Tomasz Kostka

Tomasz Kostka

Rehabilitacja osób starszych

Rehabilitacja osób starszych

1931

1960

1970

1980

1990

1999

2025

2050

4,8 %

5,8 %

8,3 %

10,0 %

10,2 %

12,0 %

17,2 %

21,2%

0

5

10

15

20

25

1931

1960

1970

1980

1990

1999

2025

2050

L A T A

%

Odsetek osób powyżej 65 roku w Polsce w latach 1931-2050.

15-29

30-39

40-49

50-59

60-69

70-79

80 +

22

60

154

333

395

386

446

0

100

200

300

400

500

15-29

30-39

40-49

50-59

60-69

70-79

80 +

GRUPY WIEKU

wskaźnik na 1000 osób w danym wieku

Częstość występowania niepełnosprawności w poszczególnych

grupach wieku na 1000 osób w danym wieku.

20-24

40-44

60-64

70-74

0,46

0,6

1,2

1,86

2,86

3,77

3,1

3,79

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

20-24

40-44

60-64

70-74

Mężczyźni
Kobiety

GRUPY WIEKU

średnia liczba chorób przewlekłych

Choroby przewlekłe w wybranych grupach wieku.

Rehabilitacja to przywracanie

Rehabilitacja to przywracanie

maksymalnie możliwego samodzielnego

maksymalnie możliwego samodzielnego

życia w rodzinie i społeczności, zdolności

życia w rodzinie i społeczności, zdolności

do pracy zawodowej, aktywności

do pracy zawodowej, aktywności

społecznej i twórczej.

społecznej i twórczej.

Rehabilitacja medyczna, ukierunkowana

Rehabilitacja medyczna, ukierunkowana

na przywrócenie sprawności chorych,

na przywrócenie sprawności chorych,

stanowi fundamentalną część szerokiego

stanowi fundamentalną część szerokiego

procesu rehabilitacji.

procesu rehabilitacji.

U osób młodych dąży się przeważnie do

U osób młodych dąży się przeważnie do

pełnego przywrócenia utraconych w

pełnego przywrócenia utraconych w

następstwie choroby lub wypadku

następstwie choroby lub wypadku

sprawności, umiejętności i statusu

sprawności, umiejętności i statusu

społecznego.

społecznego.

Ze względu na nieostrą granicę między

Ze względu na nieostrą granicę między

stanem zdrowia a stanem chorobowym u

stanem zdrowia a stanem chorobowym u

osób starszych prewencja jest w znacznym

osób starszych prewencja jest w znacznym

stopniu zintegrowana z rehabilitacją.

stopniu zintegrowana z rehabilitacją.

promocja zdrowia

promocja zdrowia

prewencja

prewencja

rehabilitacj

rehabilitacj

a

a

Podmiotem oddziaływania rehabilitacji

Podmiotem oddziaływania rehabilitacji

jest niepełnosprawny człowiek, dlatego

jest niepełnosprawny człowiek, dlatego

też wiele osób starszych będzie wymagać

też wiele osób starszych będzie wymagać

rehabilitacji nie tylko z powodu choroby,

rehabilitacji nie tylko z powodu choroby,

lecz również ze względu na obniżanie się

lecz również ze względu na obniżanie się

sprawności funkcjonalnej wraz z wiekiem

sprawności funkcjonalnej wraz z wiekiem

.

.

Poziom wydolności aerobowej w zależności od wieku
Booth FW, J Appl Physiol, 1989: 67, 1299-1300

Siła mięśni prostowników kolana w grupie 220 kobiet w wieku 20-87 lat.
Haunter et al., J Gerontol BIOL SCI 1998: 53, B204-B216.

Wie
k

Poziom

sprawności

funkcjonal

nej

Próg
niepełnosprawnośc
i

1

2

3

Fig.1. Zmiany poziomu sprawności funkcjonalnej w przebiegu życia osobniczego.

Strzałki oznaczają wydarzenia (wypadek, choroba) obniżające poziom
sprawności funkcjonalnej:

strzałka 1 i 3 – następuje pełna rehabilitacja i „powrót” na krzywą spadku
sprawności fizycznej;

strzałka 2 - ma miejsce niecałkowity powrót utraconej sprawności i trwałe
obniżenie ( ) przebiegu

krzywej w stosunku do wartości sprzed choroby. Linia przerywana oznacza
optymalny przebieg

krzywej (zarówno łagodniejszy spadek jak i brak dodatkowych trwałych
załamań) w przypadku

tzw. pomyślnego starzenia się.

