Programy profilaktyczne

Kryzys profilaktyki?

Modelowy program

profilaktyczny

obejmuje:

- przedsięwzięcia cechujące się

skutecznością,

- omawiane w publikacjach naukowych.

Przewaga programów modelowych w zakresie poziomu
szkoły podstawowej i gimnazjum.

Realizacja programów w tej grupie wiekowej daje
największe szanse na skuteczną prewencję.

Jest przede wszystkim zalecana w krytycznym
okresie 11-14 lat.

Szkolny program profilaktyki

to program różnorodnych działań.

Przykładowe elementy:



konkretny, znany program edukacyjny, lecz dobrany

adekwatnie do potrzeb i problemów,



działania edukacyjne realizowane przez nauczycieli

poprzez projekty międzyprzedmiotowe,



spotkania informacyjne lub edukacyjne dla rodziców

uczniów, prowadzone przez wychowawców i pedagogów,

a czasem przez zaproszonych specjalistów,



przyjęte i wszystkich obowiązujące zasady i reguły

postępowania, które znane są całemu personelowi,

uczniom i rodzicom (np. "Na terenie naszej szkoły nikt nie

pali"),



ustalony system reagowania kryzysowego,



ustalone kanały komunikacji między poszczególnymi

podmiotami, ułatwiające zbieranie ważnych informacji

(np. "Skrzynka pytań i problemów", do której uczniowie i

rodzice mogą wrzucać listy, tryb odpowiadania na nie),



programy alternatyw, itp.

Pomysłów na zawartość programu profilaktyki

może dostarczyć analiza mankamentów

profilaktyki i czynników obniżających

efektywność programów.

Kilka czynników, które mogą mieć

duże znaczenie dla osiągnięcia sukcesu

w pracy profilaktycznej:



ciągłość, kontynuacja realizacji programów
profilaktycznych przez wszystkie lata nauki szkolnej



stworzenie szkoły „przyjaznej uczniowi", z dobrym
klimatem, w której obowiązują jasne zasady zachowania, a
reguły są konsekwentnie przestrzegane



ścisła współpraca z placówkami zajmującymi się młodzieżą
z grup ryzyka (szkoła mogłaby wtedy typować uczestników,
a specjaliści zapewniać im udział w zajęciach)



zaangażowanie nastolatków w działania na rzecz

innych (np. opieka nad zwierzętami, prowadzenie zajęć

z dziećmi lub wykonywanie prac na rzecz społeczności

lokalnej)



program nie może być przeznaczony dla populacji

ogólnej, powinien być adresowany do specyficznych

grup i dostosowany do ich potrzeb, np. programy

przeznaczone dla sportowców, dla młodzieży

zagrożonej uzależnieniem, dla wychowanków placówek

opiekuńczo-wychowawczych lub dla młodzieży z

deficytami rozwojowymi

Kilka czynników...



udział rodziców - mogą oni uczestniczyć w części
działań albo aktywnie wspierać realizatorów programu



dostosowanie programu do potrzeb indywidualnego
odbiorcy, zajęcia grupowe dla młodzieży powinny być
uzupełniane pracą indywidualną z każdym z
podopiecznych

Kilka czynników...



w działaniach wobec 16-,18-latków trudno liczyć na
skuteczność podejścia nastawionego na abstynencję.
Znacznie lepsze efekty mogą przynosić działania
zmierzające do ograniczania ryzyka związanego z
sięganiem po alkohol, papierosy lub narkotyki; dlatego
należy kształtować u młodzieży poczucie
odpowiedzialności za własne zachowania, a
potrzebującym wskazywać sposoby kontroli używania
substancji psychoaktywnych

Kilka czynników...

Mankamenty szkolnej

psychoprofilaktyki

Wśród najczęściej występujących należy wymienić:



Jakość samych projektów

, wynikająca z

niewystarczającego poziomu kompetencji
"profilaktycznych" u nauczycieli, ale także u wielu
pracowników instytucji samorządowych, których
zadaniem jest tworzenie lokalnej strategii
profilaktycznej.

2.

