Jak powstaje niedostosowane zachowanie

i jak może być zmodyfikowane

według teorii uczenia się ?

Koncepcja oparta na teorii uczenia się

powstawanie zachowania niedostosowanego

i modyfikowanie go

Zachowanie niedostosowane ma charakter
albo
(1) nawyku, który ukształtował się w procesie uczenia się, np.

lęk

społeczny lub zachowanie antyspołeczne.
albo
(2) braku pożądanych nawyków; np. brak umiejętności

komunikacji lub

rozwiązywania problemów lub zachowań prospołecznych.

Modyfikowanie zachowania niedostosowanego polega albo
(1) na oduczeniu nawyku niepożądanego
albo
(2) na nauczeniu pożądanego.

1 zasada uczenia się i wygasania zachowania

niedostosowanego

Warunkowanie sprawcze

Zachowanie powstaje i utrzymuje się w wyniku pozytywnych

konsekwencji z nim związanych.

Gdy brak jest wzmocnień, zachowanie wygasa.

Wzmocnienie o charakterze dodatnim polega na wystąpieniu

zdarzenia, które ma funkcję nagrody;

o charakterze ujemnym – na zapobieżeniu wystąpieniu

zdarzenia, które ma funkcję kary.

Modyfikacja powstałego tą drogą zachowania polega na

wyeliminowaniu wzmocnień i wprowadzeniu wzmocnień

zachowania przeciwnego.

Nauczenie zachowania brakującego polega na wzmacnianiu

zachowania brakującego (które jest zapoczątkowane przez

modelowanie)

2

zasada uczenia się i wygasania zachowania

niedostosowanego

Naśladowanie

►Uczenie się na drodze naśladowania polega na obserwowaniu

zachowania drugiej osoby i powtarzaniu go. np. zachowania

agresywne u dziecka, które obserwuje je u rodzica.

Zakres (duży lub mały) naśladowanego zachowania zależy od

tego, czy obserwator postrzega wzmacniające następstwa

zachowania modela. Obserwator podlega „zastępczemu

wzmocnieniu”.

►Modyfikacja powstałego ta drogą zachowania

niedostosowanego polega na wzmacnianiu zachowań

przeciwnych do wyuczonych (warunkowanie sprawcze).

►Uczenie brakującego zachowania np. zachowań

prospołecznych lub umiejętności społecznych następuje

drogą modelowania (plus wzmacniania tych nowych

umiejętności)

3 zasada uczenia się i wygasania zachowania

niedostosowanego

Warunkowanie

klasyczne

►Mechanizm warunkowania klasycznego polega na uczeniu się odruchów

warunkowych (np. reagowania lękiem)

przez skojarzenie obojętnego bodźca warunkowego (zewnętrznego lub

wewnętrznego), Np. jazdy samochodem lub windą (szkoła odpowiedz na

pytanie nauczyciela)

który działa równocześnie
z bezwarunkowym bodźcem awersyjnym (stanem emocjonalnym) wywołującym

obronę (Np. z nieprzyjemnymi doznaniami wegetatywnymi, jak duszności,

poty, kołatanie serca) Lub doznanie poniżenia), które wywołują lęk).

Powstaje schemat reagowania: uwarunkowany lęk aktywuje→ reakcję unikania i

→następuje zredukowanie lęku (które wzmacnia reakcję ucieczki i unikania.

►Tak powstaje nawyk reagowania lękiem, który nie znika samoistnie, ponieważ z

powodu unikania nie mogą pojawić się żadne uczucia współzawodniczące z

lękiem, obecność których sprawiłaby, że lęk słabłby.

►Modyfikacja zachowania polega na wystawianiu pacjenta na działanie bodźców

wywołujących lęk podczas gdy znajduje się on w stanie emocjonalnego

wyciszenia. W ten sposób jest stworzona sytuacja współzawodniczenia uczuć.

