NARODZINY SŁOWA

Początki mowy ludzkiej



Datowana na około 2 miliony lat temu czaszka człowieka,

oznaczona w Kenijskim Muzeum Narodowym numerem

1470, posiada dobrze rozwinięty tzw. obszar Broca — czyli

ośrodka mowy artykułowanej w mózgu, co wydaje się

potwierdzać tezę, że ludzie już w okresie paleolitu byli

zdolni do rozwijania takiej mowy.



Chociaż wszystkie inne ślady wydają się wskazywać na to,

że w okresie od około 2 milionów do 500 tysięcy lat temu

mózg człowieka był za mały i jego anatomia wokalno-

słuchowa zbyt słabo rozwinięta, aby ludzie mogli rozwinąć

język zapewniający im otrzymywanie dostatecznej ilości

informacji.



Badania neurofizjologów nad budową i funkcjonowaniem

mózgu wskazują, iż język odegrał kluczową rolę

w uzyskiwaniu przez człowieka świadomości samego

siebie i w podejmowaniu, w oparciu o nią, określonego

działania.

Historia mowy ludzkiej



Przypuszcza się, że pierwszą i najbardziej podstawową funkcją

wydawania dźwięków była komunikacja niezbędnych potrzeb

i podstawowych zagrożeń (ekspresja głodu, strachu, gniewu,

która oddziaływała na otoczenie, rodzinę, pobratymców i grupę

współżyjącą). Zmierzała ona do wyzwolenia ich reakcji i taką rolę

pierwotnie odgrywała.



Tak więc pierwszymi komunikatami byłyby nie opisy, lecz wyrazy

potrzeb, prośby, groźby, ostrzeżenia, rozkazy. Bardziej

wyszukaną formą komunikacji były opisy poznawcze, nie

związane bezpośrednio z wyrazem potrzeb i z bezpośrednim

oddziaływaniem na otoczenie.



Opis jest komunikatem w swej treści oderwanym od aktualnie

przeżywanej potrzeby, a więc do jego wytworzenia konieczna

jest umiejętność abstrahowania od swego aktualnego stanu,

zdystansowania się w stosunku do nacisku aktualności.



Opis jest bardzo cenną życiowo formą, gdyż pozwala na

spożytkowanie w przyszłych sytuacjach zawartej w nim wiedzy

i wytworzenie samodzielnego reagowania na sytuacje pewnego

typu.

Opis jako forma komunikacji



Można przypuszczać, że pierwsze opisy były sygnałami

odnoszącymi się do całości zjawisk opisywanych, obejmującymi

jednak ważne sytuacje wymagające porozumienia. Później, co

miało duże znaczenie dla rozwoju języka, zauważono pożytek

z większej dokładności opisu i zaczęto odczuwać potrzebę coraz

dokładniejszej informacji.



Ta tendencja sprawiła, że człowiek wykorzystywał możliwości

swojego organizmu, dokonując głosowej modulacji pierwotnego,

bardziej ogólnikowego sygnału.



Różne odmiany sygnału wiązał z odpowiednimi odmianami

sytuacji. Przydatna okazała się duża skala modulowania dźwięku,

wydawanie krótkich i zróżnicowanych efektów fonetycznych.

Podstawowym imperatywem organizmów żywych jest

ekonomizacja wysiłku, która w przypadku języka, jako działania

komunikacyjnego, prowadziła od języka pewnych

odseparowanych sygnałów oznaczających całościowe

percepowane sytuacje do języka artykułowanego, w którym

poszczególne głoski wpływają na treść komunikatu, jak to ma

miejsce w językach współczesnych.

Rola języka w myśleniu



Język artykułowany zmienił sposób myślenia — od

myślenia obrazowego do dyskursywnego, co stanowiło

zasadniczą zmianę w zakresie sprawności myślowej

człowieka. Myślenie zaś wiąże się ściśle z porozumieniem.



Porozumienie obrazowe zachodzi wówczas, gdy przedmiot

porozumienia jest bardziej konkretny i wyobrażalny. Użyte

wówczas słowa mają za zadanie jedynie otwarcie pamięci

i wyobraźni, przywołanie odpowiednich skojarzeń w celu

rozbudowy tworzonego obrazu.



Słowa są wtedy mniej ważne niż skojarzenia, które mają

być przywołane. Uzgodnienie wizji jest jednak potrzebne

głównie do uzgodnienia zachowań. Myślenie obrazowe,

najczęściej występujące w codziennym komunikowaniu

się ludzi, sprowadza się więc do odtwarzania

i manipulowania skojarzeniami i wyobraźnią.

Język a poznanie



Myślenie dyskursywne jest naturalnym etapem rozwoju mowy

artykułowanej, użytej w celu opisu rzeczywistości. Powstała

potrzeba dokładności odtworzenia i uwiarygodnienia

— uzasadnienia — obrazu rzeczywistości.



Świadome doskonalenie dokładności opisu wymaga analizy

tekstu, panowania nad jego strukturą, wyróżnienia jego części

i kierowania nimi. W myśleniu dyskursywnym poszczególne

słowa mają samodzielne znaczenie — są nosicielami

określonych treści. Podstawową całością nie jest obraz, ale

zdanie.



Stąd znaczenia nabierają związki między zdaniami, a ich

niesprzeczność staje się wartością podstawową. Wzorzec

przekazu uzyskuje z czasem postać modelu: twierdzenie i jego

uzasadnienie.



U podstaw myślenia dyskursywnego ujawnia się podstawowa

słabość całego ludzkiego poznania i możliwość zejścia

z percepcji rzeczywistości na drogę percepcji własnej

upraszczającej konstrukcji.

Myślenie dyskursywne



Do podstawowych tendencji — od których wolna jest

jedynie matematyka — należy uznanie własnej

konstrukcji za pełną rzeczywistość.



W myśleniu dyskursywnym można zaobserwować

powstanie iluzji bytu związanego z używanymi pojęciami.



Treści oderwanych pojęć, treści zdań zaczynają wówczas

przedstawiać wartość niezależną od sytuacji wypowiedzi

i przeżyć osób wypowiadających się.