Praktyka organizowania szkolnej psychoprofilaktyki

:



działania profilaktyczne incydentalne (krótkotrwałe, często
wymuszone okolicznościami, gdy coś złego się wydarzy),



przypadkowo realizowane programy (ponieważ ktoś zgłosił
się z tanią ofertą do szkoły lub żeby "odfajkować" temat),



programy narzucane odgórnie, bez konsultacji ze szkołą
(władze samorządowe zakupują jakiś program dla
wszystkich swoich szkół nie pytając o zdanie nauczycieli),



brak diagnozy potrzeb i problemów szkoły poprzedzającej
wdrożenie programu (pozamerytoryczne kryteria wyboru i
wynikająca stąd nieadekwatność programu),



realizatorzy spoza szkoły (osoby często nie związane ze
szkołą i nie podtrzymujące kontaktów po zakończeniu
programu).

3.

Inne negatywne czynniki, obecne w samej szkole

, co w

efekcie niweluje oddziaływanie nawet wysoce
profesjonalnego projektu. Należy tu wymienić:

4.

brak spójnej polityki szkoły wobec problemowych
zachowań uczniów (brak jasno określonych wymagań,
tolerancja nauczycieli wobec takich zachowań,
niekonsekwentne reakcje),

5.

nauczyciele stanowiący wzorce nieprawidłowych
zachowań (pijący, palący, agresywni, wulgarni),

6.

brak akceptacji nauczycieli dla programu (zwłaszcza, gdy
jest on narzucony, a realizatorami są osoby spoza
szkoły),

7.

niekorzystny klimat w szkole (konflikty pomiędzy
nauczycielami lub między nimi a dyrektorem, nastawienie
na sukcesy dydaktyczne, przewaga kar, atmosfera chłodu
i zagrożenia wywołana brakiem głębszych osobowych
relacji pomiędzy nauczycielami i uczniami).

Przyczyny i uwarunkowania

niewielkiej skuteczności profilaktyki w

ogóle...

Wskazuje się, m.in. na



zjawiska obyczajowe i ekonomiczne, które
stanowią kontekst działań profilaktycznych



oraz błędy leżące w samych tych
działaniach.

Oto kilka z nich:

1.

nowe technologie

i szybko zmieniający się świat



pogłębiają się trudności w porozumiewaniu się młodzieży i dorosłych,

młodzież zdaje się lepiej radzić sobie w szybko zmieniającej się

rzeczywistości; dorośli stają się "emigrantami w czasie", którzy nie

potrafią już narzucić młodym ludziom swoich wartości; tak dzieje się np.

z piciem piwa lub używaniem marihuany przez nastoletnią młodzież;



niektórzy specjaliści sądzą, że w sytuacji nie dających się powstrzymać

zmian obyczajowych wśród młodzieży zajęcia profilaktyczne stają się

nieskuteczne dla znacznej grupy - potrzebna jest odważna modyfikacja

głównej strategii stosowanej w szkolnych programach profilaktycznych;



sugerują, że obok społecznie akceptowanej (przez dorosłych) strategii

"zero tolerancji dla alkoholu, papierosów i narkotyków wśród dzieci i

młodzieży", należałoby wprowadzić w środowiskach o znacznym

nasileniu problemu elementy oddziaływań idących w kierunku tzw.

redukcji szkód;



te propozycje są jednak odbierane przez część środowiska jako

kontrowersyjne lub wręcz szkodliwe.

2.

procesy ekonomiczne i "dysproporcja

sił"



zasady wolnego rynku, agresywna reklama papierosów i alkoholu, w

dużej mierze ukierunkowana na młodzież oraz duża dostępność tych

produktów, w tym także wśród niepełnoletniej młodzieży;



media, które walcząc o wysoką "oglądalność", pokazują i w pewnym

sensie promują, atrakcyjne dla młodzieży formy udziału w kulturze

masowej, takie jak: picie piwa w czasie koncertów lub innych imprez

masowych;



za sprawą zorganizowanych grup przestępczych, znacznie zwiększyła

się również podaż i dostępność nielegalnych substancji

psychoaktywnych; niemal powszechne stało się zjawisko sprzedaży

narkotyków w szkołach i innych miejscach, gdzie młodzież spędza

wolny czas;



możliwości finansowe browarów, przemysłu tytoniowego, a także siła

oddziaływania mediów, znacznie przewyższają to, czym może

dysponować współczesna profilaktyka;



Jakąś próbą wyjścia z impasu jest włączanie mediów i przemysłu

reklamowego do działań profilaktycznych. Od pewnego czasu dzieje

się to w ramach ogólnopolskich kampanii profilaktycznych.