Rehabilitacja osób starszych powinna być

Rehabilitacja osób starszych powinna być

prowadzona wielopłaszczyznowo.

prowadzona wielopłaszczyznowo.

Jednocześnie musi bardzo często z

Jednocześnie musi bardzo często z

konieczności uwzględniać hierarchię

konieczności uwzględniać hierarchię

potrzeb pacjentów, koncentrując się

potrzeb pacjentów, koncentrując się

przede wszystkim na rehabilitacji

przede wszystkim na rehabilitacji

dotyczącej osiowego problemu(ów)

dotyczącej osiowego problemu(ów)

zdrowia, np. udaru mózgu, zawału serca,

zdrowia, np. udaru mózgu, zawału serca,

zapalenia płuc czy złamania szyjki kości

zapalenia płuc czy złamania szyjki kości

udowej.

udowej.

Podstawowym celem powinno być

Podstawowym celem powinno być

podtrzymanie i przywrócenie sprawności

podtrzymanie i przywrócenie sprawności

do wykonywania podstawowych (ADL) a

do wykonywania podstawowych (ADL) a

następnie złożonych (IADL) czynności

następnie złożonych (IADL) czynności

życia codziennego.

życia codziennego.

Wielochorobowość, mniejszy potencjał

Wielochorobowość, mniejszy potencjał

odtwarzania utraconego poziomu

odtwarzania utraconego poziomu

sprawności a także bariery finansowe i

sprawności a także bariery finansowe i

społeczne utrudniają rehabilitację osób

społeczne utrudniają rehabilitację osób

starszych.

starszych.

Rehabilitacja może być prowadzona w

Rehabilitacja może być prowadzona w

szpitalu, domu opieki, przychodni lub w

szpitalu, domu opieki, przychodni lub w

domu pacjenta.

domu pacjenta.

Optymalnie powinna być prowadzona

Optymalnie powinna być prowadzona

przez wieloosobowy zespół (lekarze

przez wieloosobowy zespół (lekarze

różnych specjalności, fizjoterapeuci,

różnych specjalności, fizjoterapeuci,

pielęgniarki, pracownik socjalny,

pielęgniarki, pracownik socjalny,

psycholog, terapeuta zajęciowy, logopeda)

psycholog, terapeuta zajęciowy, logopeda)

koordynowany przez specjalistę

koordynowany przez specjalistę

rehabilitacji lub geriatrę.

rehabilitacji lub geriatrę.

Rehabilitacja medyczna wykorzystuje

Rehabilitacja medyczna wykorzystuje

środki terapeutyczne fizjoterapii

środki terapeutyczne fizjoterapii

(kinezyterapię, fizykoterapię i masaż),

(kinezyterapię, fizykoterapię i masaż),

terapię zajęciową, psychoterapię i

terapię zajęciową, psychoterapię i

poradnictwo psychologiczne oraz

poradnictwo psychologiczne oraz

zaopatrzenie ortopedyczne.

zaopatrzenie ortopedyczne.

Razem z rehabilitacją społeczną i czasami

Razem z rehabilitacją społeczną i czasami

zawodową stanowi integralny model

zawodową stanowi integralny model

postępowania rehabilitacyjnego z

postępowania rehabilitacyjnego z

pacjentem w podeszłym wieku.

pacjentem w podeszłym wieku.

Kinezyterapia, czyli leczenie ruchem, jest

Kinezyterapia, czyli leczenie ruchem, jest

najważniejszą metodą oddziaływania w

najważniejszą metodą oddziaływania w

rehabilitacji osób starszych.

rehabilitacji osób starszych.

Obejmuje ćwiczenia lecznicze oraz

Obejmuje ćwiczenia lecznicze oraz

metody kinezyterapeutyczne.

metody kinezyterapeutyczne.

Fizykoterapia wykorzystuje bodźce

Fizykoterapia wykorzystuje bodźce

fizyczne w leczeniu i profilaktyce.

fizyczne w leczeniu i profilaktyce.