Substancjalizując pojęcia, tworzy się specyficzny dla

kultury dyskursywnej mityczny świat idei, który bywa

nawet czasami pożyteczny (jak np. matematyka), lecz

niekiedy przeradza się w czczą retorykę manipulującą

abstrakcyjnymi pojęciami, jedynie stwarzającymi

wrażenie głębi.

Historia mowy pojęciowej



Hipotetyczne przedstawienie
historii powstania języka nie jest
jeszcze odpowiedzią na pytanie
o pochodzenie mowy pojęciowej.



Poszukiwanie zasadniczego jej
źródła doprowadziło do pojawienia
się w historii zagadnienia kilku
hipotez:

1. Tradycjonalizm



Głoszony w XIX wieku pogląd uczył,
że Bóg objawił człowiekowi prawdy
religijno-moralne za pośrednictwem
mowy, która na drodze tradycji była
udostępniona innym pokoleniom.



Błąd tej koncepcji tkwi w założeniu,
że słowa warunkują powstanie myśli,
gdy tymczasem porządek jest
odwrotny.

2. Teoria umowy



(Demokryt, Locke) — utrzymywała, że
mowę wynalazła genialna jednostka
lub grupa społeczna, a następnie
została ona przejęta przez innych ludzi.



Twórcy tej hipotezy zdawali się nie
zauważać, że umowa zakłada
uprzednie istnienie mowy,
a przynajmniej wrodzone w tym
kierunku uzdolnienia.

3. Teoria mowy instynktowej



Epikur twierdził, że ludzie instynktownie mówią,

podobnie jak psy szczekają.



Szkoła szkocka (XVIII w.) uważała mowę za wytwór

specjalnego instynktu społecznego.



Niektórzy lingwiści przyjmują, że ludzie posiadają

pewną liczbę wrodzonych fonetycznych

źródłosłowów, wspólnych dla wszystkich języków,

z których następnie powstały różne języki.



Przeciw tej hipotezie przemawia fakt

zróżnicowania języków. Ponadto instynkt

tłumaczyłby mowę uczuciową, a nie pojęciowo-

słowną.



Język nabywa się przez naśladownictwo, a nie

drogą dziedziczenia.

4. Teoria stopniowej formacji



Sformułowana przez Platona, broniona przez św.

Augustyna, Leibniza — głosi, że mowa pojęciowa

jest naturalnym narzędziem uzewnętrznienia

życia rozumowego w człowieku, a zarazem

silnym węzłem życia społecznego.



Uzdolnienia językowe są potencjalne,

a powstanie i rozwój języka — potrzebą duchową

człowieka i jego wolnym czynem.



W służbie mowy pozostaje cała psychofizyczna

struktura człowieka: układ głosowy, system

odruchów, tendencja do ujawniania swych

przeżyć oraz przekazywania innym swych

stanów świadomości, a przede wszystkim

zdolności rozumowe.

Rozwój języka



Język jest rzeczywistością pozostającą w ciągłym rozwoju pod

względem form i znaczeń. Rozwój mowy obejmuje stronę

dźwiękową słów i ich układ w zdaniu, przy czym:



— rozwój fonetyczny polega na skracaniu lub przedłużaniu

zgłosek, na zmianie akcentu, na zmianie wymowy, np. język

polski stracił dawne ruchome akcenty, z łac. Lugdunum

powstały: Londyn, Lyon,;



— rozwój morfologiczny polega na odmiennym układzie form

czasownikowych i ich powiązań, np. zmienia się układ słów

w zdaniu, zanikają deklinacje niektórych form wyrazowych,

bogacą się sposoby powiązań logicznych;



— rozwój semantyczny polega na zmianie znaczeń, pojęcia

abstrakcyjne tworzą się z pierwotnych znaczeń oglądowych,

z rzeczowników tworzone są czasowniki (np. czyn — czynić),

określenia stosunków przestrzennych stosowane są do

oznaczenia wielu innych relacji, jak „ku”, „obok”, a określenia

fizyczne odnoszone są do psychicznych, np. w języku polskim

„dziewka” oznaczała „pannę”, „podły” — to samo co dzisiaj

„skromny”, „mały”.

Rozwój słownictwa



Każdy język posiada pewne słownictwo

podstawowe dotyczące części ciała,

obiektów materialnych i naturalnych,

przedmiotów i czynności, które obejmuje

około 200 słów i jest wymieniane w danym

języku co 1000 lat.



Ludzie posługujący się współczesnym

językiem angielskim musieliby od nowa

studiować język, by móc posłużyć się tzw.

starym angielskim (używanym między 900

a 1100 rokiem po Chr.), podobne różnice są

między współczesnym językiem polskim

a staropolskim.

Zmiany w języku



Na zmiany w języku znaczny wpływ mają:



zmiany sposobu wytwarzania narzędzi i dóbr, a także idei

dotyczących świata nadprzyrodzonego;



kontakty z cudzoziemcami (np. proces tzw. amerykanizacji języka

— pojawienie się słów typu „hamburger”, „weekend” itd.);



upowszechnienie się specjalistycznych terminów wytwarzanych

początkowo przez określoną grupę zawodową, które z czasem

przejęte są przez szerokie kręgi społeczeństwa, np. „komputer”,

„tranzystor”, „namiar”;



zmiana wpływów społecznych danej grupy dialektycznej, z czym

wiąże się wnoszenie do języka ogólnonarodowego zwrotów

i wyrażeń gwarowych;



pojawienie się pewnych konwencji społeczno-etycznych, które

zabraniają używania niektórych słów, np. dotyczących pożycia

seksualnego, śmierci, choroby, używania wulgaryzmów — co

prowadzi do usunięcia ich z użycia;



spontaniczne poszerzenie lub zawężenie zakresu znaczenia

pewnych terminów, np. angielskie garage pierwotnie oznaczało

skład wszelkiego sprzętu, a obecnie jedynie pomieszczenie na

samochód.

