Środki przeczyszczające 

 

 

Spożyty pokarm dostaje się dość szybko z przełyku do 
żołądka, stąd treść pokarmowa po ok. 1h zostaje 
przesunięta do dwunastnicy i jelita cienkiego, w 
którym przebywa dalsze 2-3h, niestrawione resztki 
pozostają w okrężnicy przez całą dobę, a nawet 
dłużej. Tu, po zwrotnym wchłonięciu wody i 
elektrolitów, zostaje z nich sformowany kał, wydalany 
następnie w  procesie defekacji. Proces defekacji 
podlega woli dzięki czynności zewnętrznego 
zwieracza odbytu. Proces ten zapoczątkowuje fala 
perystaltyczna okrężnicy przesuwająca masy kałowe.  
Perystaltyka jelita grubego znajduje się pod kontrolą 
autonomicznego układu nerwowego. Pobudzenie 
układu przywspółczulnego prowadzi do jej nasilenia 
(szklanka wody rano na czczo ułatwia defekację). 

 

 

Defekacja może być zaburzona wskutek działania 
czynników psychicznych i fizycznych. Niepokój, 
pośpiech, nadmierne napięcie nerwowe, np. 
towarzyszące podróży może hamować defekację.

Przebywające nadmiernie długo w jelicie grubym 
masy kałowe ulegają większemu niż normalnie 
odwodnieniu, to powoduje ich znaczne stwardnienie, 
co prowadzi do trudności w usunięciu. 

Nieodpowiednia dieta, zawierające głównie pokarmy 
ubogoresztkowe, sprzyja powstawaniu zaparć. 
Osłabienie czynności i siły mięśni poprzecznie 
prążkowanych ściany brzucha występuje w podeszłym 
wieku, co także prowadzi do zaparć. 

 

 

W wielu przypadkach w leczeniu zaparcia 
dostateczną poprawę uzyskuje się, stosując dietę 
bogatoresztkową (20-30g na dobę), przyjmując 
odpowiednią ilość płynów, utrwalając właściwy 
wzorzec wypróżniania i unikając leków o działaniu 
zapierającym. Zaparcie polekowe może być często 
modyfikowane zmianą środka mającego takie 
działanie uboczne lub zmianą dawki. 

W rzeczywistości środki przeczyszczające stosowane 
są znacznie częściej niż wynika to z prawdziwych 
potrzeb. 

W zaparciach fizjologicznych są one całkowicie 
zbędne, a w wywołanych chorobami organicznymi – 
wręcz przeciwwskazane.

 

 

Terminy: środek przeczyszczający i rozwalniający są 
często stosowane wymiennie, jest jednak różnica 
pomiędzy przeczyszczeniem (usunięcie z odbytnicy 
uformowanego stolca) a działaniem rozwalniającym 
(usunięcie nieuformowanego, zwykle wodnistego 
stolca z całej okrężnicy). 

 

 

Środki przeczyszczające –

 

wskazania:

- u chorych przygotowywanych do 

zabiegów operacyjnych 
(szczególnie na jamie brzusznej), 
niektórych badań radiologicznych 
(np. urografii) i endoskopowych 
(np. przed kolonoskopią, czyli 
wziernikowaniem okrężnicy).

 

 

Środki przeczyszczające –

 

wskazania:

   W praktyce środki 

przeczyszczające podaje się – lub 
wykonuje lewatywę – przed 
wszystkimi operacjami 
przeprowadzanymi w znieczuleniu 
ogólnym lub rdzeniowym, w celu 
uniknięcia mimowolnego 
wypróżnienia grożącego m.in. 
zakażeniem pola operacyjnego. 

 

 

Solne środki przeczyszczające (siarczan sodu, 
siarczan magnezu) są również wskazane w 
niektórych zatruciach w celu przyspieszenia 
wydalenia środka toksycznego. 

Czynnościowe zaparcia stanowią wskazanie do 
stosowania tylko wtedy, gdy nie dają się one 
skorygować z dietą i innymi metodami oraz mają 
charakter uporczywy. 

Jednak nawet wtedy należy je stosować krótko, do 
chwili ustabilizowania prawidłowego odruchu 
defekacji. 

