Metody nauki
czytania i ich
charakterystyka
Metody nauki
czytania i ich
charakterystyka
Przez
metodę
w
nauce
czytania
rozumiemy
pewien
zespół
działań,
zmierzających tak w swoim założeniu, jak i w
praktyce do zrealizowania określonego celu,
którym jest opanowanie umiejętności czytania
przez dzieci.
W historii rozwoju teorii i praktyki wczesnoszkolnej
stosowano różne metody czytania, które miały ułatwić tę
trudną sztukę. Obecnie przyjmuje się, że najczęściej
stosowana klasyfikacja metod nauki czytania obejmuje
cztery podstawowe grupy:
•metody syntetyczne,
•metody analityczne,
•metody analityczno - syntetyczne,
•metody globalne.
Metody syntetyczne
Metody syntetyczne należą do najstarszych znanych
metod nauki czytania. Służą przede wszystkim
opanowaniu umiejętności czytania w aspekcie
technicznym. Ich istotą jest przechodzenie od
elementu do całości. Elementem może być dźwięk lub
znak graficzny (litera), a całością wyraz lub zdanie.
Ze względu na podstawę syntezy wyróżnia się następujące
metody:
•alfabetyczną, określaną jako sylabizowanie,
•fonetyczną, zwaną również głoskową,
•sylabową, czyli zgłoskową.
Metoda alfabetyczna-
jest bardzo starą
metodą, znaną już w starożytności. Przy jej
pomocy nauka czytania była długotrwała i
żmudna. Przez kilka lat nauczyciel wyuczał
dzieci poszczególnych liter alfabetu na
pamięć. Gdy zapoznały się już z kształtem
małych i wielkich liter oraz ich nazwami,
przystępowały do czynności składania ich w
sylaby. Z powstałych sylab tworzyły wyrazy, a
następnie w toku sylabizowania rozpoczynały
powolne
czytanie
tekstu.
Podstawową
jednostką czytania w tej metodzie są nazwy
liter zestawione w kolejności alfabetycznej.
W miarę upowszechniania się nauki czytania
podejmowano różne próby modyfikacji tej
metody.
Przede
wszystkim
zmieniono
i
uwspółcześniono porządek liter alfabetu.
Metoda fonetyczna- powstała w XVI wieku w
wyniku kolejnej modyfikacji metody alfabetycznej.
Jednak rozpowszechniła się dopiero w XIX wieku.
Według tej metody nauka czytania rozpoczynała się
od rozkładu wyrazu na dźwięki, czyli głoski,
jednocześnie wyjaśniając ich artykulację, a dopiero
potem następowało zapoznawanie dzieci ze
znakami tych głosek, czyli literami, by wreszcie
przystąpić do czytania wyrazów. Nauka czytania
wiodła
od
poznania,
w
toku
wymawiania
samogłosek, później spółgłosek, a następnie ich
odpowiedników
literowych,
do
umiejętności
czytania poprzez tworzenie sylab, a z nich wyrazów.
Droga
opanowania
umiejętności
czytania
prowadziła podobnie jak w metodzie alfabetycznej,
od elementu do całości. Metoda fonetyczna
rozwinęła się w dwóch kierunkach: syntetycznym i
analitycznym. W nauce czytania bardziej przydatny
okazał się kierunek analityczny.
Metoda sylabowa-
pomijała w ogóle
głoski i rozpoczynała naukę czytania od zgłosek
(sylab)
samogłoskowych,
a
następnie
przechodziła do zgłosek złożonych. Nauka
czytania przebiegała w kilku fazach od poznania
zgłosek samogłoskowych (a, e, i, o, u, y),
poprzez
zgłoski
złożone
z
dźwięku
spółgłoskowego i samogłoskowego (np. ma, me,
mi, mo), do poznania zgłosek, w których
samogłoska wyprzedzała spółgłoskę (ul, om,
am). W trakcie dalszej nauki następowało
poznanie zgłosek, w których oprócz samogłoski
występowała
zbitka
dwóch
lub
więcej
spółgłosek (kra, Brda).
Na metodzie sylabowej ciążył zarzut, że
przedłużała okres mechanicznego składania
wyrazów bez zrozumienia ich sensu.
Metody
analityczne
Metody analityczne to druga grupa metod stosowanych
w nauce czytania. Ich rodowód sięga XVI wieku.