Zainteresowanie językiem

Język jest aspektem kultury, który przenika i warunkuje

wszelkie jej dziedziny:



gospodarkę,



wychowanie,



prawo,



magię,



religię,



sztukę / zabawę

Stąd też zrozumiałe jest od wieków trwające

zainteresowanie językiem, w wyniku czego powstało

wiele różnych jego teorii. Można mówić o kilku istotnych

etapach rozwoju językoznawstwa.

Filologia



Interpretuje, komentuje i krytykuje teksty

literackie, bada indywidualny język

każdego pisarza, porównuje teksty

pochodzące z różnych epok.



Historycznie datuje się jej powstanie na

okres renesansu, lecz łączy się na ogół

z nazwiskiem Fryderyka Augusta Wolfa

(1777).



Niedoskonałość filologii wiąże się

z ograniczeniem do badań jedynie języka

pisanego.

Gramatyka normatywna



Gramatyka obecna była już w myśli starożytnych Greków,

a także Hindusów i Rzymian.



Za twórcę klasycznej gramatyki europejskiej uważa się

Arystotelesa. Gramatyka Arystotelesa koncentrowała się na

zagadnieniu relacji pomiędzy stroną dźwiękową a

znaczeniem oraz możliwościami zastosowania zasad

logicznych do objaśnienia form gramatyki. Starożytni byli

przekonani, że istnieje jedna poprawna gramatyka,

ogólnoludzka i uniwersalna, a wszelkie odchylenia od niej

są dziełem motłochu.



Przekonania te podzielali także później np. Francuzi z tzw.

szkoły postroyalowców w XVII i XVIII wieku, przypisujący

odpowiedzialność za zmiany w języku samym gramatykom,

zbyt mało czujnym, wskutek czego „hołocie” udało się

zepsuć język.



Wszelkie zmiany w języku uważano więc za odchylenia od

poprawności, zakładając trwałą i niezmienną logikę języka.

Językoznawstwo
porównawcze



Otworzyło nowe perspektywy badawcze, opierając się na rozwoju

filologii i gramatyki porównawczej.



Za rozpoczynającego ten okres badań nad językiem uważa się

Franciszka Boppa (1791—1867), językoznawcę i germanistę

niemieckiego, który porównywał m.in. materiał językowy sanskrytu

z innymi językami.



Podobnymi badaniami zajmowali się:



Jakub Grimm (1785—1863) — autor pierwszego w dziejach lingwistyki prawa

głosowego, dotyczącego przesuwki głosowej w językach germańskich, a także

słynnych baśni;



Friedrich Pott (1802—1887);



Albert Khun (1812—1881);



Teodor Benfey (1809—1881);



Max Müller (1823—1900) — sanskrytolog, stosował analizy językoznawcze do

badania mitów i religii;



Wilhelm Humboldt (1767—1835) — uważany za ojca językoznawstwa

ogólnego, opierającego się na danych porównawczych i inni.



Badania porównawcze, często porzucające historyczny aspekt rozwoju języka,

prowadziły niekiedy do zaskakujących, nieuzasadnionych i nierzeczywistych

ustaleń.

Lipska szkoła młodogramatyków



Umieszczająca badania porównawcze

w perspektywie historycznej i porządkująca

w ten sposób fakty.



Dzięki jej twórcom przestano uważać język za

rzeczywistość rozwijającą się samoistnie

i niezależnie, a zaczęto badać go jako wytwór

historyczny, zbiorowego ducha grup

językowych, wprowadzając także — do analizy

zjawisk językowych — kryteria psychologiczne

(w miejsce wyłącznie logicznych).



Do przedstawicieli tej szkoły należeli m. in. Karl

Brugmann (1849—1919) i August Leskien (1840

—1916).

Strukturalizm językoznawczy



Powstał w wyniku poszukiwań istoty rzeczy w gąszczu

istotnych konkretyzacji i jako próba ujęcia systemowego

— całości rozumianej jako organizacja wzajemnie

powiązanych elementów — w miejsce atomistycznego

ujmowania świata jako chaotycznego zbioru elementów.



Za twórcę tej teorii języka uważa się Ferdynanda de

Saussure'a (1857—1913), uczonego szwajcarskiego,

początkowo związanego ze szkołą młodogramatyków.



Wraz z Charlesem Sandersem Peircem (1839—1914)

— językoznawcą amerykańskim, twórcą pragmatyzmu

— postulował powstanie nowej nauki — semiologii, czyli

„nauki o znakach”, koncentrując się na ich społecznej (de

Saussure) oraz logicznej (Peirce) funkcji.

Strukturalizm językoznawczy



F. de Saussure szukał inspiracji w filozofii i socjologii.



Słynne rozróżnienie na langue — język jako system i parole

— mowę jednostkową nawiązuje do doktryny Durkheima:

pojęcia faktu społecznego jako niezależnego od jednostki

i aktów indywidualnych.



Język — langue — jest wspólny dla całej społeczności językowej

i niezależny od wypowiadania się poszczególnych jednostek.



Znak językowy jest, wg F. de Saussure'a, arbitralny i relacyjny.

Nie istnieje naturalny związek między signifiant

— oznaczającym i signifié — oznaczonym.



Język jest wynikiem zaistnienia arbitralnego znaku.

Jednocześnie żadnego znaku językowego nie da się zdefiniować

samego w sobie poprzez jego znaczenie psychologiczne dla

nadawcy czy odbiorcy. Znaczenie to można zrozumieć jedynie

poprzez określenie jego stosunku do innych znaków w systemie.



Znak językowy jest więc w tym sensie relacyjny.

Gramatyka generatywno-
transformacyjna



Koncepcja strukturalistyczna została rozwinięta w gramatyce

generatywno-transformacyjnej Noama Chomsky'ego, amerykańskiego

profesora czeskiego pochodzenia (Cambridge, USA). Chodziło w niej

głównie o odkrycie reguł gramatycznych rządzących budową zdań, a w

szczególności o odkrycie, w jaki sposób ludzie mający do dyspozycji

skończony zasób środków lingwistycznych mogą tworzyć i rozumieć

nieskończony zbiór dobrze ukształtowanych gramatycznych zdań.