Obejmuje światłolecznictwo,

Obejmuje światłolecznictwo,

elektroterapię, laseroterapię,

elektroterapię, laseroterapię,

termoterapię, balneoterapię, leczenie

termoterapię, balneoterapię, leczenie

polem magnetycznym i ultradźwiękami.

polem magnetycznym i ultradźwiękami.

Duże znaczenie ma masaż leczniczy, który

Duże znaczenie ma masaż leczniczy, który

wraz z ćwiczeniami biernymi jest z jednej

wraz z ćwiczeniami biernymi jest z jednej

strony dobrze tolerowany z drugiej zaś

strony dobrze tolerowany z drugiej zaś

jest niejednokrotnie z konieczności jedną

jest niejednokrotnie z konieczności jedną

z nielicznych metod możliwych do

z nielicznych metod możliwych do

zastosowania u zniedołężniałych

zastosowania u zniedołężniałych

pacjentów.

pacjentów.

W rehabilitacji osób starszych często

W rehabilitacji osób starszych często

stosowane jest zaopatrzenie

stosowane jest zaopatrzenie

ortopedyczne: protezy, ortezy i sprzęt

ortopedyczne: protezy, ortezy i sprzęt

pomocniczy (kule, laski, podpórki, wózki,

pomocniczy (kule, laski, podpórki, wózki,

specjalne obuwie).

specjalne obuwie).

Często potrzebne są także urządzenia

Często potrzebne są także urządzenia

ułatwiające samoobsługę i zapewniające

ułatwiające samoobsługę i zapewniające

bezpieczeństwo (np. odpowiednie

bezpieczeństwo (np. odpowiednie

wyposażenie kuchni i łazienki, sprzęt

wyposażenie kuchni i łazienki, sprzęt

ułatwiający mycie i ubieranie się).

ułatwiający mycie i ubieranie się).

Rehabilitacja w wybranych schorzeniach

Rehabilitacja w wybranych schorzeniach

Choroby sercowo-naczyniowe

Choroby sercowo-naczyniowe

Rehabilitacja kardiologiczna znajduje

Rehabilitacja kardiologiczna znajduje

coraz większe zastosowanie u osób w

coraz większe zastosowanie u osób w

starszym wieku. Dotyczy to w

starszym wieku. Dotyczy to w

szczególności pacjentów z chorobą

szczególności pacjentów z chorobą

niedokrwienną serca, po zawale mięśnia

niedokrwienną serca, po zawale mięśnia

sercowego i z niewydolnością krążenia.

sercowego i z niewydolnością krążenia.

Regularny trening fizyczny powoduje

Regularny trening fizyczny powoduje

szereg zmian łagodzących wpływ wieku na

szereg zmian łagodzących wpływ wieku na

układ sercowo-naczyniowy: zwiększa

układ sercowo-naczyniowy: zwiększa

podatność komór i rolę wczesnej fazy

podatność komór i rolę wczesnej fazy

napełniania komór, poprawia inotropizm i

napełniania komór, poprawia inotropizm i

zwiększa objętość wyrzutową serca,

zwiększa objętość wyrzutową serca,

zmniejsza sztywność tętnic i obciążenie

zmniejsza sztywność tętnic i obciążenie

następcze i wreszcie poprawia ukrwienie i

następcze i wreszcie poprawia ukrwienie i

podwyższa próg niedokrwienia mięśnia

podwyższa próg niedokrwienia mięśnia

sercowego. Trening fizyczny zwiększa

sercowego. Trening fizyczny zwiększa

wydolność fizyczną i opóźnia spadek

wydolność fizyczną i opóźnia spadek

maksymalnego pochłaniania tlenu

maksymalnego pochłaniania tlenu

(VO

(VO

2max

2max

) o około 10 do 20 lat u aktywnych

) o około 10 do 20 lat u aktywnych

fizycznie w porównaniu do prowadzących

fizycznie w porównaniu do prowadzących

siedzący tryb życia osób.

siedzący tryb życia osób.

