Środki przeczyszczające

Spożyty pokarm dostaje się dość szybko z przełyku do
żołądka, stąd treść pokarmowa po ok. 1h zostaje
przesunięta do dwunastnicy i jelita cienkiego, w
którym przebywa dalsze 2-3h, niestrawione resztki
pozostają w okrężnicy przez całą dobę, a nawet
dłużej. Tu, po zwrotnym wchłonięciu wody i
elektrolitów, zostaje z nich sformowany kał, wydalany
następnie w procesie defekacji. Proces defekacji
podlega woli dzięki czynności zewnętrznego
zwieracza odbytu. Proces ten zapoczątkowuje fala
perystaltyczna okrężnicy przesuwająca masy kałowe.
Perystaltyka jelita grubego znajduje się pod kontrolą
autonomicznego układu nerwowego. Pobudzenie
układu przywspółczulnego prowadzi do jej nasilenia
(szklanka wody rano na czczo ułatwia defekację).

Defekacja może być zaburzona wskutek działania
czynników psychicznych i fizycznych. Niepokój,
pośpiech, nadmierne napięcie nerwowe, np.
towarzyszące podróży może hamować defekację.

Przebywające nadmiernie długo w jelicie grubym
masy kałowe ulegają większemu niż normalnie
odwodnieniu, to powoduje ich znaczne stwardnienie,
co prowadzi do trudności w usunięciu.

Nieodpowiednia dieta, zawierające głównie pokarmy
ubogoresztkowe, sprzyja powstawaniu zaparć.
Osłabienie czynności i siły mięśni poprzecznie
prążkowanych ściany brzucha występuje w podeszłym
wieku, co także prowadzi do zaparć.

W wielu przypadkach w leczeniu zaparcia
dostateczną poprawę uzyskuje się, stosując dietę
bogatoresztkową (20-30g na dobę), przyjmując
odpowiednią ilość płynów, utrwalając właściwy
wzorzec wypróżniania i unikając leków o działaniu
zapierającym. Zaparcie polekowe może być często
modyfikowane zmianą środka mającego takie
działanie uboczne lub zmianą dawki.

W rzeczywistości środki przeczyszczające stosowane
są znacznie częściej niż wynika to z prawdziwych
potrzeb.

W zaparciach fizjologicznych są one całkowicie
zbędne, a w wywołanych chorobami organicznymi –
wręcz przeciwwskazane.

Terminy: środek przeczyszczający i rozwalniający są
często stosowane wymiennie, jest jednak różnica
pomiędzy przeczyszczeniem (usunięcie z odbytnicy
uformowanego stolca) a działaniem rozwalniającym
(usunięcie nieuformowanego, zwykle wodnistego
stolca z całej okrężnicy).

Środki przeczyszczające –

wskazania:

- u chorych przygotowywanych do

zabiegów operacyjnych
(szczególnie na jamie brzusznej),
niektórych badań radiologicznych
(np. urografii) i endoskopowych
(np. przed kolonoskopią, czyli
wziernikowaniem okrężnicy).

Środki przeczyszczające –

wskazania:

W praktyce środki

przeczyszczające podaje się – lub
wykonuje lewatywę – przed
wszystkimi operacjami
przeprowadzanymi w znieczuleniu
ogólnym lub rdzeniowym, w celu
uniknięcia mimowolnego
wypróżnienia grożącego m.in.
zakażeniem pola operacyjnego.

Solne środki przeczyszczające (siarczan sodu,
siarczan magnezu) są również wskazane w
niektórych zatruciach w celu przyspieszenia
wydalenia środka toksycznego.

Czynnościowe zaparcia stanowią wskazanie do
stosowania tylko wtedy, gdy nie dają się one
skorygować z dietą i innymi metodami oraz mają
charakter uporczywy.

Jednak nawet wtedy należy je stosować krótko, do
chwili ustabilizowania prawidłowego odruchu
defekacji.