Chomsky rozróżnia kompetencje (competence) i wykonania

(performance), analogicznie do zestawienia langue i parole. Rozróżnia

także pomiędzy strukturą powierzchniową i głęboką języka (surface

i deep structure).



Bliski jest tutaj stanowisku filozoficznemu Hegla, który uważał, że znak

(w tym przypadku językowy) jest uzewnętrznieniem pewnych

wewnętrznych treści jednostki.



Chomsky wypracował także teorię reguł języka (sensu i składni), której

brakowało w strukturalizmie tradycyjnym. Stworzył ponadto koncepcję

gramatyki uniwersalnej, prowadzącej do idei wrodzonych. Pojmuje ją

jako „hipotetyczne urządzenie” (device) do uczenia języka, które

mogłoby uchodzić za symbol uzdolnień umysłowych, jakie dziecko

wnosi do procesu uczenia się języka.

Językoznawstwo strukturalno-
generatywne



Stanowi antropologiczne rozwinięcie językoznawstwa

strukturalnego.



Jego główny przedstawiciel, Edward Sapir, próbował

dokonać analizy języka w aspekcie psychologii

społecznej. Poszukiwał w języku, w jego strukturach

głębokich, psychologicznego ich znaczenia, a nie tylko

przejawów sformalizowanych cech ludzkiego myślenia.



Uczeń Sapira, Benjamin Lee Whorf, stanął na stanowisku

skrajnego relatywizmu. Podstawowym jego twierdzeniem

była zasada: „Jeden język — jedna kultura” — podobny

obraz świata na podstawie tych samych faktów

fizycznych postrzegający mogą utworzyć jedynie

dysponując porównywalnym zapleczem językowym.



Język narzuca określoną koncepcję świata.

Strukturalizm
antropologiczny



Claude Lévi-Strauss w wykładzie strukturalizmu

antropologicznego od językoznawców przejął ideę

o podstawowej roli języka w badaniach nad kulturą.

W języku widział jednak tylko ogólny model, którego

analogii można doszukiwać się w zjawiskach kulturowych.

Kulturę traktował jako system znaków, w którym można

odkryć pod powierzchnią faktów — głębokie i uniwersalne

struktury mentalne rządzące myślą ludzką.



Przedstawiciele etnonauki i antropologii kognitywnej

zaczynają i kończą swe analizy etnograficzne na języku.

Badając komunikaty językowe danej grupy ludzi, dążą do

odtworzenia tzw. dziedzin semantycznych, takich jak np.

terminy dotyczące pokrewieństwa, chorób, nazwy roślin

etc., wierząc, że ich źródłem są logiczne fundamenty

danej kultury.

Socjolingwistyka



Rewolucja socjolingwistyczna — trwająca od lat

siedemdziesiątych XX wieku — wyraża się w eksplozji

badań nad społecznym zróżnicowaniem języka, nad jego

zależnością od kontekstu społecznego, w którym się

realizuje. Nawiązuje do koncepcji Bronisława

Malinowskiego, który uważał, że język jest taką samą

formą społecznego zachowania, jak wszystkie inne formy

kulturowej działalności. Organizacji języka zaczęto

poszukiwać w czynnikach i zjawiskach pozajęzykowych,

sięgając do socjologii, psychologii, antropologii.



Rozwój językoznawstwa w kierunku coraz szerszego

objęcia zagadnień społecznych wskazuje jak bogata

i ciągle nieodkryta, a jednocześnie zasadnicza dla

rozwoju człowieka i społeczeństw jest rzeczywistość

języka.

Glottochronologia



Zmiany historyczne w języku bada
i opisuje glottochronologia.



Dowodzi ona, że język znajduje się
w stanie nieustannych zmian,
a więc jego historia ciągle się
wzbogaca.

Różnorodność języków



Analiza języków, traktowanych jako
systemy znaków, opiera się na
wyróżnieniu w nich tzw. fonemów
językowych, tj. najmniejszych jednostek
dźwiękowych, będących nośnikami
określonych znaczeń.



Współcześnie istnieje około 3000 języków,
z których żaden nie posiada więcej niż 50
fonemów, a mniej niż 15.

Morfologia i składnia języka



Najistotniejszą częścią gramatyki danego języka

jest jego system morfologiczny. Morfemy to grupy

dźwięków, będące nośnikami znaczeń.

Pojedyncze słowa składają się z dwóch lub więcej

morfemów. Np. słowo „przerazić” składa się

z morfemu „prze-” i „razić”. Niekiedy morfemy

występują pojedynczo, są wolne, np. „ból”, „pas”.



Składnia jest częścią gramatyki, która wskazuje,

w jaki sposób morfemy są wiązane w zdania

o określonym znaczeniu, i obejmuje reguły

rządzące budową zdań. Języki różnią się między

sobą w istotny sposób owymi logicznymi

formułami gramatycznymi.

Cechy języka



Badania nad językiem jako systemem pozwoliły

wyodrębnić w nim trzy zasadnicze cechy:



1. Semantyczność — zdolność posługiwania się

znakami łączonymi ze sobą i budowanie zdań

o określonej semantycznej treści.



2. Produktywność — w języku jest możliwość

tworzenia nowych słów i nowych zasad łączenia, co

zmienia się w zależności od kontekstu społecznego

i indywidualnych form ekspresji mówiącego.



3. Przemieszczanie — możliwość komunikowania

o rzeczach, które zachodziły w innym miejscu

i czasie, otrzymywanie informacji bez konieczności

bezpośredniego uczestnictwa w wydarzeniach,

działanie na podstawie tych informacji

Rodziny językowe



Współcześnie ludzkość mówi około 3000 języków, tyleż samo języków

uważa się za wymarłe (nie zostały żadne zapisy). Biorąc pod uwagę

strukturalne podobieństwa, jak i historyczne związki, lingwiści

wyodrębniają wśród języków tzw. „rodziny” czy „grupy językowe”.



„Rodzina językowa” może składać się z kilku lub więcej języków.

Współcześnie na ogół wymienia się siedem podstawowych rodzin

językowych:



1. języki afroazjatyckie;



2. języki ałtajskie;



3. języki austro-azjatyckie;



4. języki drawidyjskie;



5. języki ugrofińskie;



6. języki indoeuropejskie;



7. języki chińsko-tybetańskie.