 

 

Środki pęczniejące mogą być pomocne u chorych po 
kolonostomii lub ileostomii, z guzami krwawniczymi 
(hemoroidami) lub rozpadliną odbytu. Konieczność 
stosowania środków przeczyszczających występuje u 
chorych, u których napięcie ścian brzuch  lub wysiłek z 
tym związany są przeciwwskazane (przepuklina, 
tętniak tętnicy głównej brzusznej, zaawansowana 
niewydolność krążenia, po zabiegach operacyjnych). 
Zastosowanie ich bywa konieczne również u chorych 
unieruchomionych, cierpiących na uporczywe 
zaparcia. Uzasadnione jest też podawanie ich chorym 
w schyłkowych stanach nowotworowych w przypadku 
uporczywych zaparć wywołanych podawaniem 
morfiny).

 

 

Ze względu na mechanizm 

działania dzielą się na środki:

• 1) poślizgowe
• 2) zwiększające objętość i zmieniające 

konsystencję mas kałowych (środki 
mechaniczne lub masowe)

• 3) działająco drażniąco na jelito cienkie 

lub grube (środki działające 
farmakodynamicznie)

Podział ma charakter orientacyjny. 

Niektóre leki mają więcej niż jedną 
składową działania. 

 

 

Środki poślizgowe 

   

Pokrywają powierzchnię kału i 

błony śluzowe cienką i śliską 
warstwą, co ułatwia defekację. 

 

 

•Paraffinum liquidum, Paraffinum 

subliquidum, olej parfinowy
•działa ona łagodnie przeczyszczająco, 

działanie rozpoczyna się po 8-12h
•stosowana niechętnie, podana w większych 

dawkach wycieka przez odbyt plamiąc 

bieliznę

Parafina ciekła

 

 

Parafina ciekła – działania 

niepożądane:

• może wywołać świąd odbytu
• stosowana przez dłuższy czas odkłada 

się w węzłach chłonnych krezki, 

wywołując stan zapalny

• utrudnia wchłanianie rozpuszczonych w 

lipidach witamin – przy dłuższym 

stosowaniu może wystąpić ich niedobór

 

 

Inne

• glicerol – w czopkach jako łagodny 

środek przeczyszczający; 

• dokuzan sodu 

(dioktylosulfobursztynian sodu) – 
obniża napięcie powierzchniowe, 
ułatwia wnikanie wody w masy 
kałowe.

 

 

Preparaty:

Docusatum natricum
• Laxol – czopki doodbytnicze 100mg
• Laxopol 0,4% - syrop 400mg w 100ml
• Laxopol 0,5% - roztwór doustny 500mg/100ml
 
Glycerolum
• Czopki glicerynowe - czopki doodbytnicze 0,7g i 1,4g

Paraffinum liquidum
• Mentho-paraffinol – płyn

 

 

Środki zwiększające objętość 

kału:

 

• nie ulegają wchłanianiu z przewodu 

pokarmowego; 

• wskutek powiększania własnej 

objętości (pęcznienie) lub 
przyciągania znacznej ilości wody 
(działanie osmotyczne) powodują 
rozciągnięcie ścian jelita pobudzając 
ruchy perystaltyczne.

• wyróżniamy tu środki: pęczniejące i 

osmotyczne.

 

 

Środki pęczniejące:

• należą tu śluzy roślinne zawarte w 

nasionach lnu (Semen Lini), nasionach 
babki lancetowatej i zwyczajnej (Semen 
Plantaginis lanceolatae i majoris), psyllium 
(proszek z suchych nasion babki płesznika 
Plantago psyllium), otręby pszenne, agar-
agar, karagen, sole kwasu alginowego oraz 
syntetyczne estry celulozy, np. 
karboksymetyloceluloza. 

 

 

Środki pęczniejące:

• chłonąc wodę tworzą żel o znacznej 

objętości; 

• działają łagodnie przeczyszczająco; 
• w zasadzie pozbawione są działań 

niepożądanych, o ile podawane są z 
odpowiednią ilością wody;

• jeśli nie są popijane dużą ilością wody 

mogą prowadzić do dalszego 
zagęszczenia mas kałowych i zaparć;

• początkowo mogą wywołać wzdęcia i 

uczucie pełności w jamie brzusznej. 