Środki pęczniejące mogą być pomocne u chorych po
kolonostomii lub ileostomii, z guzami krwawniczymi
(hemoroidami) lub rozpadliną odbytu. Konieczność
stosowania środków przeczyszczających występuje u
chorych, u których napięcie ścian brzuch lub wysiłek z
tym związany są przeciwwskazane (przepuklina,
tętniak tętnicy głównej brzusznej, zaawansowana
niewydolność krążenia, po zabiegach operacyjnych).
Zastosowanie ich bywa konieczne również u chorych
unieruchomionych, cierpiących na uporczywe
zaparcia. Uzasadnione jest też podawanie ich chorym
w schyłkowych stanach nowotworowych w przypadku
uporczywych zaparć wywołanych podawaniem
morfiny).

Ze względu na mechanizm

działania dzielą się na środki:

• 1) poślizgowe
• 2) zwiększające objętość i zmieniające

konsystencję mas kałowych (środki
mechaniczne lub masowe)

• 3) działająco drażniąco na jelito cienkie

lub grube (środki działające
farmakodynamicznie)

Podział ma charakter orientacyjny.

Niektóre leki mają więcej niż jedną
składową działania.

Środki poślizgowe

Pokrywają powierzchnię kału i

błony śluzowe cienką i śliską
warstwą, co ułatwia defekację.

•Paraffinum liquidum, Paraffinum

subliquidum, olej parfinowy
•działa ona łagodnie przeczyszczająco,

działanie rozpoczyna się po 8-12h
•stosowana niechętnie, podana w większych

dawkach wycieka przez odbyt plamiąc

bieliznę

Parafina ciekła

Parafina ciekła – działania

niepożądane:

• może wywołać świąd odbytu
• stosowana przez dłuższy czas odkłada

się w węzłach chłonnych krezki,

wywołując stan zapalny

• utrudnia wchłanianie rozpuszczonych w

lipidach witamin – przy dłuższym

stosowaniu może wystąpić ich niedobór

Inne

• glicerol – w czopkach jako łagodny

środek przeczyszczający;

• dokuzan sodu

(dioktylosulfobursztynian sodu) –
obniża napięcie powierzchniowe,
ułatwia wnikanie wody w masy
kałowe.

Preparaty:

Docusatum natricum
• Laxol – czopki doodbytnicze 100mg
• Laxopol 0,4% - syrop 400mg w 100ml
• Laxopol 0,5% - roztwór doustny 500mg/100ml
 
Glycerolum
• Czopki glicerynowe - czopki doodbytnicze 0,7g i 1,4g

Paraffinum liquidum
• Mentho-paraffinol – płyn

Środki zwiększające objętość

kału:

• nie ulegają wchłanianiu z przewodu

pokarmowego;

• wskutek powiększania własnej

objętości (pęcznienie) lub
przyciągania znacznej ilości wody
(działanie osmotyczne) powodują
rozciągnięcie ścian jelita pobudzając
ruchy perystaltyczne.

• wyróżniamy tu środki: pęczniejące i

osmotyczne.

Środki pęczniejące:

• należą tu śluzy roślinne zawarte w

nasionach lnu (Semen Lini), nasionach
babki lancetowatej i zwyczajnej (Semen
Plantaginis lanceolatae i majoris), psyllium
(proszek z suchych nasion babki płesznika
Plantago psyllium), otręby pszenne, agar-
agar, karagen, sole kwasu alginowego oraz
syntetyczne estry celulozy, np.
karboksymetyloceluloza.

Środki pęczniejące:

• chłonąc wodę tworzą żel o znacznej

objętości;

• działają łagodnie przeczyszczająco;
• w zasadzie pozbawione są działań

niepożądanych, o ile podawane są z
odpowiednią ilością wody;

• jeśli nie są popijane dużą ilością wody

mogą prowadzić do dalszego
zagęszczenia mas kałowych i zaparć;

• początkowo mogą wywołać wzdęcia i

uczucie pełności w jamie brzusznej.