Prócz tego istnieją także tzw. języki izolowane. Należy do nich np. język

baskijski, którym dziś mówi kilka milionów ludzi, żyjących w Górach

Pirenejskich, wzdłuż granicy pomiędzy Francją i Hiszpanią. Język ten

wydaje się nie mieć żadnych związków z innym językiem. Specyficznym

zjawiskiem jest też ponowne ożywienie języków dawno umarłych, jak np.

języka hebrajskiego.

Grupy językowe



Dokładniejsze analizy języków i zachodzących między nimi podobieństw

pozwalają wyodrębnić tzw. podgrupy. Przykładem mogą być języki

indoeuropejskie, wśród których wymienia się podgrupy tzw.

protoindoeuropejskie, które dały m. in. początek około 40 odrębnym

językom. Są to następujące podgrupy:



1. germańska (niemiecki, angielski, holenderski, flamandzki, duński,

szwedzki, norweski);



2. celtycka (walijski, galijski — którym posługiwali się Celtowie szkoccy

i irlandzcy);



3. bałtycka (litewski i łotewski);



4. słowiańska (polski, rosyjski, czeski, bułgarski, serbo-chorwacki);



5. romańska (francuski, hiszpański, włoski, rumuński, portugalski);



6. grecka;



7. indo-irańska (perski, kurdyjski, wiele języków używanych w południowych

Indiach);



8. armańska;



9. albańsko-iliryjska.



Niektóre z nich stanowią języki starożytne albo są powiązane z grupami

języków, które już dawno zanikły, np. angielski, szwedzki i niemiecki

wywodzą się od starożytnego języka zwanego protogermańskim.

Językoznawstwo
typologiczne



Twierdzenia formułowane w ramach lingwistyki

typologicznej związane są z klasyfikacją

poszczególnych języków naturalnych.



Podstawą tej klasyfikacji jest podobieństwo ze

względu na cechy sekundarne: nieuniwersalne.



Najbardziej znanym podziałem typologicznym

jest podział na języki:



izolujące,



aglutynacyjne,



fleksyjne,



alternujące,



inkorporujące (polisyntetyczne).

Typy języków



Kryterium klasyfikacji wymienionych

typów języków jest ich podobieństwo

w zakresie sposobu budowania tekstu.



Badaniom poddaje się poszczególne

elementy systemów językowych,

porównując osobno zasoby spółgłosek

i samogłosek, osobno słownictwo

i sposób tworzenia nowych wyrazów.



Najbardziej znanym jest podział

typologiczny ze względu na sposób,

w jaki z wyrazów buduje się zdania.

1. Typ izolujący



w którym poszczególne „wyrazy”, nie

zmieniając swej postaci, układają się

w zdania zwykle ustalone według ściśle

określonego szyku,



nie ma tu modyfikacji wyrazów poprzez

zmiany ich wewnętrznej formy – np.

dodawania sufiksów. chiński, wietnamski,

tajski, khymerski, tybetański,



z języków indoeuropejskich najbliższy

jest, pod tym względem, język angielski.

2. Typ aglutynacyjny



w którym „wyrazy” są jakby tylko rdzeniami, do których

dodaje się znaczące cząstki.



np. turecki wyraz el-ler-im-den (= „z moich rąk”) składa

się z rdzenia „el-”(= „ręka”), z cząstki „-ler” wyrażającej

liczbę mnogą, cząstki wyrażającej posiadanie „-im” (=

„mój”) i cząstki „-den” wyrażającej oddalenie.



zasadniczy, leksykalny trzon wyrazu jest modyfikowany

przez dodawanie formalnych wykładników o określonym

znaczeniu semicznym (gramatycznym), każde znaczenie

semiczne jest wyrażane przez jeden morf – morfy niosące

znaczenie są rozłączne,



Języki aglutynacyjne są bardzo rozpowszechnione w Azji

(turecki, japoński, koreański) i Afryce. W Europie należy

do nich język węgierski.

3. Typ fleksyjny



w którym wyrazy, tworzące zdania, przybierają różne końcówki,

przy czym nie mają one ściśle określonego znaczenia,



podstawową cechą jest kumulacja (nałożenie informacji

semicznej) np. końcówka polskiego czasownika niesie informacje

o osobie, liczbie, rodzaju i czasie, jest to realizowane w jednym

morfie.



w języku polskim (który jest fleksyjny), mamy z jednej strony

różne końcówki dla tego samego przypadku, np. dopełniacz

w liczbie pojedynczej i mnogiej ma „-a” („pana”, „okna”); „-u”

(„gniewu”); „-y” („wody”); „-i” („kości”); „-ów” (panów”; „-y”

(„płaszczy”); brak końcówki („pań”, „okien”), z drugiej zaś strony

każda końcówka wskazuje jednocześnie przypadek, liczbę,

a czasem i rodzaj.



Języków fleksyjnych jest dziś na świecie niewiele. Oprócz

starożytnej greki i łaciny zalicza się dziś do nich niemal

wyłącznie języki bałtyckie i słowiańskie (bez bułgarskiego i

macedońskiego). Pewne cechy tego języka zachowały jeszcze

języki romańskie i germańskie (zwłaszcza niemiecki), które

jednak reprezentują dzisiaj raczej typ izolujący.

4. Typ alternacyjny



w którym wyrazy, wchodząc w zdanie, zmieniają swoje

brzmienie, gdyż istnieje „podział pracy” między spółgłoskami

i samogłoskami: spółgłoski noszą znaczenie słownikowe,

a samogłoski oznaczają różne formy gramatyczne.



przez zmianę samogłoski następuje zmiana wartości

gramatycznej wyrazu. Takie zjawisko zachodzi przy odmianie

polskich czasowników — aby utworzyć od formy „mówić” formę

częstotliwą, zmieniamy samogłoski „-ó” i „-i” na „-a”

i otrzymujemy formę „mawiać”.



w języku polskim jest to jednak zjawisko marginalne.



w języku typu alternacyjnego jest to ogólna zasada

gramatyczna, np. w języku arabskim rdzeń, dla którego

charakterystyczne są trzy spółgłoski „q-t-l”, odnosi się do

zabijania. Od tego rdzenia tworzy się formy czasownikowe

zawierające różne postaci alternacyjne samogłosek: qatala

(„zabił”), qatila („był zabity”), yu-qtalu („był zabijany”). Do

języków alternacyjnych należą języki semickie, np. arabski

i hebrajski.