Eksponują one znaczeniową funkcję czytania, opierając
się na rozumieniu czytanych tekstów. Metody te
charakteryzuje prezentowanie w nauce czytania
jednostek językowych mających określone znaczenie,
takich jak wyrazy, części zdania i zdania. Istotą metod
analitycznych jest połączenie analizy słuchowej z
analizą wzrokową. Nie pozwalają one na odczytywanie
nowych wyrazów lub zdań na podstawie uprzednio
poznanych liter.
Metoda wyrazowa-
to
najstarsza
odmiana metod analitycznych. Konieczne jest
w niej wprowadzenie dużej liczby wyrazów, by
w przyszłości mogły służyć do tworzenia zdań,
a potem ułatwiały przeprowadzenie analizy i
wyodrębnienie poszczególnych liter. Nauka
czytania rozpoczynała się od zapoznania
dziecka z określonym wyrazem lub wyrazami
w połączeniu z ilustracją poprzez słuchanie
jego brzmienia. Gdy dziecko potrafiło już
rozpoznać wyrazy w tekście, dopiero wówczas
odbywała się analiza słuchowo - wzrokowa na
elementy składowe, literowo - zgłoskowe
wyrazów.
Metoda zdaniowa-
była oryginalną próbą
ułatwienia nauki czytania. Przyjmując za
podstawę zdanie, wychodziła od zrozumienia
tekstu, lecz wymagała dodatkowego wysiłku w
zidentyfikowaniu wyrazów jako elementów
składowych danej części zdania. W tej odmianie
metod analitycznych zdanie, w przeciwieństwie
do wyrazu, stanowiło jednostkę językową
tworzącą logiczną całość. Metoda zdaniowa
rozwijała równolegle mowę i myślenie dziecka
oraz wytwarzała u niego nawyki potrzebne do
zrozumienia sensu czytanego tekstu.
Metody
analityczne
rozwinęły
w
dwóch
kierunkach. Jeden doprowadził do powstania
globalnej metody czytania, drugi stanowił
podstawę
rozwoju
metod
analityczno
–
syntetycznych.
Metody analityczno
- syntetyczne
Metody analityczno - syntetyczne są uznawane za
najbardziej skuteczne metody stosowane w nauce
czytania. Powstały w wyniku powiązania metod
analitycznych
z
metodami
syntetycznymi
w
specyficzny sposób. Metody te z jednej strony
zapewniają poznanie znaków graficznych języka
pisanego (liter), z drugiej zaś - równoczesne
rozumienie czytanego tekstu. Ich zaletą jest
odciążanie od zapamiętywania dużej liczby wyrazów
oraz względna równowaga między technicznym
aspektem
czytania,
typowym
dla
metod
syntetycznych,
a
funkcją
znaczeniową
charakterystyczną dla metod analitycznych.
W nauce czytania wykorzystuje się proces analizy,
czyli wyodrębniania odpowiednich części składowych z
całości (liter z wyrazów) oraz proces syntezy, czyli
składanie nowych całości z poszczególnych części
składowych (tworzenie nowych wyrazów z poznanych
liter).
Punktem wyjścia metod analityczno - syntetycznych
jest wyraz lub zdanie. Za pomocą analizy słuchowej lub
wzrokowej następuje przejście od zdania do wyrazu lub
od wyrazu do elementu, jakim może być zgłoska,
głoska lub litera. Z wyrazów lub zdań najpierw
słuchowo
wyodrębnia
się
głoski,
początkowo
samogłoski, a później spółgłoski. Wzrokowo wydziela
się odpowiednie zapisy graficzne głosek (litery). W ten
sposób w wyrazach obok głosek już znanych pojawiają
się głoski nowe, nie znane wcześniej. Pozwala to na
tworzenie nowych wyrazów z poznanych wcześniej
głosek.
W zależności od tego, co przyjmuje się za podstawę
nauki czytania, wyróżniamy najczęściej dwie postacie
metod analityczno - syntetycznych: zgłoskową i
wyrazową.
W
zgłoskowej
metodzie
analityczno
-
syntetycznej nauka czytania rozpoczyna się od
zapoznania
z
samogłoskami,
poprzez
dobór
odpowiednich wyrazów, gdyż przyjmuje się, że
samogłoski są słowotwórcze. Następnie przechodzi się
do zgłosek złożonych z dwóch lub większej ilości
głosek. Po analizie następuje synteza, czyli połączenie
w pierwotną całość.