Preparaty:

Agar-agar
• Neonormacol – preparat złożony

Acidum alginicum
• Alginete – tabletki (200mg kwasu

alginowego oraz 100mg

karboksymetylocelulozy)

Środki osmotyczne:

• są to sole (np. siarczan sodu, siarczan magnezu,

wodorofosforan sodu i diwodorofosforan sodu) i

inne związki trudno wchłaniane z przewodu

pokarmowego (np. makrogol, czyli glikol

polietylenowy o odpowiednim stopniu

polimeryzacji);

• podane w roztworach hamują wchłanianie wody, a

nawet mogą powodować jej przechodzenie do

światła jelit. Prowadzi to do upłynnienia mas

kałowych i silnego pobudzenia perystaltyki;

• solne środki osmotyczne działają energicznie

przeczyszczająco. Działanie rozpoczyna się po 2-4h

(przy dawkach 10-20g w 200ml wody).

Środki osmotyczne:

• leki zawierające kation magnezowy pobudzają

uwalnianie cholecystokininy, która wpływa na
gromadzenie płynów i elektrolitów w świetle
jelita oraz wzmaga czynność skurczową jelit.

• preparaty zawierające magnez lub fosforany

są dobrze tolerowane przez większość
pacjentów. Zaleca się jednak ich rozważne
stosowanie u chorych z niewydolnością nerek,
chorobami serca czy z istniejącymi
zaburzeniami elektrolitowymi oraz u
leczonych diuretykami.

Środki osmotyczne:

•

działanie osmotyczne wywiera też disacharyd

laktulozy oraz sorbitol, stosowany niekiedy

jako substytut cukru u cukrzyków;

•

są one hydrolizowane w okrężnicy do

krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych,

które stymulują czynność motoryczną przez

działanie osmotyczne;

•

sorbitol i laktuloza są równie skuteczne w

leczeniu zaparcia powodowanego przez

opioidy czy winkrystynę, zaparcia u osób w

wieku podeszłym oraz zaparcia

idiopatycznego.

Środki osmotyczne:

• do środków osmotycznych należą też roztwory

elektrolitowe polietylenoglikolu;

• długołańcuchowe cząstki polietylenoglikoli PEG są

słabo wchłanialne i dlatego pozostając w świetle

jelita, mogą wywierać działanie osmotyczne;

• roztwory wodne PEG podane w większej objętości

powodują skuteczne opróżnianie okrężnicy, co jest

wykorzystywane w przygotowaniu do badań

radiologicznych, endoskopowych czy przed

zabiegami chirurgicznymi;

• aktywność osmotyczna cząstek PEG powoduje

zatrzymanie wody w świetle jelita, zapewniając

zerową lub tylko nieznaczą wymianę jonów przez

ścianę jelit.

Preparaty:

Lactulosum
Duphalac – syrop 667mg/ml
Lactulosum - syrop 2,5g/5ml
Normalac - syrop 66,7g/ml
Macrogolum
Forlax – proszek do przygotowania roztworu doustnego
Magnesii sulphas
Magnesium sulphuricum – proszek
Natrii monohydrophosphas cum Natrii

dihydrophosphas

Enema – roztwór do wlewów doodbytniczych
Fleet Enema – jednorazowa lewatywa dla dorosłych
Fleet Enema for children - jednorazowa lewatywa dla dzieci
Phospho-laxative - roztwór do wlewów doodbytniczych
Fleet Phospho-Soda – płyn doustny
Visicol – tabletki

Preparaty:

Natrii sulphas
Natrii sulphas – proszek
Wchodzi m.in. w skład soli karolińskiej – Sal

Carolinum verum et artificiale, sztucznej soli

emskiej – Sal Ems artificiale

Sorbitolum
Rektilox – płyn doodbytniczy
PEG
Colyte, Golytely – roztwory wodne
PEG3350 (Miralax) – proszek