5. Typ polisyntetyczny

•

głównym sposobem tworzenia nowych
form jest afiksacja, w ich obrębie wyróżnia
się języki aglutynacyjne i fleksyjne,

•

afiksacja:

operacja

morfologiczna,

polegająca na dołączaniu segmentu
morfologicznego (afiksu) do morfemu lub
ciągu morfemów, w wyniku czego
powstaje nowa jednostka leksykalna lub
forma fleksyjna danego leksemu.

Typologia geograficzna



Typologia geograficzna –
badanie rozmieszczenia
języków na kuli ziemskiej;

41

Mapki pobrano z witryny: http://pl.wikipedia.org/

Język a wzorce kulturowe



Występuje różnorodność wzorców kulturowych

wypowiedzi, ze względu na rozmaitość funkcji

mowy.



Na przykład w kulturze Japonii wytworzyły się wzorce

zachowań mownych, prowadzące głównie do powstawania

lub utrwalania pewnych relacji międzyludzkich, w kulturze

śródziemnomorskiej dominuje model służący opisowi
rzeczywistości

.

Język praindoeuropejski



Język praindoeuropejski to prajęzyk czyli wspólny

przodek nie zaświadczony bezpośrednio, ale częściowo

zrekonstruowany metodą porównawczą.



Istnieje szereg różnych hipotez na temat datowania i

lokalizacji języka praindoeuropejskiego.



Najdawniejsze języki indoeuropejskie – już znacznie

zróżnicowane – znane są z pierwszej połowy II tysiąclecia

p.n.e., a dane pośrednie wskazują, że rozpad wspólnoty

indoeuropejskiej musiał nastąpić najpóźniej około 3000

p.n.e.



Z kolei analiza odziedziczonego słownictwa pozwala

przypuszczać, że społeczeństwo praindoeuropejskie

istniało w okresie neolitu (przed upowszechnieniem się

wytopu i obróbki metali) i że składało się z ludności

rolniczo-pasterskiej.

Charakterystyka języka
praindoeuropejskiego



Praindoeuropejski był językiem fleksyjnym, podobnie jak język

polski.



Deklinacja uwzględniała osiem przypadków (siedem jak w polskim

oraz ablativus, odpowiadający na pytania "skąd? od kogo/czego?")

oraz trzy liczby (pojedyncza, podwójna i mnoga). Trzy rodzaje

gramatyczne (męski, żeński i nijaki) rozwinęły się prawdopodobnie

tylko w części rodziny indoeuropejskiej (poza językami

anatolijskimi);



Teoria ta (kwestionowana przez niektórych indoeuropeistów)

zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy gramatyczne

("rodzaje") rzeczowników (ożywione i nieożywione).



Koniugacja praidoeuropejska była dość skomplikowana ze względu

na rozbudowany system aspektów (pełniących częściowo funkcje

czasów) i trybów; istniały także dwie strony (czynna i bierno-

zwrotna, wyrażana za pomocą specjalnych końcówek).



Koniugacja uwzględniała trzy osoby i trzy liczby (pojedynczą,

podwójną i mnogą), a czasowniki tworzyły ponadto kilka rodzajów

form pochodnych o charakterze imiesłowów (nie istniały

natomiast bezokoliczniki).

Rozwój pisma



W etnografii komunikacji na określenie środków

przekazu używa się pojęcia „kanałów”, czyli mediów.

Środek przekazu może być ustny, pisemny lub

wizualny.



Ustny przekaz ma określoną formę i styl. W jego

procesie następuje zjawisko adaptacji dla potrzeb

odbiorcy, które polega na upraszczaniu

(„wyrównywaniu”), selekcjonowaniu („wyostrzaniu”)

i upodobnianiu tego, co nie znane, do tego, co

znane.



Literatura w postaci mówionej pojawiła się

w społeczeństwie patriarchalnym, w którym dom

rodzinny stanowił podstawową komórkę

organizacyjną gospodarki i religii.

Słowo utrwalone



Wierzenia mitologiczne zdają się przeobrażać powoli

teksty w treści ogólnoludzkie. Improwizowane przez

śpiewaków, bajarzy czy pieśniarzy opowieści są

zbudowane z „prefabrykatów” — formuł, wyrażeń (jak np.

homerowskie „morze ciemne jak wino”) i „tematów”

— powtarzających się epizodów, jak walki i zgromadzenia.



Tradycyjna klasyfikacja była wówczas zastępowana

systemem klasyfikacji dotyczącej człowieka

i indywidualizowana. Owe pieśni są wyrazem tęsknoty

„pieśniarza” — ojca — właściciela — kapłana, by ich treść

stała się nicią przewodnią zbiorowego życia, by tworzyły

więź międzypokoleniową, a także więź między ludźmi

oddalonymi od siebie morzami i górami.



Słowo utrwalone w pamięci zbiorowej i indywidualnej

miało rozstrzygającą funkcję społeczną: strzegło spójni

ludzkiej wspólnoty, zakreślało granice przyszłego narodu

i wpływy określonej kultury.

Język mówiony a pisany



Przejście od języka mówionego do pisanego zaznacza

pojawienie się nowej formacji społecznej.



Większość badaczy wiąże odegranie znaczącej roli pisma

w kształtowaniu kultury z pojawieniem się miast.

W piśmie, jak w pieśni, obecne są formuły i tematy.



Komunikacja za pośrednictwem pisma ułatwia

abstrakcyjne myślenie i pobudza świadomość

alternatywnych rozwiązań, co przemienia zamknięty

system myślenia w system otwarty.



Znacznie łatwiej można dokonać przeróbek materiału

pisanego niż zapamiętanego.



