawne, a nie gospodarcze kryterium wyróżnienia majątku
wspólnego ;
• 7. brak podmiotowości majątku wspólnego
Łączny charakter
wspólności
• łączny charakter wspólności praw polega
na tym, że stosunek wspólności majątku
nie jest samodzielny,
• wspólność łączna pewnych praw lub jak
tutaj mas majątkowych polega na tym, że
jej istnienie jest uzależnione od
istnienia innego stosunku prawnego,
stosunku podstawowego
– pełni wobec tego stosunku ta wspólność praw
rolę służebną
– ma zapewnić jego trwałość
Łączny charakter
wspólności
• dla
powstania
wspólności
majątkowej małżeńskiej i dalszego
istnienia wspólności muszą istnieć
dwa inne elementy:
• małżeństwo – i to jest główny stosunek
podstawowy, jego cele ta wspólność
realizuje
• niewyłączony przez przepisy lub strony
ustrój wspólności majątkowej
Łączny charakter
wspólności
– Wspólność nie może istnieć bez trwania
małżeństwa
• z chwilą ustania małżeństwa wspólność musi ustać
– nie oznacza to, że objęte nią prawa
automatycznie się dzielą,
• pozostaną one wspólne małżonkom
• ale nie będą już od tej chwili podlegać regulacji art.
34(1) k.r.o. do art. 42
– nie będzie to już wspólność łączna
– art. 46: w sprawach nieunormowanych w artykułach
poprzedzających od chwili ustania wspólności ustawowej
do majątku, który był nią objęty, jak również do podziału
tego majątku, stosuje się odpowiednio przepisy o
wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku.
– czyli prawa będą wspólne, ale np. nie będzie obowiązywać
zasada samodzielności zarządu z art. 36 § 2 k.r.o.
Łączny charakter
wspólności
– kolejnym przejawem łącznego charakteru
wspólności jest to, że podmiotami majątku
wspólnego w ramach wspólności ustawowej
(na zasadach określonych w art. 34-42 kro)
mogą być tylko małżonkowie
– nikt inny ani w wyniku zawarcia umowy, ani w
inny sposób nie może wstąpić w prawa
małżonka wynikające z tej wspólności
• ponownie jednak trzeba zwrócić uwagę, że już po
ustaniu wspólności inny podmiot może nabyć udział
w majątku wspólnym – jednak nie będzie to już
wspólność łączna
niemożność żądania podziału
majątku wspólnego w trakcie
trwania wspólności
Art. 35. W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie
może żądać podziału majątku wspólnego.
• wspólność łączna zwłaszcza w wypadku wspólności istniejącej między
małżonkami ma ze względu na swoje funkcje charakter trwały,
• ma służyć realizacji celów stosunku podstawowego (małżeństwa)
• inaczej jest w wypadku współwłasności w częściach ułamkowych
k.c. (art. 195 i nast. k.c.):
– Ta ostatnia jest instytucją przejściową, powstającą nieraz
przypadkowo i dlatego ustawodawca wyraźnie podkreślił
przysługiwanie współwłaścicielowi uprawnienia do żądania
jej zniesienia (art. 210 zd. 1 k.c.),
• Przepis art. 35 uniemożliwia wystąpienie jednego z małżonków
przeciw drugiemu z roszczeniem analogicznym do tego, o jakim
stanowi art. 210 zd. 1 k.c.
• ponownie trzeba podkreślić, że chodzi o roszczenia w trakcie trwania
ustroju wspólności, a nie po ustaniu ustroju wspólności (zazwyczaj
ustaje wraz z ustaniem małżeństwa),
– po ustaniu ustroju stosuje się na podstawie art. 46 przepisy o
wspólności majątku spadkowego
Niemożność rozporządzania udziałem w
majątku wspólnym oraz
zobowiązywania się do takiego
rozporządzenia
• przepis dosłownie odnosi się do udziału, który
przypadnie w przyszłości, a więc po ustaniu małżeństwa
• a więc np. umowa „zobowiązuję się, że rozwiodę się z
żoną i przeniosę cały przypadający mi udział w majątku
wspólnym na ciebie” – na podstawie art. 35 k.r.o. byłaby
nieważna
• ale można też wywnioskować, że udziałem nie można
rozporządzać w trakcie trwania ustroju wspólności
– to tyle oczywiste, że podmiot inny niż małżonkowie nie
może być podmiotem majątku wspólnego
• chodzi o rozporządzenie udziałem w całym majątku
– czym innym oczywiście jest rozporządzanie konkretnym
prawem objętym wspólnością
– tego co do zasady może dokonać każdy z małżonków
samodzielnie – art. 36 § 2 k.r.o.