Środki działające

drażniąco:

• należą tu środki działające bezpośrednio na

mięśnie gładkie jelit, jak i nasilające

perystaltykę wskutek pobudzania zwojów

układu przywspółczulnego;

• mogą działać na jelito cienkie lub też mogą

mieć swój punkt uchwytu wyłącznie w jelicie

grubym;

• prawdopodobnie środki te indukują

ograniczone, niezbyt nasilone reakcje

zapalne w jelicie cienkim i grubym, które

usposabiają do gromadzenia w świetle jelit

wody i elektrolitów oraz pobudzają

motorykę.

W powyższe zjawiska zaangażowane są takie
mechanizmy jak:

•aktywacja prostaglandyn, cAMP oraz szlaków
zależnych od NO i cGMP,

•stymulacja wytwarzania czynnika aktywującego
płytki,

•być może zahamowanie Na

+

/K

+

-ATP-azy.

Do tej grupy zaliczane są środki działające na jelito
cienkie (kwas rycynolowy) i środki działające na
jelito grube (pochodne difenylometanu i
antrachinony). Obecnie używane tylko wyjątkowo

.

Środki działające na jelito

cienkie:

Olej rycynowy (Oleum Ricini, olej rącznikowy)

• w procesach trawiennych uwalniany jest z

niego (przez enzymatyczną hydrolizę

estrów) nienasycony kwas rycynolowy;

• kwas rycynolowy, a także tworzące się jego

sole (mydła) silnie drażnią jelito cienkie,

pobudzając je do intensywnej perystaltyki,

jak również nasilają wydzielanie gruczołów

jelitowych (upłynnienie treści);

• olej rycynowy działa energicznie

przeczyszczająco, działanie występuje po 2-

4h.

Działanie niepożądane:

• może on powodować przekrwienie

narządów jamy brzusznej i
miednicy mniejszej
(przeciwwskazany w ciąży) oraz
bolesne skurcze jelit.

U dorosłych jednorazowa dawka

wynosi 15-30ml (kapsułkowany po
2g).

Środki działające na jelito

grube:

• działanie takie, oprócz środków

roślinnych mają liczne
syntetyczne.

Środki roślinne:

• wiele roślin zawiera glikozydy

antrachinonowe, których aglikony (niektóre

zwane emodynami) pod wpływem enzymów

bakteryjnych przechodzą w jelicie grubym

w formy czynne – antranole i antrony albo

izo- lub heterodiantrony;

• antrachinony tylko w niewielkim stopniu

wchłaniają się w jelicie cienkim, wchłonięta

część jest wydalana z żółcią i z moczem,

także z mlekiem karmiącej matki;

• ich działanie przeczyszczające ujawnia się

po 8-12h lub później.

Środki roślinne:

• glikozydy antrachinonowe występują w

surowcach: liść senesu (Folium Sennae),
kłącze rzewienia (Rhizoma Rhei), kora
kruszyny (Frangulae Cortex), kora
szakłaku amerykańskiego (Cortex
Rhamni purshianae) oraz w alona (Aloë),
czyli zagęszczony sok aloesu;

• surowce te są stosowane do

sporządzenia odwarów (kłącze
rzewienia, kora kruszyny) lub wchodzą w
skład preparatów roślinnych.

Środki roślinne - objawy

niepożądane:

•

nadmierne działanie przeczyszczające;

•

przy długim stosowaniu antrachinony

wywołują zapalenie jelita grubego

przebiegające z biegunkami, hipokaliemią,

osłabieniem mięśniowym, uszkodzeniem

nerek;

•

glikozydy antrachinonowe przechodzą do

mleka matki nadając mu gorzki smak i mogą

być przyczyną biegunek u niemowląt;

•

u kobiet mogą nasilać i przedłużać

krwawienie miesiączkowe.