 

 

Preparaty:

Agar-agar
• Neonormacol – preparat złożony

Acidum alginicum
• Alginete – tabletki (200mg kwasu 

alginowego oraz 100mg 

karboksymetylocelulozy)

 

 

Środki osmotyczne:

• są to sole (np. siarczan sodu, siarczan magnezu, 

wodorofosforan sodu i diwodorofosforan sodu) i 

inne związki trudno wchłaniane z przewodu 

pokarmowego (np. makrogol, czyli glikol 

polietylenowy o odpowiednim stopniu 

polimeryzacji); 

• podane w roztworach hamują wchłanianie wody, a 

nawet mogą powodować jej przechodzenie do 

światła jelit. Prowadzi to do upłynnienia mas 

kałowych i silnego pobudzenia perystaltyki;

• solne środki osmotyczne działają energicznie 

przeczyszczająco. Działanie rozpoczyna się po 2-4h 

(przy dawkach 10-20g w 200ml wody). 

 

 

Środki osmotyczne:

• leki zawierające kation magnezowy pobudzają 

uwalnianie cholecystokininy, która wpływa na 
gromadzenie płynów i elektrolitów w świetle 
jelita oraz wzmaga czynność skurczową jelit. 

• preparaty zawierające magnez lub fosforany 

są dobrze tolerowane przez większość 
pacjentów. Zaleca się jednak ich rozważne 
stosowanie u chorych z niewydolnością nerek, 
chorobami serca czy z istniejącymi 
zaburzeniami elektrolitowymi oraz u 
leczonych diuretykami.

 

 

Środki osmotyczne:

•

działanie osmotyczne wywiera też disacharyd 

laktulozy oraz sorbitol, stosowany niekiedy 

jako substytut cukru u cukrzyków;

•

są one hydrolizowane w okrężnicy do 

krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, 

które stymulują czynność motoryczną przez 

działanie osmotyczne;

•

sorbitol i laktuloza są równie skuteczne w 

leczeniu zaparcia powodowanego przez 

opioidy czy winkrystynę, zaparcia u osób w 

wieku podeszłym oraz zaparcia 

idiopatycznego. 

 

 

Środki osmotyczne:

• do środków osmotycznych należą też roztwory 

elektrolitowe polietylenoglikolu;

• długołańcuchowe cząstki  polietylenoglikoli PEG są 

słabo wchłanialne i dlatego pozostając w świetle 

jelita, mogą wywierać działanie osmotyczne;

• roztwory wodne PEG podane w większej objętości 

powodują skuteczne opróżnianie okrężnicy, co jest 

wykorzystywane w przygotowaniu do badań 

radiologicznych, endoskopowych czy przed 

zabiegami chirurgicznymi;

• aktywność osmotyczna cząstek PEG powoduje 

zatrzymanie wody w świetle jelita, zapewniając 

zerową lub tylko nieznaczą wymianę jonów przez 

ścianę jelit.

 

 

Preparaty:

Lactulosum
Duphalac – syrop 667mg/ml
Lactulosum - syrop 2,5g/5ml
Normalac - syrop 66,7g/ml
Macrogolum
Forlax – proszek do przygotowania roztworu doustnego
Magnesii sulphas
Magnesium sulphuricum – proszek
Natrii monohydrophosphas cum Natrii 

dihydrophosphas

Enema – roztwór do wlewów doodbytniczych
Fleet Enema – jednorazowa lewatywa dla dorosłych
Fleet Enema for children - jednorazowa lewatywa dla dzieci
Phospho-laxative - roztwór do wlewów doodbytniczych
Fleet Phospho-Soda – płyn doustny
Visicol – tabletki

 

 

Preparaty:

Natrii sulphas
Natrii sulphas – proszek
Wchodzi m.in. w skład soli karolińskiej – Sal 

Carolinum verum et artificiale, sztucznej soli 

emskiej – Sal Ems artificiale

Sorbitolum 
Rektilox – płyn doodbytniczy
PEG
Colyte, Golytely – roztwory wodne
PEG3350 (Miralax) – proszek