3.

rzeczywistość szkolna - oderwanie

profilaktyki od wychowania



opóźnienia w przyjmowaniu rozwiązań systemowych, które umożliwiają

szkole integrowanie działań wychowawczych i profilaktycznych; szkoły

zazwyczaj nie mają własnego programu profilaktycznego zbudowanego na

wiedzy o własnych zasobach i potrzebach, lecz działają od akcji do akcji,

często wymuszonej przez niekorzystny rozwój wydarzeń. W małym stopniu

angażują rodziców i całą społeczność szkolną;



programy profilaktyczne oderwane od działań wychowawczych szkoły, nie

odgrywają większej roli w kształtowaniu zachowań zdrowotnych

młodzieży;

Wychowanie dotyczy całego zakresu doświadczeń człowieka i

ukierunkowane jest na wszystkie aspekty życia, podczas gdy profilaktyka

zawęża spektrum zainteresowań do jednego zachowania lub do grupy

zachowań, które w zależności od przyjętej perspektywy stanowią problem

wychowawczy, zdrowotny lub społeczny. Innymi słowy, działania

profilaktyczne są wyspecjalizowaną częścią wychowania.

4.

Błędy w konstrukcji programów



ze względu na rozmaite bariery, np. finansowe i

organizacyjne, liczba programów starannie przygotowanych i

sprawdzonych jest nadal niewielka; jest wiele programów,

które nie mają ewaluacji w ogóle, bądź są obciążone różnymi

błędami;



np. niewłaściwie dobrane informacje mogą zachęcać uczniów

do podejmowania zachowań ryzykownych, a stosowanie

nieadekwatnych gier i ćwiczeń naraża młodych uczestników

na ryzyko nieprzyjemnych doznań psychicznych i fizycznych;



ważną rolę odgrywają badania diagnostyczne oceniające

zasoby i potrzeby danej grupy odbiorców lub środowiska,

badania nad czynnikami ryzyka i czynnikami chroniącymi oraz

badania ewaluacyjne;



te procedury stanowią zabezpieczenie przed dowolnością lub

działaniami podejmowanymi na podstawie intuicji;



ważny jest też stan wiedzy i umiejętności autorów

programów.

5.

Świadomość ograniczeń

Na ograniczoną skuteczność programów profilaktycznych

należy patrzeć z perspektywy zmian rozwojowych.



wyniki badań jednoznacznie wykazują, że picie alkoholu

oraz używanie innych substancji psychoaktywnych

narasta w okresie dojrzewania; nierealistyczne jest

oczekiwanie, że możemy całkowicie zapobiec tym

naturalnym tendencjom rozwojowym i jednocześnie

skutecznie chronić młodzież przed wpływami

środowiskowymi;



bardziej realistycznym celem jest opóźnianie inicjacji picia

alkoholu i palenia tytoniu wśród młodszych nastolatków,

ale działania profilaktyczne trzeba nie tylko odpowiednio

wcześnie zaczynać, ale również dysponować programem

zbudowanym na mocnych naukowych podstawach.

6.

Świadomość problemu

Świadomość problemów, którym należy zapobiegać, uległa stopniowej

ewolucji.



uzależnienie związane z używaniem substancji psychoaktywnych jako

główne zagrożenie (profilaktyka uzależnień);



problemy zawiązane z używaniem substancji psychoaktywnych (np.

niepowodzenia w karierze szkolnej, szkody zdrowotne, a także wypadki,

samobójstwa, przestępstwa, akty przemocy i inne zachowania

podejmowane pod wpływem tych środków lub w związku z nimi);



cała gama zagrożeń dla zdrowia i prawidłowego rozwoju - zachowań

problemowych, (profilaktyka problemowa): ryzykowne kontakty seksualne,

przestępczość i przemoc, depresja i samobójstwa, wypadki i urazy itd.;



zintegrowane podejście do profilaktyki zagrożeń zdrowotnych wskazuje na

wspólne podłoże (wspólne czynniki ryzyka i przyczyny) wielu ryzykownych

zachowań młodzieży;



„poszerzona" świadomość problemów stawia organizatorom działań

profilaktycznych trudne wyzwania, np. przygotowanie nowych programów,

dotyczących problemów dotąd niedocenianych, jak: agresja, samobójstwa

lub depresja (koncepcja kształtowania umiejętności życiowych, szkoły

promujące zdrowie).