Trening w rehabilitacji kardiologicznej

Trening w rehabilitacji kardiologicznej

może odbywać się po wnikliwej

może odbywać się po wnikliwej

kwalifikacji lekarskiej, w tym po

kwalifikacji lekarskiej, w tym po

wykonaniu kardiologicznej próby

wykonaniu kardiologicznej próby

wysiłkowej. Intensywność ćwiczeń nie

wysiłkowej. Intensywność ćwiczeń nie

powinna przekraczać 60-80% rezerwy

powinna przekraczać 60-80% rezerwy

częstości skurczów serca (tętno

częstości skurczów serca (tętno

spoczynkowe + 60-80% różnicy

spoczynkowe + 60-80% różnicy

maksymalnego tętna osiągniętego w

maksymalnego tętna osiągniętego w

czasie submaksymalnej próby wysiłkowej i

czasie submaksymalnej próby wysiłkowej i

tętna spoczynkowego). W czasie ćwiczeń

tętna spoczynkowego). W czasie ćwiczeń

należy oceniać tolerancję wysiłku

należy oceniać tolerancję wysiłku

pacjenta i regularnie kontrolować tętno.

pacjenta i regularnie kontrolować tętno.

Tradycyjnie, w rehabilitacji

Tradycyjnie, w rehabilitacji

kardiologicznej i pulmonologicznej

kardiologicznej i pulmonologicznej

dominującą rolę pełnią wysiłki o

dominującą rolę pełnią wysiłki o

charakterze wytrzymałościowym. Ostatnie

charakterze wytrzymałościowym. Ostatnie

lata przyniosły jednak wzrost

lata przyniosły jednak wzrost

zainteresowania wysiłkiem siłowym u

zainteresowania wysiłkiem siłowym u

pacjentów z chorobami serca i płuc,

pacjentów z chorobami serca i płuc,

również u osób w zaawansowanym wieku.

również u osób w zaawansowanym wieku.

Wynika to m.in. z obserwacji, że do

Wynika to m.in. z obserwacji, że do

wykonywania ćwiczeń fizycznych u tych

wykonywania ćwiczeń fizycznych u tych

pacjentów wymagany jest pewien

pacjentów wymagany jest pewien

minimalny próg siły mięśniowej.

minimalny próg siły mięśniowej.

Wykazano również możliwość poprawy

Wykazano również możliwość poprawy

wydolności układu sercowo-naczyniowego

wydolności układu sercowo-naczyniowego

(VO

(VO

2max

2max

) w wyniku treningu siłowego u

) w wyniku treningu siłowego u

osób z niską sprawnością układu ruchu,

osób z niską sprawnością układu ruchu,

oraz potwierdzono inne korzyści i

oraz potwierdzono inne korzyści i

bezpieczeństwo stosowania treningu

bezpieczeństwo stosowania treningu

siłowego u pacjentów z chorobą

siłowego u pacjentów z chorobą

wieńcową, niewydolnością krążenia oraz

wieńcową, niewydolnością krążenia oraz

przewlekłymi chorobami płuc.

przewlekłymi chorobami płuc.

Układ ruchu

Układ ruchu

Proces starzenia się związany jest z

Proces starzenia się związany jest z

szeregiem zmian strukturalnych i

szeregiem zmian strukturalnych i

czynnościowych: zmniejszaniem się

czynnościowych: zmniejszaniem się

beztłuszczowej masy ciała (lean body

beztłuszczowej masy ciała (lean body

mass – LBM), wzrostem procentowej

mass – LBM), wzrostem procentowej

zawartości tkanki tłuszczowej,

zawartości tkanki tłuszczowej,

zmniejszaniem się masy (sarkopenia) i

zmniejszaniem się masy (sarkopenia) i

siły mięśni szkieletowych, spadkiem

siły mięśni szkieletowych, spadkiem

elastyczności mięśni, ścięgien i więzadeł.

elastyczności mięśni, ścięgien i więzadeł.

Spadek masy, siły i mocy mięśni

Spadek masy, siły i mocy mięśni

szkieletowych jest częstą przyczyną

szkieletowych jest częstą przyczyną

niepełnosprawności i braku stabilności

niepełnosprawności i braku stabilności

posturalnej.

posturalnej.

Układ ruchu

Układ ruchu

Badania z ostatnich lat wykazują, że

Badania z ostatnich lat wykazują, że

możliwy jest wzrost masy i siły mięśniowej

możliwy jest wzrost masy i siły mięśniowej

pod wpływem treningu o charakterze

pod wpływem treningu o charakterze

siłowym (oporowym) u osób starszych,

siłowym (oporowym) u osób starszych,

nawet w bardzo zaawansowanym wieku.

nawet w bardzo zaawansowanym wieku.