Przykład techniki opartej na warunkowaniu

sprawczym –

trening umiejętności wychowawczych

Zachowania agresywne i antyspołeczne dzieci i młodzieży

Zachowania agresywne i antyspołeczne dzieci i młodzieży

powstają i są utrzymywane w wyniku

powstają i są utrzymywane w wyniku

1. warunkowania sprawczego – gdy istnieją pozytywne

1. warunkowania sprawczego – gdy istnieją pozytywne

konsekwencje związane z zachowaniem.

konsekwencje związane z zachowaniem.

- rodzice okazują zainteresowanie o charakterze negatywnym i

- rodzice okazują zainteresowanie o charakterze negatywnym i

nie okazują zainteresowania zachowaniami prospołecznymi.

nie okazują zainteresowania zachowaniami prospołecznymi.

- rodzice nie stawiają wymagań w sposób konsekwentny.

- rodzice nie stawiają wymagań w sposób konsekwentny.

- osoby znaczące, jak grupa rówieśnicza okazuje uznanie

- osoby znaczące, jak grupa rówieśnicza okazuje uznanie

- zdobycie pieniędzy lub samochodu

- zdobycie pieniędzy lub samochodu

2. Modelowania - dzieci obserwują agresywne zachowania

2. Modelowania - dzieci obserwują agresywne zachowania

dorosłych

dorosłych

- rodzice stosują rozkazy lub ciężkie kary.

- rodzice stosują rozkazy lub ciężkie kary.

- zachowania dzieci w szkole lub w grupie młodzieżowej

- zachowania dzieci w szkole lub w grupie młodzieżowej

Nie obserwują zachowań prospołecznych

Nie obserwują zachowań prospołecznych

c.d.

trening umiejętności wychowawczych w

eliminacji zachowań agresywnych i antyspołecznych

Zasada terapii = wyeliminować

Zasada terapii = wyeliminować

wzmocnienia, które utrzymują zachowanie

wzmocnienia, które utrzymują zachowanie

antyspołeczne i wprowadzić wzmocnienia

antyspołeczne i wprowadzić wzmocnienia

zachowania prospołecznego.

zachowania prospołecznego.

1. Terapeuta uczy rodziców wzmacniać

1. Terapeuta uczy rodziców wzmacniać

zachowania prospołeczne i ignorować lub

zachowania prospołeczne i ignorować lub

karać zachowania antyspołeczne.

karać zachowania antyspołeczne.

2. Terapeuta modeluje zachowania

2. Terapeuta modeluje zachowania

prospołeczne a rodzice powtarzają.

prospołeczne a rodzice powtarzają.

Np.proszą zamiast rozkazywać.

Np.proszą zamiast rozkazywać.

c.d.

trening umiejętności wychowawczych w

eliminacji zachowań agresywnych i antyspołecznych

Rodzice zawierają umowę z dzieckiem dotyczącą

Rodzice zawierają umowę z dzieckiem dotyczącą

warunków nagradzania zachowania pożądanego.

warunków nagradzania zachowania pożądanego.

Np. sporządzają listę pożądanych zachowań

Np. sporządzają listę pożądanych zachowań

i nagród za przejawianie pożądanego zachowania. I

i nagród za przejawianie pożądanego zachowania. I

negocjują z dziećmi.

negocjują z dziećmi.

Np. proponują dzieciom, że za pożądane

Np. proponują dzieciom, że za pożądane

zachowanie otrzymają punkty lub żetony. Za

zachowanie otrzymają punkty lub żetony. Za

określoną ich liczbę mogą otrzymać cenną dla

określoną ich liczbę mogą otrzymać cenną dla

nich nagrodę. Gdy dziecko przejawi niepożądane

nich nagrodę. Gdy dziecko przejawi niepożądane

zachowanie będzie ukarane odjęciem określonej

zachowanie będzie ukarane odjęciem określonej

liczby punktów, co oznacza oddalenie w czasie

liczby punktów, co oznacza oddalenie w czasie

perspektywy nagrody.

perspektywy nagrody.

c.d.

trening umiejętności wychowawczych w

eliminacji zachowań agresywnych i antyspołecznych

Rodzice modelują zachowania prospołeczne, takie, jakie

Rodzice modelują zachowania prospołeczne, takie, jakie

chcą uzyskać od dzieci.

chcą uzyskać od dzieci.