7.

współpraca różnych podmiotów



największym wyzwaniem profilaktyki problemowej jest

współpraca różnych podmiotów



trzy odrębne ustawy - "alkoholowa", "narkotykowa" i

"papierosowa”, odrębne instytucje rządowe, zespoły

specjalistów i źródła ich finansowania;



odrębny zespół w Ministerstwie Zdrowia koordynuje

działania profilaktyczne dotyczące problematyki HIV i

AIDS;



niezależne ośrodki zajmujące się profilaktyką agresji i

przemocy;



działania profilaktyczne są "pokawałkowane" i trudno o

spójną politykę;



potrzebna byłaby "koalicja na rzecz profilaktyki" złożona

z rzeczywistych liderów środowiska profilaktycznego i

przedstawicieli resortu oświaty.

8.

Świadomość potrzeb



przekonanie o decydującej roli czynników emocjonalnych i

osobowościowych w powstawaniu uzależnień;



niedocenianie wagi czynników środowiskowych w

kształtowaniu się zachowań problemowych młodzieży;



potrzeba realizacji trudniejszych programów szkolno

-środowiskowych, a nie tylko samych zajęć w klasie,

należy poszukiwać sposobów efektywnego modyfikowania

najbliższego środowiska społecznego ucznia;



niedoceniane jest przygotowywanie nauczycieli i innych

realizatorów zajęć profilaktycznych do podejmowania

współpracy z rodzicami, liderami młodzieżowymi i

przedstawicielami społeczności lokalnej.

9.

Bardziej realistyczne

oczekiwania



przyjęcie bardziej realistycznych oczekiwań wobec efektów działań
profilaktycznych, jest jedną z dróg wyjścia z "kryzysu”;



profilaktyka nie jest ani taka łatwa, tania, ani taka skuteczna, jak to sobie
wyobrażano, nie wystarczą tylko dobre chęci;



profesjonalna profilaktyka stawia wysokie wymagania, m.in.wysokie
kompetencje realizatorów, integrowanie strategii edukacyjnych i
środowiskowych, znajdowanie pomostu pomiędzy wymaganiami nauki i
praktyki, nowoczesne rozwiązania systemowe i organizacyjne.

Warto pamiętać, co udało się osiągnąć:

- wprowadzenie na dużą skalę warsztatowych metod kształcenia

nauczycieli i doskonalenia ich umiejętności zawodowych, w tym

także nie związanych z profilaktyką,
- podniesienie rangi działań profilaktycznych w świadomości

społecznej,
- przygotowanie szerokiej kadry instruktorów i realizatorów

programów, którzy są profesjonalnie przygotowani do podejmowania

nowych zadań w zakresie profilaktyki pierwszorzędowej,
- lokalne inicjatywy zmierzające do rozwiązywania problemów

społecznych, w tym sensie, popularne programy profilaktyczne oraz

ludzie skupieni wokół nich, stali się nośnikami zmian społecznych.

Zawód – profilaktyk?



Profilaktyk to przede wszystkim zawodowiec, posiadający

wiedzę i umiejętności, których zakres zwykle nie

pokrywa się z kompetencjami nauczyciela.



Przedstawiciel tego zawodu powinien charakteryzować

się wewnętrznym przekonaniem o sensowności

podejmowanych działań.



Powinien umieć nawiązać szczególny kontakt z

młodzieżą, umożliwiający mu bycie skutecznym i

podejmowanie działań również wtedy, gdy problem

wymaga głębszej interwencji.



Innym wyróżnikiem tego zawodu jest znaczenie

nadawane zgodności między deklaracjami a czynami, co

oznacza na przykład, że skoro profilaktyk przekonuje, iż

palenie papierosów jest złe, to sam palić nie powinien.



W wypowiedziach opisujących specyfikę zawodu

profilaktyka, pojawił się wątek postrzegania tego zawodu

jako służby społecznej.



„Na pewno nauczyciel musi kochać dzieci, musi

lubić ten zawód. To musi być osoba z powołania,

jeżeli ktoś nie ma powołania, to będzie się męczył.

Poza tym trzeba mieć własne życie rodzinne w

domu, a tutaj żyć z drugą rodziną, z klasą stworzyć

rodzinę.”



„Ja myślę, że jeżeli w ogóle ktoś się w szkole

znalazł, to lubi dzieci, lubi tę pracę. Ja się śmieję,

że ja to jestem taki „wampir”, bo z tych dzieci

czerpię energię. Jak staję naprzeciwko nich i widzę

te młode osoby realizujące swoje marzenia, to i

mnie się chce żyć, realizować te marzenia.”

Dziękuję za uwagę !

mgr Anna Knocińska -

mgr Anna Knocińska -

GWSHM

GWSHM