Jeżeli przedmiotem analizy jest wyraz,
wówczas wyróżniamy metodę analityczno -
syntetyczną
o
charakterze
wyrazowym.
Wyróżniamy trzy odmiany metod analityczno -
syntetycznych:
metody analityczno - syntetyczne o charakterze
wzrokowym,
metody analityczno - syntetyczne o charakterze
fonetycznym,
metody analityczno - syntetyczne o charakterze
funkcjonalnym.
W każdej z tych metod podstawą analizy są tzw.
wyrazy podstawowe, których dobór opiera się na
dwóch kryteriach: fonetycznym (zgodność wymowy z
zapisem graficznym) i graficznym (łatwość w kreśleniu
liter składających się na dany wyraz).
W metodzie analityczno - syntetycznej o
charakterze wzrokowym podstawą analizy jest
wyraz spostrzegany wzrokowo. Z zapisu graficznego
wyrazu zostaje wyodrębniony określony znak graficzny
- litera. Następnie danej literze przyporządkowuje się
odpowiadający jej obraz dźwiękowy, czyli głoskę.
Wówczas poprzez łączenie wyodrębnionej litery z
innymi literami dochodzi do odczytania wyrazu. Nauka
czytania charakteryzuje się następującymi etapami:
przejście od analizy wzrokowej, poprzez analizę
słuchową do syntezy.
W metodzie analityczno - syntetycznej o
charakterze fonetycznym podstawą analizy jest
budowa
dźwiękowa
(fonetyczna)
wyrazów.
W
początkowej
fazie
nauki
czytania
następuje
rozpoznawanie słuchowe wyrazu, potem wyodrębnienie
w nim kolejnych głosek. Każdej głosce (zamiast litery)
jest przyporządkowany kolorowy kartonik. Dopiero po
pewnym czasie kolorowy schemat wyrazu zostaje
stopniowo zastępowany symbolem literowym.
W metodzie analityczno - syntetycznej o
charakterze funkcjonalnym naukę czytania opiera
się na tzw. relacji funkcjonalnej, czyli stosowaniu
różnych metod adekwatnych, ale jednocześnie
wspierających poziom rozwoju różnych funkcji
psychicznych. Wykorzystuje się więc metody
analityczno - syntetyczne o charakterze wzrokowym
oraz metody analityczno - syntetyczne o charakterze
fonetycznym, ze względu na udział funkcji wzrokowej i
słuchowej w tym procesie nauki czytania. Analiza i
synteza w tej metodzie ma trochę inny przebieg.
Integracja różnych metod spowodowała, że analiza jest
dokonywana, poczynając od wyrazu, poprzez sylabę,
do litery lub głoski, a synteza - w odwrotnej kolejności:
od litery lub głoski, poprzez sylabę do wyrazu.
Metody analityczno - syntetyczne zostały
wykorzystane w trzech koncepcjach polskich
elementarzy.
Pierwsza z propozycji to „Elementarz" Mariana
Falskiego. Po raz pierwszy został wydany w roku 1910.
„Elementarz - stwierdza M. Falski - zbliża się do metod
analitycznych o tyle, że za punkt wyjścia przyjmuje
zdanie i wyraz, a nie literę, zaś do metod
syntetycznych o tyle, że bezpośrednio po rozłożeniu
wyrazu na litery i dźwięki każe składać te litery i
dźwięki w całość wyrazu."
Elementarz ten oparty jest na metodzie analityczno
- syntetycznej o charakterze wyrazowym.
Punktem wyjścia do analizy są wyrazy podstawowe, z
których dziecko wyodrębnia poszczególne głoski i ich
odpowiedniki - litery (wyraz - głoska). W procesie
syntezy następuje odczytywanie analizowanych
wcześniej wyrazów, jak również i nowych -
składających się z poznanych liter (głoska - wyraz).
Wiodącą metodą nauki czytania w elementarzu pt.
„Litery" opracowanym przez E. i F. Przyłubskich, jest
metoda analityczno - syntetyczna o charakterze
funkcjonalnym. Powstała w wyniku powiązania
rozmaitych metod wykorzystujących różnorodny
poziom rozwoju poszczególnych funkcji psychicznych.