Niemożność rozporządzania udziałem w
majątku wspólnym oraz
zobowiązywania się do takiego
rozporządzenia
• Istotny problem, który w ostatnim okresie „odżył”:
• czy zakaz ten dotyczy czynności mortis causa, a więc
dokonywanych na wypadek śmierci
• na pewno nie ma w art. 35 k.r.o. zakazu sporządzania
przez małżonka testamentu w ogóle
– a także testamentu zawierającego wyłącznie powołanie
do spadku (całego spadku)
• problem dotyczy tych postanowień testamentu, które
odnoszą się do konkretnych praw i prawa te wchodzą
do majątku wspólnego:
– a więc np. testamentu zawierającego zapis zwykły,
dawniej określanego w k.c. jako „zapis” (art. 968 i nast.
k.c.)
– 981
1
i nast. k.c. - nowa instytucja: zapis windykacyjny –
od 2011 r.
Niemożność rozporządzania udziałem w
majątku wspólnym oraz
zobowiązywania się do takiego
rozporządzenia
• czy
małżonek
może
zapisać/zapisać
windykacyjnie udział w prawie, które jest w
majątku wspólnym lub samo to prawo
• w polskim prawie spadkowym obowiązuje
zakaz testamentów wspólnych
– a więc małżonkowie nie mogą sporządzić
testamentu razem
• art. 35 stanowi, że małżonek nie może
również rozporządzać udziałem, który w razie
ustania
wspólności
przypadnie
mu
w
poszczególnych przedmiotach należących do
majątku
wspólnego
Niemożność rozporządzania udziałem w
majątku wspólnym oraz
zobowiązywania się do takiego
rozporządzenia
• notariusze odmawiali sporządzania testamentów zawierających
zapis windykacyjny składnika majątku wspólnego (albo udziału,
który w takim przedmiocie przypadnie testatorowi w chwili
śmierci)
• wielu autorów wskazuje, że taki zapis zwykły/zapis windykacyjny
jest sprzeczny z art. 35 k.r.o.
– bo zawiera zakazane przez ten przepis „rozporządzenie udziałem”
• jednak art. 941 k.c. i inne przepisy tytułu III Księgi czwartej k.c. nie
posługują się pojęciem „rozporządzenia”
– w testamencie znajdują się „rozrządzenia”
– „rozporządzenie” to czynność inter vivios
– ustawodawca posługuje się terminologią w tym zakresie bardzo
konsekwentnie
• dopuszczalność zapisu windykacyjnego udziału w składniku
majątku wspólnego można uzasadnić też brzmieniem art. 981
2
k.c.
– oraz wieloma innymi argumentami np. natury celowościowej –
odmienna interpretacja prowadziłaby do tego, że dla znacznej części
obywateli zapis windykacyjny byłby niedostępny
Niemożność rozporządzania udziałem w
majątku wspólnym oraz
zobowiązywania się do takiego
rozporządzenia
– sprawą zajął się Sąd Najwyższy:
• Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP
46/12
Zapisem windykacyjnym mogą być objęte przedmioty
majątkowe wymienione w art. 981
1
§ 2 k.c. należące do
majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju
wspólności ustawowej.
z uzasadnienia:
W piśmiennictwie trafnie podkreślono, że art. 35 k.r.o.
dotyczy wyłącznie czynności prawnych inter vivos, nie może
zatem
być
przeszkodą
do
ustanowienia
zapisu
windykacyjnego, którego przedmiotem miałby zostać udział
w majątku wspólnym małżonków. Funkcją tego przepisu jest
niedopuszczenie osób trzecich do sfery prawnej majątku
wspólnego w trakcie trwania wspólności, lecz nie wówczas,
gdy wspólność ustaje, co dzieje się najpóźniej z chwilą
śmierci jednego z małżonków.
Niemożność żądania przez wierzyciela
jednego z małżonków zaspokojenia z
udziału, który w razie ustania
wspólności przypadnie małżonkowi
• art. 42 k.r.o.