Najpierw modeluje to zachowanie terapeuta, a rodzice

Najpierw modeluje to zachowanie terapeuta, a rodzice

obserwują; następnie praktykują nowe zachowanie

obserwują; następnie praktykują nowe zachowanie

przez odgrwanie ról.

przez odgrwanie ról.

Uczą się na przykład prosić dzieci o przysługi zamiast im

Uczą się na przykład prosić dzieci o przysługi zamiast im

rozkazywać.

rozkazywać.

Terapeuta stosuje wzmocnienia wobec rodziców,

Terapeuta stosuje wzmocnienia wobec rodziców,

chwaląc ich za zachowywanie się w pożądany sposób.

chwaląc ich za zachowywanie się w pożądany sposób.

Przez to, że rodzice modelują zachowania prospołeczne

Przez to, że rodzice modelują zachowania prospołeczne

na użytek dzieci ustala się wzorzec interakcji oparty

na użytek dzieci ustala się wzorzec interakcji oparty

na wymianie wzmocnień pozytywnych i ma szansę

na wymianie wzmocnień pozytywnych i ma szansę

utrzymać się, ponieważ rodzice i dzieci wymieniają

utrzymać się, ponieważ rodzice i dzieci wymieniają

wzmocnienia pozytywne.

wzmocnienia pozytywne.

Technika oparta na warunkowaniu klasycznym w leczeniu fobii

Systematyczna desensytyzacja

Polega na stopniowym wystawianiu pacjenta na działanie

bodźców wywołujących lęk podczas gdy znajduje się on w

stanie emocjonalnego wyciszenia.

Jej cechą jest dawkowanie działania bodźców lękowych.
Działanie techniki tłumaczy się zasadą wzajemnego

hamowania reakcji, która zakłada, że jeśli pojawia się nowa

odmienna reakcja emocjonalna na sytuację, to wcześniejszy

nawyk ulega zahamowaniu i osłabieniu. Stan spokoju

stanowi tu reakcję współzawodniczącą z reakcją lęku.

Stosowanie tej techniki wymaga nauczenia pacjenta osiągania

stanu rozluźnienia mięśni i wyciszenia emocji,

utworzenia listy bodźców lękowych i uszeregowania ich w

hierarchii. Gdy pacjent ma opanowaną umiejętność

rozluźniania się, jest wystawiony na działanie sytuacji

lękowych; począwszy od tych, które wywołują najmniejszy

lęk, a skończywszy na tych, które wywołują lęk największy.

Rodzaj lęku a odczulanie w wyobraźni lub w

rzeczywistości

c.d.Systematyczna desensytyzacja

Bodźce lękowe mogą być prezentowane albo w realnej sytuacji

życiowej , albo w wyobraźni.

Ponieważ istnieje zależność między zmniejszeniem reakcji lękowych na

sytuację wyobrażoną i odpowiadającą jej sytuację występującą w

rzeczywistości,

Natura lęku narzuca wybór odczulania w realnej sytuacji lub bądź w

wyobrażonej.

Lęk przed osamotnieniem, kiedy pacjent boi być sam, bez

towarzystwa i nie odczuwa lęku w obecności terapeuty, wymaga

zastosowania odczulania w realnej sytuacji.

Wtedy oddala się od domu wyznaczając sobie odległości jako etapy i

stosuję relaksację po każdym etapie.

Relaksacja wprowadza spokój jako emocję współzawodniczącą z

lękiem i obniża lęk po każdym etapie oddalenia się od domu a tym

samym umożliwia dalsze oddalenie się od domu.

Lęk przed odrzuceniem i krytyką oraz lęk związany z doświadczeniami

seksualnymi są eliminowane częściej w realnej sytuacji.