Środki roślinne – zastosowanie:

• surowce roślinne zawierające

antrachinony wchodzą często w skład ziół
(herbatki typu fix) i preparatów
„odchudzających” (w rzeczywistości
ubytek masy ciała jest głównie efektem
wydalania dużych ilości wody z kałem, a
przy dłuższym stosowaniu utrudniają
wchłanianie substancji pokarmowych) lub
„poprawiających przemianę materii”, co
przyczynia się do ich nadużywania.

Preparaty:

• Aloë – płyn, proszek (wchodzi w skład preparatu złożonego Alax wraz z

wyciągiem z rzewienia)

• Aloes Folium - wchodzi w skład preparatu złożonego Tabl.laxantes)
• Alona – proszek

• Extractum Frangulae fluidum – płyn
• Frangulae Cortex - wchodzi w skład preparatów przeczyszczających:

Normogran, Ortus, Purgaten, Species Laxantes, Tabl.laxantes, Zioła

przeczyszczające)

• Frangulae Cortex pulvis - wchodzi w skład preparatu złożonego

Neonormacol

• Frangulae extractum fluidum - wchodzi w skład preparatu złożonego

Rhelax

• Frangulae Extractum siccum - wchodzi w skład preparatu złożonego Altra
• Kora kruszyny – torebki 25g, 30g, 40g, 50g.

Preparaty:

• Liść senesu – torebka 30g; Senesu

Fix – torebka 50g; Senna – płyn

• Sennae extractum - wchodzi w

skład preparatu złożonego Califig
– California Syrup of Figs

• Sennae folium - wchodzi w skład

preparatów złożonych Apotheker
H.Pablows Abfuhrtec z owocami
senesu, Normosan.

Środki syntetyczne - pochodne

difenylometanu:

• środkiem prototypowym była

fenoloftaleina, wycofana z rynku

amerykańskiego z powodu

potencjalnego działania

kancerogennego;

• kolejnym lekiem była oksyfenizatyna,

wycofana ze względu na

hepatotoksyczność;

• obecnie stosowane są: bisakodyl,

dantron i pikosulfonian sodu

(pikosiarczan sodu), są to estry difenoli

z kwasem octowym

Środki syntetyczne - pochodne

difenylometanu:

• przeczyszczająco działają wolne difenole,

estry nie działają drażniąco na błony

śluzowe żołądka i jelita cienkiego;

• rozkład do wolnych difenoli następuje

częściowo w jelicie grubym – esterazy flory

bakteryjnej, częściowo podczas wchłaniania

w nabłonku jelitowym;

• wchłonięte difenole są sprzęgane w

wątrobie z kwasami glukuronowym i

siarkowym i powtórnie wydalane z żółcią do

przewodu pokarmowego;

• działanie leków ujawnia się po 8-12h po

podaniu doustnym.

Działania niepożądane:

• difenole (podobnie jak glikozydy

antrachinonowe) powodują
niebezpieczeństwo wywołania zapalenie
jelita grubego;

• oksyfenizatyna może powodować ciężkie

uszkodzenie wątroby z powiększeniem
wątroby, żółtaczką, zwiększeniem
aktywności aminotransferaz i fosfatazy
zasadowej we krwi;

• w sporadycznych przypadkach może

dochodzić do marskości wątroby.

Działania niepożądane:

• bisakodyl i pikosulfonian sodu są znacznie

bezpieczniejsze;

• mogą wywołać objawy nietolerancji ze

strony żołądka oraz uczuleniowe odczyny
skórne;

• otoczka drażetek jest oporna na kwasy, nie

należy stosować ich ze środkami
alkalizującymi i mlekiem, ponieważ drażetki
mogą ulec rozpadowi już w żołądku zamiast
w jelicie cienkim.