Osoby starsze poddane treningowi

Osoby starsze poddane treningowi

siłowemu mają procentowy przyrost masy

siłowemu mają procentowy przyrost masy

i siły mięśniowej podobny do osób

i siły mięśniowej podobny do osób

młodych. Poprawie ulega również gibkość,

młodych. Poprawie ulega również gibkość,

równowaga i koordynacja ruchów.

równowaga i koordynacja ruchów.

Układ ruchu

Układ ruchu

W rehabilitacji układu ruchu u osób

W rehabilitacji układu ruchu u osób

starszych szczególnymi problemami są

starszych szczególnymi problemami są

złamania, zwłaszcza szyjkowo-krętarzowe

złamania, zwłaszcza szyjkowo-krętarzowe

kości udowej oraz rehabilitacja po

kości udowej oraz rehabilitacja po

amputacji

kończyny

dolnej.

W

amputacji

kończyny

dolnej.

W

rehabilitacji po leczeniu operacyjnym

rehabilitacji po leczeniu operacyjnym

złamań należy dążyć do jak najszybszej

złamań należy dążyć do jak najszybszej

mobilizacji

pacjenta.

W

leczeniu

mobilizacji

pacjenta.

W

leczeniu

zachowawczym główny nacisk należy

zachowawczym główny nacisk należy

położyć na zapobieganie zanikom mięśni,

położyć na zapobieganie zanikom mięśni,

przykurczom i odleżynom.

przykurczom i odleżynom.

Udar mózgu

Udar mózgu

Rehabilitacja po udarze mózgu jest u osób

Rehabilitacja po udarze mózgu jest u osób

starszych szczególnie trudna, ze względu

starszych szczególnie trudna, ze względu

na niewielki potencjał rehabilitacyjny i

na niewielki potencjał rehabilitacyjny i

mniejszą poprawę stanu neurologicznego

mniejszą poprawę stanu neurologicznego

i funkcjonalnego w porównaniu z

i funkcjonalnego w porównaniu z

pacjentami w młodszym wieku. W

pacjentami w młodszym wieku. W

postępowaniu rehabilitacyjnym należy

postępowaniu rehabilitacyjnym należy

wyznaczać realistyczne cele i terminy ich

wyznaczać realistyczne cele i terminy ich

osiągnięcia. W pierwszym okresie

osiągnięcia. W pierwszym okresie

usprawniania podstawową rolę odgrywa

usprawniania podstawową rolę odgrywa

prawidłowa pielęgnacja (ułożenie

prawidłowa pielęgnacja (ułożenie

zapobiegające wadliwemu ustawieniu

zapobiegające wadliwemu ustawieniu

kończyn, profilaktyka odleżyn,

kończyn, profilaktyka odleżyn,

zapobieganie powikłaniom płucnym,

zapobieganie powikłaniom płucnym,

zakrzepicy żylnej), a także kinezyterapia.

zakrzepicy żylnej), a także kinezyterapia.

Udar mózgu

Udar mózgu

Kinezyterapia ma na celu

Kinezyterapia ma na celu

przeciwdziałanie następstwom

przeciwdziałanie następstwom

unieruchomienia, m.in. zapobieganie

unieruchomienia, m.in. zapobieganie

przykurczom, a także przeciwdziałanie

przykurczom, a także przeciwdziałanie

rozwojowi nadmiernej spastyczności i

rozwojowi nadmiernej spastyczności i

pobudzenie mechanizmów plastyczności

pobudzenie mechanizmów plastyczności

ośrodkowego układu nerwowego. Duże

ośrodkowego układu nerwowego. Duże

znaczenie ma wczesna pionizacja (nawet

znaczenie ma wczesna pionizacja (nawet

1-2 doba po udarze niedokrwiennym) i

1-2 doba po udarze niedokrwiennym) i

szybkie uruchamianie chorego.

szybkie uruchamianie chorego.