 

 

Środki działające 

drażniąco:

• należą tu środki działające bezpośrednio na 

mięśnie gładkie jelit, jak i nasilające 

perystaltykę wskutek pobudzania zwojów 

układu przywspółczulnego;

• mogą działać na jelito cienkie lub też mogą 

mieć swój punkt uchwytu wyłącznie w jelicie 

grubym;

• prawdopodobnie środki te indukują 

ograniczone, niezbyt nasilone reakcje 

zapalne w jelicie cienkim i grubym, które 

usposabiają do gromadzenia w świetle jelit 

wody i elektrolitów oraz pobudzają 

motorykę. 

 

 

W powyższe zjawiska zaangażowane są takie 
mechanizmy jak:

•aktywacja prostaglandyn, cAMP oraz szlaków 
zależnych od NO i cGMP,

•stymulacja wytwarzania czynnika aktywującego 
płytki,

•być może zahamowanie Na

+

/K

+

-ATP-azy. 

Do tej grupy zaliczane są środki działające na jelito 
cienkie (kwas rycynolowy) i środki działające na 
jelito grube (pochodne difenylometanu i 
antrachinony). Obecnie używane tylko wyjątkowo

. 

 

 

Środki działające na jelito 

cienkie:

Olej rycynowy (Oleum Ricini, olej rącznikowy)

• w procesach trawiennych uwalniany jest z 

niego (przez enzymatyczną hydrolizę 

estrów) nienasycony kwas rycynolowy; 

• kwas rycynolowy, a także tworzące się jego 

sole (mydła) silnie drażnią jelito cienkie, 

pobudzając je do intensywnej perystaltyki, 

jak również nasilają wydzielanie gruczołów 

jelitowych (upłynnienie treści);

• olej rycynowy działa energicznie 

przeczyszczająco, działanie występuje po 2-

4h. 

 

 

Działanie niepożądane:

• może on powodować przekrwienie 

narządów jamy brzusznej i 
miednicy mniejszej 
(przeciwwskazany w ciąży) oraz 
bolesne skurcze jelit. 

   U dorosłych jednorazowa dawka 

wynosi 15-30ml (kapsułkowany po 
2g).

 

 

Środki działające na jelito 

grube:

• działanie takie, oprócz środków 

roślinnych mają liczne 
syntetyczne. 

 

 

Środki roślinne:

• wiele roślin zawiera glikozydy 

antrachinonowe, których aglikony (niektóre 

zwane emodynami) pod wpływem enzymów 

bakteryjnych przechodzą w jelicie grubym 

w formy czynne – antranole i antrony albo 

izo- lub heterodiantrony;

• antrachinony tylko w niewielkim stopniu 

wchłaniają się w jelicie cienkim, wchłonięta 

część jest wydalana z żółcią i z moczem, 

także z mlekiem karmiącej matki; 

• ich działanie przeczyszczające ujawnia się 

po 8-12h lub później. 

 

 

Środki roślinne:

• glikozydy antrachinonowe występują w 

surowcach: liść senesu (Folium Sennae), 
kłącze rzewienia (Rhizoma Rhei), kora 
kruszyny (Frangulae Cortex), kora 
szakłaku amerykańskiego (Cortex 
Rhamni purshianae) oraz w alona (Aloë), 
czyli zagęszczony sok aloesu;

• surowce te są stosowane do 

sporządzenia odwarów (kłącze 
rzewienia, kora kruszyny) lub wchodzą w 
skład preparatów roślinnych.

 

 

Środki roślinne - objawy 

niepożądane:

•

nadmierne działanie przeczyszczające;

•

przy długim stosowaniu antrachinony 

wywołują zapalenie jelita grubego 

przebiegające z biegunkami, hipokaliemią, 

osłabieniem mięśniowym, uszkodzeniem 

nerek;

•

glikozydy antrachinonowe przechodzą do 

mleka matki nadając mu gorzki smak i mogą 

być przyczyną biegunek u niemowląt;

•

u kobiet mogą nasilać i przedłużać 

krwawienie miesiączkowe.