Dantron

• jest stosowany wyłącznie w

zaparciach u chorych w terminalnych

stanach choroby nowotworowej,

którzy otrzymują dla złagodzenia

bólów opioidy, głównie morfinę;

• w badaniach na zwierzętach lek

wykazuje właściwości karcynogenne;

• przeciwwskazany w ciąży.

Preparaty:

Bisakodylum
• Bisakodyl – tabletki powlekane

5mg, drażetki 5mg, czopki 1mg

• Pyrilax - tabletki powlekane 5mg

Leki prokinetyczne i inne:

• wyróżnia się jeszcze leki prokinetyczne i

inne środki stosowane w leczeniu zaparcia;

• termin środki prokinetyczne jest zasadniczo

zarezerwowany dla substancji, które
przyspieszają pasaż przez przewód
pokarmowy na drodze oddziaływania ze
specyficznymi receptorami regulującymi
czynność motoryczną;

• obecne leki prokinetyczne nie mają

zastosowania w leczeniu zaparcia

•jednak najnowsze leki, zawłaszcza silniejsze środki
agonistyczne dla receptora 5-HT

4

, takie jak

tegaserod, mogą przynosić korzyść w leczeniu
przewlekłego zaparcia;

•kolejnym potencjalnie przydatnym lekiem jest
mizoprostol, syntetyczny analog prostaglandyny
stosowany w profilaktyce wrzodów żołądka o osób
przyjmujących NLPZ;

•prostaglandyny pobudzają skurcze okrężnicy,
głównie zstępującej, czym tłumaczy się występowanie
biegunki;

•inny analog prostaglandynowy, RU-0211, jest w
trakcie badań klinicznych;

•kolchicyna, inhibitor tworzenia mikrotubuli,
podawana w dnie moczanowej, jest także skuteczna w
leczeniu zaparcia, ale z powodu toksyczności jej
stosowanie jest ograniczone;

•nowy lek neurotrofina-3 (NT-3) zwiększa częstość
wypróżnień i zmniejsza trudność w inicjowaniu
defekacji.

Wlewki i czopki:

• Rozciągnięcie jelita w dowolny

sposób uruchamia odruch
defekacyjny u większości osób i z
tego powodu dowolna postać
wlewki, łącznie z izotonicznym
roztworem soli fizjologicznej,
będzie miała takie działanie

Przeciwwskazania ogólne:

Środków przeczyszczających nie wolno

podawać:

-          chorym z bólami brzuch o

nieustalonej przyczynie

-          w ostrym zapaleniu wyrostka

robaczkowego

-          w zapaleniu otrzewnej
-          w zaparciach organicznych, będących

następstwem trwałego zwężenie światła
jelit (np. przez guz nowotworowy)

W zasadzie przeciwwskazane są:

•u kobiet w ciąży (przekrwienie miednicy mniejszej,
możliwość wywołania poronień, porodów
niewczesnych lub przedwczesnych

U kobiet w ciąży, jeśli zachodzi taka potrzeba, można
stosować środki pęczniejące.

Siedzący tryb życia, stresy psychiczne i niewłaściwa
dieta prowadzą często do trudności w wypróżnieniach
i stają się przyczyną stosowania środków
przeczyszczających bez konsultacji z lekarzem. Należy
pamiętać, że zaparcia mogą być pierwszym objawem
chorób przewodu pokarmowego, np. nowotworowych,
lub też następstwem stosowania niektórych leków (np.
soli wapnia, związków glinu, bizmutu itp.). Użycie
środków przeczyszczających bez uzasadnionej
potrzeby prowadzi do atonii jelit. Powoduje to
narastanie trudności w wypróżnianiu, wzrasta chęć
przyjmowania środków przeczyszczających, co nasila
atonię jelit itd. Tworzy się błędne koło sprzyjające
nadużywaniu.

W zaparciach czynnościowych należy środki
przeczyszczające traktować jako środki pomocnicze w
wytwarzaniu regularnego odruchu defekacyjnego,
podając je możliwie jak najkrócej.