Wierzyciel małżonka nie może w czasie trwania wspólności
ustawowej żądać zaspokojenia z udziału, który w razie
ustania wspólności przypadnie temu małżonkowi w
majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach
należących do tego majątku
• inna wspólność łączna – spółka cywilna – wierzyciel może
zająć udział - 870 kc:
Jeżeli w ciągu ostatnich sześciu miesięcy została
przeprowadzona bezskuteczna egzekucja z ruchomości
wspólnika, jego wierzyciel osobisty, który uzyskał zajęcie
praw
przysługujących
wspólnikowi
na
wypadek
wystąpienia ze spółki lub jej rozwiązania, może
wypowiedzieć jego udział w spółce na trzy miesiące
naprzód, chociażby spółka była zawarta na czas
oznaczony
Niemożność żądania przez wierzyciela
jednego z małżonków zaspokojenia z
udziału, który w razie ustania
wspólności przypadnie małżonkowi
Przepis art. 42, podobnie jak zakazy
ustanowione w art. 35 k.r.o., nie
wyłączają
oczywiście
możliwości
zajęcia
poszczególnych
praw
wchodzących
w
skład
majątku
wspólnego
Udziałowy bądź
bezudziałowy charakter
wspólności
• bezsporne jest, że w czasie trwania wspólności
udziały małżonków nie są określone ułamkowo
– określenie wielkości udziałów następuje dopiero z
chwilą jej ustania (art. 43 k.r.o.)
– inaczej
np.
współwłasność
w
częściach
ułamkowych (195 i nast. k.c.).
• tu każdy współwłaściciel ma ułamkowo określony udział
– mówi się w związku z tym, że jest to „wspólność
bezudziałowa”
• kwestionuje tę wykładnię od dawna E. Gniewek, który
twierdzi,
że
małżonkowie
mają
udziały,
tylko
nieokreślone co do wielkości
• większość autorów jednak twierdzi, że wspólność jest
bezudziałowa, tak też J.Strzebinczyk
Udziałowy bądź
bezudziałowy charakter
wspólności
• ale co ma małżonek w majątku wspólnym? Co
jest nietrafnego w stwierdzeniu, że ma „udział o
nieokreślonej wielkości”, dokładnie tak jak w
spółce cywilnej?
• moim zdaniem można w ogóle w prawie
cywilnym mówić o udziale w dwóch znaczeniach:
• „uczestniczenie w prawie” – mam udział, jestem jednym
z podmiotów współuprawnionych
• wielkość siły tego współuprawnienia – jeśli jestem
współuprawniony, to rodzajowo moje uprawnienia są
takie same jak innych uprawnionych. Udział w tym
znaczeniu może określać „siłę” tych uprawnień
– moim zdaniem tu jest udział w znaczeniu 1, nie ma
w drugim.
– taką tezę przyjmuje ostatnio też prof. Nazar
Prawny charakter wyróżnienia
majątku wspólnego
• zagadnienie
powiązane
z
kwestią
mechanizmu
prawnego
powstawiania
majątku wspólnego
• chodzi o to, na podstawie jakich kryteriów
wyróżnia się poszczególne masy majątkowe
tzn.
majątek
wspólny
od
majątków
osobistych
– np. przedsiębiorstwo (art. 55
1
k.c.) wyróżnia się
na
podstawie
kryteriów
funkcjonalnych,
gospodarczych
• w skład przedsiębiorstwa wchodzi to, co służy
prowadzeniu działalności
Prawny charakter wyróżnienia
majątku wspólnego
• wyróżnienie majątku wspólnego ma charakter
wyłącznie prawny, nie gospodarczy
• nie jest istotne, czy składniki tego majątku są
powiązane ze sobą gospodarczo, a nawet to, czy
małżonkowie o poszczególnych składnikach wiedzą.
– przeciwnie, o istnieniu pewnych składników majątku
wspólnego nieraz dowiadują się dopiero po wielu latach
od ich nabycia, już w czasie konfliktu i rozpadu związku
• nie jest istotne, jakie jest faktyczne przeznaczenie
składników majątku małżonków
– i czy oboje małżonkowie korzystają z danego składnika,
np. objęli rzecz w posiadanie
• o wejściu do majątku wspólnego lub majątku
osobistego danego prawa podmiotowego decydują
tylko przepisy i okoliczności prawne (art. 31-33)
Prawny charakter wyróżnienia
majątku wspólnego
• a więc przy spełnieniu przesłanek z art. 31 k.r.o. nabywane
przez małżonka prawa będą wchodzić do majątku
wspólnego, nawet jeśli małżonkowie od lat żyją w
separacji faktycznej.