Atmosfera intensywnej koncentracji, która wiąże się

z miastem, ułatwia wymianę i zwiększa liczbę „poprawek”

wnoszonych do języka mówionego.



Sztuka urzeczywistnia przejście od mitu do literatury, jako

świata zgodnych wierzeń, które pogłębiają więź zbiorową.

Okresy rozwoju pisma



W rozwoju pisma, niezależnie od roli społecznej, jaką odgrywało,

najczęściej wymienia się trzy zasadnicze okresy:



1. Okres ideograficzny — przedmioty i czynności były rysowane,

rzeźbione lub malowane w sposób uproszczony, zwykły lub

symboliczny; tak pisali np. starożytni Egipcjanie lub Chińczycy.



2. Okres półfonetyczny — obejmuje pismo rebusowe, w którym

obraz rzeczy skłaniał czytelnika do wypowiedzenia sobie w myśli

samej nazwy przedmiotu; tak pisali np. Aztekowie w Ameryce.



3. Okres fonetyczny — znaki są oderwane od pierwotnego

konkretnego obrazu i oznaczają określone wymawiane dźwięki; tak

powstał alfabet, system znaków ortograficznych, liczby

matematyczne, nuty muzyczne i znaki stenograficzne.



Pismo hieroglificzne w Egipcie i piktogramy w Mezopotamii

powstały około 3000 r. przed Chr. Między 1500 — 1400 r. przed

Chr. powstało pismo ideograficzne w Chinach, pismo linearne na

Krecie i w Grecji oraz pismo hetyckie klinowe w Anatolii. Około

1100 r. przed Chr. Fenicjanie opracowali pismo alfabetyczne.

Epoka druku



Utrwalanie języka mówionego w piśmie zostało poddane

rewolucyjnym przemianom w związku z wynalezieniem druku.



„Epoka druku” przyczyniła się do standaryzacji języka, umożliwiła

zachowanie informacji i bardziej wyrafinowane metody ich

uzyskiwania, czego przykładem mogą być np. indeksy alfabetyczne.



Pojawienie się druku spowodowało przesunięcie ogniska uwagi

z bodźców słuchowych na bodźce wzrokowe, co wywołało

„odszczepienie serca od głowy”.



Druk wspomaga pisanie poprzez „przesunięcie punktu ciężkości

z dźwięku ku polu wzrokowemu” oraz ułatwia odbiór tekstu w jego

ostatecznej wersji.



Jego odczytanie wymaga jednak od odbiorcy umiejętności krytyka

literackiego, który np. uchwyci granicę między faktem i fikcją.



Pojawienie się druku należy także wiązać z faktem upowszechnienia

się książek, idei i ruchów społecznych, co ułatwiło np. reformację

protestancką.



Poprzez druk język został w jeszcze większym stopniu wykorzystany

w budowaniu nowoczesnego społeczeństwa.

Rozwój mowy dziecka



Przy obecnym stanie wiedzy o mowie niemożliwe

jest dokonanie dokładnej i wyczerpującej

etapizacji rozwoju mowy dziecka. Jest to bowiem

niezwykle złożona funkcja psychiczna, która

obejmuje różne aspekty mowy: artykulacyjny,

gramatyczny, słownikowy, pragmatyczny itp.



W rozwoju mowy dziecka wyróżnia się zasadniczo

dwa etapy: prelingwistyczny (traktowany przez

niektórych badaczy jako nie mający nic

wspólnego z mową, czyli przedmowny)

i lingwistyczny.

Okres prelinwalny - głużenie



Na początku wszystkie niemowlęta sygnalizują dorosłym

swoje cielesne potrzeby — pożywienia, pragnienia, snu,

wydalania — za pomocą płaczu i określonych ruchów, na

które sprawujący nad nimi opiekę natychmiast reagują.



Są to dźwięki, nazywane krzykami w sytuacjach

niezadowolenia — lub głużenia (gruchania) — emitowane

w stanach wygody i zaspokojenia potrzeb.

Okres prelingwalny -
gaworzenie



Od około połowy pierwszego roku życia następuje

gaworzenie, które jest powtarzaniem sylab, np. ta-ta, ma-

ma, ba-ba itp. Jednakże te dźwięki pozostają bez

większego związku z fonemami wypowiadanymi

w otoczeniu.



Jest to jakby etap przygotowawczy dla fonemów, ale

zawiera wachlarz dźwiękowy o wiele większy od

rzeczywiście potrzebnego do realizacji fonemów.



Na tym etapie pojawia się także tzw. gaworzenie

imitujące, zorganizowane w struktury melodyczne

charakterystyczne dla mowy.



Także „język” matek przemawiających do swych małych

dzieci jest we wszystkich kulturach podobny, tzn.

uproszczony, często pozbawiony wyraźnego sensu,

opierający się na zróżnicowaniu intonacji, poparty bogatą

mimiką i gestykulacją

Okres lingwalny



Okres mowy lingwistycznej rozpoczyna się około 12.

miesiąca życia i charakteryzuje się formułowaniem przez

dziecko pierwszych słów.



Początkowo są to kombinacje fonemów tworzących sylaby

składające się ze spółgłosek i samogłosek, np. tata, mama,

itp.



Na drodze współpracy ze starszymi dziecko naśladuje

intonacje, akcenty. Początkowo pojedyncze dźwięki lub słowa

pełnią funkcję całych zdań, np. „caca” — wskazujące na

podanie zabawki.



Te najprostsze formy wyrazowe, pojawiające się u początku

etapu lingwistycznego, nazywa się holofrazami lub „sylabo-

zdaniami”.



Każde słowo jest utajonym uogólnieniem, które z kolei jest

werbalnym aktem myśli odzwierciedlającym istniejącą

rzeczywistość zupełnie inaczej, niż odzwierciedla się ona

w bezpośrednich wrażeniach i spostrzeżeniach.

Okres lingwalny



Najważniejszym okresem w rozwoju mowy dziecka jest

przełom pierwszego i drugiego roku życia, kiedy to linie

rozwoju mowy i myślenia, do tej pory przebiegające

oddzielnie, łączą się.