 

 

Środki roślinne – zastosowanie:

• surowce roślinne zawierające 

antrachinony wchodzą często w skład ziół 
(herbatki typu fix) i preparatów 
„odchudzających” (w rzeczywistości 
ubytek masy ciała jest głównie efektem 
wydalania dużych ilości wody z kałem, a 
przy dłuższym stosowaniu utrudniają 
wchłanianie substancji pokarmowych) lub 
„poprawiających przemianę materii”, co 
przyczynia się do ich nadużywania. 

 

 

Preparaty:

• Aloë – płyn, proszek (wchodzi w skład preparatu złożonego Alax wraz z 

wyciągiem z rzewienia)

• Aloes Folium - wchodzi w skład preparatu złożonego Tabl.laxantes)
• Alona – proszek

• Extractum Frangulae fluidum – płyn
• Frangulae Cortex - wchodzi w skład preparatów przeczyszczających: 

Normogran, Ortus, Purgaten, Species Laxantes, Tabl.laxantes, Zioła 

przeczyszczające)

• Frangulae Cortex pulvis - wchodzi w skład preparatu złożonego 

Neonormacol

• Frangulae extractum fluidum - wchodzi w skład preparatu złożonego 

Rhelax

• Frangulae Extractum siccum - wchodzi w skład preparatu złożonego Altra 
• Kora kruszyny – torebki 25g, 30g, 40g, 50g.

 

 

Preparaty:

• Liść senesu – torebka 30g; Senesu 

Fix – torebka 50g; Senna – płyn

• Sennae extractum - wchodzi w 

skład preparatu złożonego Califig 
– California Syrup of Figs

• Sennae folium - wchodzi w skład 

preparatów złożonych Apotheker 
H.Pablows Abfuhrtec z owocami 
senesu, Normosan. 

 

 

Środki syntetyczne - pochodne 

difenylometanu:

• środkiem prototypowym była 

fenoloftaleina, wycofana z rynku 

amerykańskiego z powodu 

potencjalnego działania 

kancerogennego;

• kolejnym lekiem była oksyfenizatyna, 

wycofana ze względu na 

hepatotoksyczność;

• obecnie stosowane są: bisakodyl, 

dantron i pikosulfonian sodu 

(pikosiarczan sodu), są to estry difenoli 

z kwasem octowym 

 

 

Środki syntetyczne - pochodne 

difenylometanu:

• przeczyszczająco działają wolne difenole, 

estry nie działają drażniąco na błony 

śluzowe żołądka i jelita cienkiego;

• rozkład do wolnych difenoli następuje 

częściowo w jelicie grubym – esterazy flory 

bakteryjnej, częściowo podczas wchłaniania 

w nabłonku jelitowym;

• wchłonięte difenole są sprzęgane w 

wątrobie z kwasami glukuronowym i 

siarkowym i powtórnie wydalane z żółcią do 

przewodu pokarmowego;

• działanie leków ujawnia się po 8-12h po 

podaniu doustnym. 

 

 

Działania niepożądane:

• difenole (podobnie jak glikozydy 

antrachinonowe) powodują 
niebezpieczeństwo wywołania zapalenie 
jelita grubego;

• oksyfenizatyna może powodować ciężkie 

uszkodzenie wątroby z powiększeniem 
wątroby, żółtaczką, zwiększeniem 
aktywności aminotransferaz i fosfatazy 
zasadowej we krwi;

• w sporadycznych przypadkach może 

dochodzić do marskości wątroby. 

 

 

Działania niepożądane:

• bisakodyl i pikosulfonian sodu są znacznie 

bezpieczniejsze;

• mogą wywołać objawy nietolerancji ze 

strony żołądka oraz uczuleniowe odczyny 
skórne;

• otoczka drażetek jest oporna na kwasy, nie 

należy stosować ich ze środkami 
alkalizującymi i mlekiem, ponieważ drażetki 
mogą ulec rozpadowi już w żołądku zamiast 
w jelicie cienkim.