• z drugiej strony, pomimo odrębności prawnej majątku
wspólnego i majątków osobistych, z reguły majątki te w
czasie trwania wspólności ustawowej praktycznie nie są
wyodrębnione i często stanowią jedną całość gospodarczą.
– np. mąż korzysta z samochodu, będącego składnikiem
majątku osobistego żony, a żona ze wspólnego pojazdu,
mieszkają w lokalu będącym przedmiotem własności
wyłącznie męża, jednak w lokalu tym znajdują się
ruchomości (sprzęt AGD, meble) będące składnikami majątku
wspólnego
– nie zmienia to faktu, że niektóre składniki tej jednej całości
gospodarczej to składniki majątku osobistego męża czy żony
a inne – ich majątku wspólnego
Brak podmiotowości majątku
wspólnego
• cecha wspomniana wcześniej
– nie ma odrębnego od małżonków podmiotu prawa –
„majątku wspólnego”, „wspólności”
– to małżonkowie są podmiotami praw wchodzących
w skład majątku wspólnego
– majątek wspólny nie może mieć długów ani praw –
majątek nie jest podmiotem stosunków prawnych
– wszelkie prawa i obowiązki zwiane z majątkiem
wspólnym mogą przysługiwać tylko małżonkom
– dlatego też małżonkowie przez sam fakt
pozostawania w ustroju wspólności nie są swoimi
przedstawicielami ustawowymi
– w obrocie działają tylko we własnym imieniu, nawet
jeśli zarządzają majątkiem wspólnym
Mechanizm nabycia prawa
do majątku wspólnego
• chodzi o to, jak powstaje majątek wspólny, a
nie ustrój wspólności
• a więc jakie przesłanki decydują o tym, że
nabywane przez małżonka prawo wejdzie do
majątku wspólnego (a nie osobistego)
– albo, ujmując problem inaczej: jakie okoliczności
decydują o tym, że uznajemy, że dane prawo, co
do którego jesteśmy pewni, że zostało nabyte
przez przynajmniej jedno z małżonków, wchodzi
w skład majątku wspólnego małżonków, a nie
majątku osobistego żony czy męża
• generalnie regulacja tych kwestii jest
zamknięta w art. 31-34 k.r.o.
Mechanizm nabycia prawa
do majątku wspólnego
• uwaga ogólna:
– art. 31 przesądza, że wspólność obejmuje
przedmioty nabyte przez małżonków w trakcie
trwania ustroju wspólności
– nawiązując do wcześniej podanej typologii
ustrojów można więc stwierdzić:
• nie jest to wspólność ogólna, a wspólność dorobku –
według podanej wcześniej typologii
– to, co było w majątku małżonków przed
powstaniem ustroju wspólności (a więc
zasadniczo przed zawarciem małżeństwa),
należy do ich majątków osobistych
– dalej reguła, że to, co nie należy do majątku
wspólnego, należy do osobistego – oczywiste
Mechanizm nabycia prawa
do majątku wspólnego
– !!układ regulacji – ogólne opisanie
mechanizmu!!:
• art. 31 § 1 przesądza, co wchodzi w skład
majątku wspólnego (najważniejszy przepis całej
tej regulacji)
• § 2 wymienia przykładowo składniki majątku
wspólnego
• art.