Depresja staje się jednym z

Depresja staje się jednym z

najważniejszych problemów

najważniejszych problemów

geriatrycznych XXI wieku. Od dawna

geriatrycznych XXI wieku. Od dawna

sugerowano, że systematyczny wysiłek

sugerowano, że systematyczny wysiłek

fizyczny odgrywa znaczącą rolę w lepszym

fizyczny odgrywa znaczącą rolę w lepszym

subiektywnym postrzeganiu jakości życia.

subiektywnym postrzeganiu jakości życia.

Ostatnie lata przyniosły szereg danych

Ostatnie lata przyniosły szereg danych

potwierdzających korzystny wpływ

potwierdzających korzystny wpływ

rehabilitacji na różne aspekty jakości

rehabilitacji na różne aspekty jakości

życia i mniejsze prawdopodobieństwem

życia i mniejsze prawdopodobieństwem

wystąpienia depresji u osób starszych

wystąpienia depresji u osób starszych

wykonujących systematyczny wysiłek

wykonujących systematyczny wysiłek

fizyczny w porównaniu z mniej aktywnymi

fizyczny w porównaniu z mniej aktywnymi

seniorami.

seniorami.

Niedożywienie białkowo-energetyczne.

Niedożywienie białkowo-energetyczne.

Aktywność ruchowa odgrywa istotną rolę

Aktywność ruchowa odgrywa istotną rolę

w

zapewnieniu

prawidłowego

stanu

w

zapewnieniu

prawidłowego

stanu

odżywienia u osób starszych. Wraz z

odżywienia u osób starszych. Wraz z

wiekiem stopniowo ulega obniżaniu się

wiekiem stopniowo ulega obniżaniu się

LBM (spadek o 15% między 3 i 8 dekadą

LBM (spadek o 15% między 3 i 8 dekadą

życia) i podstawowa przemiana materii

życia) i podstawowa przemiana materii

(basal metabolic rate - BMR).

(basal metabolic rate - BMR).

Niedożywienie białkowo-energetyczne.

Niedożywienie białkowo-energetyczne.

Zahamowanie związanego z wiekiem

Zahamowanie związanego z wiekiem

spadku BMR i ochrona LBM powinno

spadku BMR i ochrona LBM powinno

opierać się na zwiększeniu "przepływu

opierać się na zwiększeniu "przepływu

energii" (energy flux) u osób starszych.

energii" (energy flux) u osób starszych.

Można to osiągnąć poprzez jednoczesne

Można to osiągnąć poprzez jednoczesne

zwiększenie wydatku energetycznego i

zwiększenie wydatku energetycznego i

ilości energii uzyskiwanej przez organizm

ilości energii uzyskiwanej przez organizm

w

pożywieniu.

Aktywność

ruchowa

w

pożywieniu.

Aktywność

ruchowa

poprzez

zwiększenie

wydatku

poprzez

zwiększenie

wydatku

energetycznego i pośrednio, przez wzrost

energetycznego i pośrednio, przez wzrost

ilości energii uzyskiwanej przez organizm

ilości energii uzyskiwanej przez organizm

w

pożywieniu,

przyczynia

się

do

w

pożywieniu,

przyczynia

się

do

utrzymania

prawidłowej

równowagi

utrzymania

prawidłowej

równowagi

metabolicznej i umożliwia rehabilitację w

metabolicznej i umożliwia rehabilitację w

wielu stanach chorobowych.

wielu stanach chorobowych.

Rehabilitacja niewidomych obejmuje

Rehabilitacja niewidomych obejmuje

naukę chodzenia, korzystania ze środków

naukę chodzenia, korzystania ze środków

komunikacji, posługiwania się sprzętem

komunikacji, posługiwania się sprzętem

pomocniczym, poznawania nowych metod

pomocniczym, poznawania nowych metod

orientacji w przestrzeni, porozumiewania

orientacji w przestrzeni, porozumiewania

się z otoczeniem.

się z otoczeniem.

Terapia zaburzeń mowy (afazji, apraksji,

Terapia zaburzeń mowy (afazji, apraksji,

dyzartrii, stanach po wycięciu krtani) ma

dyzartrii, stanach po wycięciu krtani) ma

na

celu

nauczenie

pacjenta

jak

na

celu

nauczenie

pacjenta

jak

najsprawniejszego komunikowania się z

najsprawniejszego komunikowania się z

otoczeniem.

otoczeniem.