Dziecko dokonuje w tym okresie największego odkrycia

w swoim życiu: przekonuje się, że „każda rzecz ma swoją

nazwę”. Początkowe „zdania” są wykrzyknikami

i czasownikami, a dopiero później pojawiają się zdania

dwuwyrazowe, a następnie wielowyrazowe, z zastosowaniem

najprostszych reguł gramatyki i składni.



We wszystkich kulturach większość dzieci w wieku dwóch lat

buduje proste zdania. Są w stanie zadać proste pytanie:

„gdzie kotek?”; umiejscawiać — „piłka tam”; określać

nieistnienie czegoś — „nie ma mleka”; określać czynność

— „auto jedzie”; identyfikować osoby — „mama idzie”; żądać

— „daj mi”; żądać powtórzenia — „jeszcze papu”; określać

własność — „auto taty”; umiejscawiać działanie — „siedzi

tam”; określać czynności osób — „tata rzucił” itp.

Rozwój znaczenia słów



Rozwój znaczenia słów jest ściśle związany z rozwojem

pojęć.



Poprzez etap myślenia synkretycznego, kompleksowego,

dziecko dochodzi do myślenia pojęciowego.



Słowa dziecka początkowo pokrywają się ze słowami

człowieka dorosłego tylko w ich odniesieniu przedmiotowym

— wskazują na ten sam przedmiot i na ten sam krąg zjawisk.



Nie są jednak zgodne w aspekcie znaczeniowym. Słowo

łączy w sobie wiele systemów: dźwiękowy, morfologiczny,

sytuacyjno-poglądowy oraz kategorialno-abstrakcyjny. Jest

„węzłem całego systemu związków lub wielowymiarową

matrycą”.



Przejmowanie dźwięków jest procesem fizycznym, ale myśli

ludzkie nie są bytami fizycznymi. Jako fakty psychiczne są

nieprzekazywalne na sposób fizyczny, nie mogą opuścić

świadomości, nie mogą się też uzewnętrzniać.

Struktura pojęciowa słowa



Myśl nie może być więc „zawarta” w słowie, lecz jedynie z nim

kojarzona.



Słysząc słowo, kojarzymy z nim pojęcie, o ile je mamy w naszej

pamięci, a wtedy wydobywamy je z pamięci i staje się ono ośrodkiem

uwagi.



Może też zasłyszane nowe słowo stać się punktem wyjścia do

wytworzenia nowego pojęcia z materiału empirycznego, jakim

rozporządza świadomość. Dokonuje się wówczas proces tworzenia się

nowego pojęcia przy udziale wyobraźni i abstrakcji.



Proces uczenia się jest więc czynnością aktywną i twórczą —

nauczyciel daje tylko impulsy, które wywołują w uczniu wiele

procesów, nie jest w stanie podać gotowych pojęć.



Uczeń musi sobie w związku z danym pojęciem coś przypomnieć,

przeprowadzić korekturę jego treści, włączyć je w większy zespół

i ustalić swój stosunek do niego.



Nie otrzymujemy pojęć gotowych, a cudze pojęcia przyjmujemy

zawsze indywidualnie i pod kątem własnych poglądów.



Im większa różnica kulturowa, tym trudniej o porozumienie, gdyż brak

wówczas jednego podłoża ideowego, czyli tzw. „wspólnego języka”.

Struktura leksykalna w języku
dziecka



W okresie myślenia intuicyjnego, czyli w wieku 2 —

7 lat, rzeczowniki i czasowniki używane przez dzieci

mają charakter bardziej rzeczownikowy

i czasownikowy niż używane przez dorosłych.



Tak np. rzeczowniki słyszane zazwyczaj w mowie dzieci

to rzeczowniki konkretne („klocki”, „nauczyciel”), nie

spotyka się wyrazów abstrakcyjnych, takich jak np.:

„myśl”, „zasługa”, „zachowanie” itp.



Z rzeczowników używanych przez dorosłych tylko 16%

ma charakterystyczny wizualny kontur, podczas gdy

u dzieci takich rzeczowników jest 67 %. Podobnie jest

z czasownikami: dzieci używają 67% czasowników,

których cechą charakterystyczną jest zaakcentowanie

atrybutu ruchu, dorośli natomiast ten typ czasowników

stosują tylko w 33%.

Rozwój gramatyki w
ontogenezie mowy



W wieku trzech lat dziecko używa już
bez problemów równocześnie dwóch
reguł gramatycznych w budowie zdań,
potem trzech. Następnie, metodą prób
i błędów, dochodzi powoli do perfekcji
w wykorzystywaniu złożonego
porządku słów i ich odmian,
w stosowaniu określonej intonacji itd.

Pisanie i czytanie w rozwoju
sprawności językowych dziecka



Perfekcyjne opanowanie języka dopełnia nauka czytania i pisania.

Czytanie, które zakłada wzrokowe ujęcie wydrukowanych liter,

słów, zdań czy innych znaków pisarskich, wiąże się z ich ujęciem

poznawczym. Dokonuje się ono w chwilach przerw, gdy oko,

w swym posuwaniu się wzdłuż wiersza, zatrzymuje się

nieporuszone na miejscu — nie jest to ruch równomierny, lecz

rzutowy, nagłymi posunięciami, z przystankami. Maksymalna

„ilość czytania” cichego na minutę wynosi około 500, a głośnego

— około 300 głosek. Uświadomienie znaczenia czytanego tekstu

jest globalne — są to grupy słów, całe zdania, a nie pojedyncze

słowa. Sens czytanego tekstu wywołuje skojarzenia logiczne,

związane z nim wyobrażenia i uczucia.



Pisanie jest wynikiem rozbudzenia przez pojęcia obrazów

językowo-ruchowych, które wywołują obraz liter, a te działają na

mięśnie ręki i powodują odpowiednie ruchy. Mimo swego

półmechanicznego charakteru pismo jest wyrazem całej

osobowości człowieka, jego temperamentu, uzdolnień, skłonności.

Grafologia, badając pismo człowieka, wnosi z niego o charakterze

człowieka.