33
wymienia
wyczerpująco
(taksatywnie) składniki majątków osobistych
– ten przepis zawiera wyliczenie wyczerpujące
• i jeszcze art. 34 – pewna modyfikacja reguł z 33
Mechanizm nabycia prawa
do majątku wspólnego
– w uproszczeniu można więc przyjąć,
że:
• to, co nie wymienione w art. 33, należy do
majątku wspólnego
• oczywiście zagadnienie art. 33 dotyczy tylko
praw nabytych po powstaniu wspólności
– bo rozważać przynależność do wspólności można tylko
w odniesieniu do przedmiotów nabytych
po
powstaniu wspólności – 31
– należy zwrócić uwagę na dwie kwestie:
• moment nabycia
• podmiot zdarzenia prowadzącego do nabycia
Mechanizm nabycia prawa
do majątku wspólnego
• Moment nabycia:
– zgodnie z art. 31 k.r.o. do majątku
wspólnego mogą wejść tylko prawa nabyte
w trakcie trwania ustroju wspólności
– a więc najpierw należy ustalić, czy
nabycie nastąpiło w trakcie trwania
małżeństwa (ściślej: trwania ustroju
wspólności) a potem rozważać, czy w
świetle art. 31-34 nabyte prawo należy do
majątku wspólnego czy osobistego
Mechanizm nabycia prawa
do majątku wspólnego
• Moment nabycia:
– istotne
jest,
aby
zdarzenie
prawne
powodujące powstanie prawa nastąpiło w
trakcie trwania wspólności
– Problem
zdarzeń
„złożonych”,
„rozciągniętych” w czasie:
– Jeżeli
spełnienie
poszczególnych
przesłanek
(elementów stanu faktycznego), potrzebnych do
nabycia prawa, jest rozłożone w czasie, decydującą
o wejściu w skład majątku wspólnego jest chwila
spełnienia ostatniej z tych przesłanek.
– istotne zwłaszcza przy zasiedzeniu
Mechanizm nabycia prawa
do majątku wspólnego
• Podmiot zdarzenia prawnego
– fundamentalne znaczenie ma ten fragment art.
31:
wspólność
majątkowa
(wspólność
ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe
nabyte w czasie jej trwania przez oboje
małżonków lub przez jednego z nich
(majątek wspólny).
– z mocy prawa do wspólności w czasie jej
trwania wchodzą przedmioty majątkowe:
• nabyte przez oboje małżonków – np. oboje są
stroną umowy
• nabyte przez jedno z małżonków – np. tylko
jeden zawiera umowę
Mechanizm nabycia prawa
do majątku wspólnego
• Podmiot zdarzenia prawnego
• Dla przynależności przedmiotu majątkowego do
majątku wspólnego nie ma zatem znaczenia, czy
stroną czynności prawnej, której skutkiem jest nabycie
przedmiotu majątkowego, są oboje małżonkowie,
czy jeden z nich
• wejście nabytego prawa do majątku wspólnego w
razie działania jednego tylko małżonka następuje:
–
nawet bez wiedzy drugiego małżonka
–
bez potrzeby dodatkowych oświadczeń ze strony
drugiego małżonka
– bez względu na wolę i świadomość małżonka, który dokonuje
czynności
–
skutek występuje tu ex lege, bez udziału woli drugiego
małżonka
Mechanizm nabycia prawa
do majątku wspólnego
• przykład zastosowania tych reguł – zasiedzenie (art. 172 i
nast.. k.c.) – zdarzenie „rozłożone w czasie”
Posiadacz nieruchomości nie będący jej właścicielem nabywa
własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat
dwudziestu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał
posiadanie w złej wierze (zasiedzenie).
• jeśli posiadaczem samoistnym był mąż, a żona stała się
współposiadaczem pod koniec biegu terminu
– albo w ogóle nie stała się współposiadaczem
• to jeśli koniec biegu zasiedzenia przypadł na okres istnienia
wspólności – mąż nabywa własność do majątku
wspólnego
– tak samo w wypadku, gdy przez 19 lat osoba A posiadała
nieruchomość uzyskując posiadanie w dobrej wierze, i po 19
latach tego posiadania zawarła związek małżeński – po roku
od tego momentu nabędzie własność przez zasiedzenie do
majątku wspólnego
Mechanizm nabycia prawa
do majątku wspólnego
• znaczenie woli stron umowy
– Dla spowodowania nabycia do majątku wspólnego lub
jego wyłączenia w zasadzie nie ma znaczenia
oświadczenie małżonka będącego stroną czynności
prawnej np. o tym, że „nabywa nieruchomość za środki
ze swojego majątku osobistego” albo „do majątku
osobistego”
• często w akcie notarialnym obejmujący umowę sprzedaży
nieruchomości znajduje się takie oświadczenie, potem na tej
podstawie następuje wpis do księgi wieczystej tylko np. męża
jako wyłącznego właściciela,
• to nie zamyka żonie drogi do kwestionowania przynależności
nieruchomości do majątku osobistego, tzn. może ona dowodzić,
że własność nieruchomości weszła do majątku wspólnego
– Bez znaczenia jest też wola wyrażona przez osobę
trzecią, będącą drugą stroną takiej czynności.
– z wyjątkiem darowizny - art. 33 pkt 2