 

 

Dantron

• jest stosowany wyłącznie w 

zaparciach u chorych w terminalnych 

stanach choroby nowotworowej, 

którzy otrzymują dla złagodzenia 

bólów opioidy, głównie morfinę;

• w badaniach na zwierzętach lek 

wykazuje właściwości karcynogenne;

• przeciwwskazany w ciąży.

 

 

Preparaty:

Bisakodylum
• Bisakodyl – tabletki powlekane 

5mg, drażetki 5mg, czopki 1mg

• Pyrilax - tabletki powlekane 5mg

 

 

Leki prokinetyczne i inne: 

• wyróżnia się jeszcze leki prokinetyczne i 

inne środki stosowane w leczeniu zaparcia;

• termin środki prokinetyczne jest zasadniczo 

zarezerwowany dla substancji, które 
przyspieszają pasaż przez przewód 
pokarmowy na drodze oddziaływania ze 
specyficznymi receptorami regulującymi 
czynność motoryczną;

• obecne leki prokinetyczne nie mają 

zastosowania w leczeniu zaparcia 

 

 

•jednak najnowsze leki, zawłaszcza silniejsze środki 
agonistyczne dla receptora 5-HT

4

, takie jak 

tegaserod, mogą przynosić korzyść w leczeniu 
przewlekłego zaparcia;

•kolejnym potencjalnie przydatnym lekiem jest 
mizoprostol, syntetyczny analog prostaglandyny 
stosowany w profilaktyce wrzodów żołądka o osób 
przyjmujących NLPZ;

•prostaglandyny pobudzają skurcze okrężnicy, 
głównie zstępującej, czym tłumaczy się występowanie 
biegunki;

•inny analog prostaglandynowy, RU-0211, jest w 
trakcie badań klinicznych;

•kolchicyna, inhibitor tworzenia mikrotubuli, 
podawana w dnie moczanowej, jest także skuteczna w 
leczeniu zaparcia, ale z powodu toksyczności jej 
stosowanie jest ograniczone;

•nowy lek neurotrofina-3 (NT-3) zwiększa częstość 
wypróżnień i zmniejsza trudność w inicjowaniu 
defekacji. 

 

 

Wlewki i czopki: 

• Rozciągnięcie jelita w dowolny 

sposób uruchamia odruch 
defekacyjny u większości osób i z 
tego powodu dowolna postać 
wlewki, łącznie z izotonicznym 
roztworem soli fizjologicznej, 
będzie miała takie działanie 

 

 

Przeciwwskazania ogólne:

Środków przeczyszczających nie wolno 

podawać:

-          chorym z bólami brzuch o 

nieustalonej przyczynie

-          w ostrym zapaleniu wyrostka 

robaczkowego

-          w zapaleniu otrzewnej
-          w zaparciach organicznych, będących 

następstwem trwałego zwężenie światła 
jelit (np. przez guz nowotworowy)

 

 

W zasadzie przeciwwskazane są:

•u kobiet w ciąży (przekrwienie miednicy mniejszej, 
możliwość wywołania poronień, porodów 
niewczesnych lub przedwczesnych

U kobiet w ciąży, jeśli zachodzi taka potrzeba, można 
stosować środki pęczniejące. 

 

 

Siedzący tryb życia, stresy psychiczne i niewłaściwa 
dieta prowadzą często do trudności w wypróżnieniach 
i stają się przyczyną stosowania środków 
przeczyszczających bez konsultacji z lekarzem. Należy 
pamiętać, że zaparcia mogą być pierwszym objawem 
chorób przewodu pokarmowego, np. nowotworowych, 
lub też następstwem stosowania niektórych leków (np. 
soli wapnia, związków glinu, bizmutu itp.). Użycie 
środków przeczyszczających bez uzasadnionej 
potrzeby prowadzi do atonii jelit. Powoduje to 
narastanie trudności w wypróżnianiu, wzrasta chęć 
przyjmowania środków przeczyszczających, co nasila 
atonię jelit itd. Tworzy się błędne koło sprzyjające 
nadużywaniu.

W zaparciach czynnościowych należy środki 
przeczyszczające traktować jako środki pomocnicze w 
wytwarzaniu regularnego odruchu defekacyjnego, 
podając je możliwie jak najkrócej.