W ten sposób w procesie nauki czytania, którego
podstawę stanowią tzw. relacje funkcjonalne, bierze
udział funkcja wzrokowa, słuchowa oraz kinestetyczno
- słuchowa. Autorzy wprowadzili również przy analizie i
syntezie - sylabę, jako „ogniwo pośrednie" pomiędzy
wyrazem a głoską, które miało na celu rozszerzenie
tzw. pola czytania. Analiza przebiega od wyrazu,
poprzez sylabę, do głoski (wyraz - sylaba - głoska),
natomiast synteza odwrotnie (głoska - sylaba - wyraz).
W elementarzu „Litery" E. i F. Przyłubscy zbliżają się
również do globalnej metody czytania poprzez
poszerzenie pola czytania wyrazów częściami
(sylabami), aby w ten sposób zapobiegać
głoskowaniu i sylabizowaniu. Sylaba stanowi
naturalny pomost między głoską a wyrazem. W
„Literach" druk jest wprowadzony do czytania już od
początku nauki.
Trzecia metoda początkowej nauki czytania
opracowana została przez Helenę Meterową w
elementarzu pt. „Nauczę się czytać". Autorka oparła
się w nim na metodzie analityczno - syntetycznej
o charakterze fonetycznym, zwana jest również
metodą barwno - dźwiękową.
Ta metoda była stosowana w Polsce w latach
siedemdziesiątych, jednak niektóre rozwiązania
wykorzystane przez autorkę mogą być nadal
pożyteczne w nauce czytania.
Helena Meterowa wyróżnia dwa okresy w nauce
czytania:
•
okres przedliterowy, w którym następuje
poznanie dźwiękowej
budowy wyrazów,
•
drugi okres - przeznaczony jest na opanowanie
zapisu graficznego poszczególnych dźwięków - czyli
liter oraz właściwą naukę czytania.
Autorka podkreśla znaczenie dobrej znajomości
struktury dźwiękowej wyrazów dla rozumienia
czytanego przez dziecko tekstu. Dokonywanie analizy
wzrokowo - słuchowej lub ruchowo - słuchowej z
powolnym przejściem od symbolicznego zapisu (ruch
ciała) do symbolicznego zapisu graficznego (kolorowy
kartonik), a potem do właściwego zapisu
graficznego (litera), prowadzi do zrozumienia
związku, jaki zachodzi między dźwiękiem a jego
zapisem.
Metody globalne
W metodach globalnych wyraz, część zdania lub
zdanie są poznawane jako całościowy obraz graficzny.
Wynika to z odniesienia się do znaczeniowej strony
czytanego tekstu. Nauka czytania rozpoczyna się od
konkretnego pojęcia, zrozumiałego dla dziecka, budząc
w nim w ten sposób zainteresowanie znakiem,
drukiem, książką. Wyodrębnienie poszczególnych
dźwięków i liter ma na celu utrwalenie wyrazu i
podkreślenie
różnic
pomiędzy
poszczególnymi
wyrazami, a nie badanie ich struktury literowo -
głoskowej. Wpływa to na lepsze rozumienie treści,
gdyż znacznie mniej wysiłku i uwagi poświęca się
formalnej stronie czytania.
W metodach globalnych najpierw następuje
poznawanie i zapamiętywanie szeregu wyrazów
jako pewnej zamkniętej całości, a dopiero później
analiza elementów wyrazów, czyli dźwięków i liter.
Analiza polega tu przede wszystkim na uchwyceniu
różnic w poszczególnych wyrazach, a nie na
powolnym poznawaniu budowy literowo - głoskowej.
Ten specyficzny rodzaj analizy poprzez zestawienie,
porównanie i wyszukiwanie powtarzających się
elementów wyrazów prowadzi do poznawania
poszczególnych liter. Ekspozycja całych wyrazów
lub zdań wiedzie do stopniowego powiększania pola
czytania, czyli obszaru, jaki osoba czytająca
obejmuje
wzrokiem.
Następuje
stopniowe
przechodzenie od czytania po literze do sylaby i
wyrazu. Opanowywanie umiejętności czytania
wymaga ciągłego poszerzania tego pola. W związku
z tym w początkowej fazie w obrębie czytanego
tekstu zestawia się wyrazy o różnej liczbie liter lub o
innych układach graficznych. W ten sposób rozwija
się spostrzeganie obejmujące znaki graficzne w
obrębie krótkich, a następnie coraz dłuższych
wyrazów.