Systematyczna desensytyzacja w wyobraźni

Pacjent jest wprowadzony przez terapeutę w stan głębokiego relaksu,

• i będąc w tym stanie na sugestię terapeuty stopniowo skupia się na

wyobrażaniu sobie sytuacji lękowych;

• począwszy od tych, które wywołują najmniejszy lęk, a skończywszy na tych,

które wywołują lęk największy.

• Jeśli któraś ze scen wywołuje lęk, lub zdenerwowanie, pacjent podnosi rękę lub

palec wskazujący do góry.

• Jeśli przez okres

od trzech do dziesięciu sekund

pacjent jest w stanie

myśleć o tej sytuacji bez doznawania lęku, terapeuta sugeruje mu

wyobrażenie sobie kolejnej sytuacji z listy.

• Wszystkie sceny przedstawia pacjentowi przynajmniej

dwukrotnie

.

• Jeśli reaguje lękiem, terapeuta przerywa wyobrażanie sobie sceny i nie

powtarza jej aż do następnej sesji. Zamiast tego ćwiczy ponownie wyobrażanie

sobie ostatniej, nie budzącej lęku sceny z listy.

• Podczas każdej czterdziesto -pięciominutowej sesji ćwiczy się wyobrażanie

sobie

od dwóch do czterech scen

.

• Każde kolejne skupienie się na wyobrażeniu powoduje, że siła lęku maleje i w

końcu osiąga poziom zerowy.

• Kolejnym etapem dla pacjenta jest narażenie się na działanie tych samych

bodźców lękowych w realnej sytuacji życiowej.

Druga technika oparta na warunkowaniu

klasycznym w leczeniu fobii

terapia implozywna

Polega na ciągłej, przedłużonej ekspozycji na działanie bodźców wywołujących lęk, przy

zakazie unikania tych bodźców.

• Wymaga się tu od pacjenta maksymalnego odczuwania lęku, aby umożliwić jego

wygaśnięcie; przy czym pozbawiony jest możliwości reagowania unikaniem.

• Prezentacja bodźców trwa tak długo, aż lęk zaczyna słabnąć; co zajmuje

od

dziesięciu minut do godziny.

• Jeśli technika okazuje się skuteczna, poziom odczuwania lęku obniża się pod koniec

każdej sesji, a także pod koniec każdej następnej.

• Bodźce wywołujące lęk mogą być prezentowane w realnej sytuacji życiowej, jak i w

wyobraźni.

• Terapeuta aranżuje sytuacje, w których pacjent jest wystawiony na działanie bodźców

wywołujących lek. Zachęca pacjenta, by stawił czoła stresującej sytuacji i pozostał w

niej dotąd, aż lęk zacznie słabnąć.

W tym czasie pacjent ma koncentrować się na rozluźnieniu mięśni i osiągnięciu wyciszenia

emocji oraz na myślach, że ma realnego niebezpieczeństwa w tej sytuacji. (Wprowadza

spokoj jako reakcję emocjonalną wspólzawdniczącą z lekiem)

Dwie teorie wyjaśniają mechanizm działania tej metody. Pierwsza zakłada, że działa ona

na zasadzie hamowania ochronnego, które polega na tym, że jeśli stale działa bodziec

wywołujący reakcje emocjonalną, to po pewnym czasie reakcja ta słabnie. Mechanizm

ten chroni organizm przed nadmiernym pobudzeniem

Druga teoria głosi, że o jej skuteczności decyduje wzajemne hamowanie reakcji. Emocje

związane z osobą terapeuty współzawodniczą z nawykiem lękowym. Dlatego

szczególnie ważna staje się oparta na zaufaniu relacja między pacjentem i terapeutą .

Technika oparta na warunkowaniu klasycznym

i naśladowaniu w eliminowaniu lęku przed odrzuceniem i

krytyką –

trening asertywności

Jeśli lęk przed odrzuceniem i krytyką powoduje niewyrażanie uczuć

i wycofywanie się z kontaktów z ludźmi, wtedy oprócz obniżenia

poziomu lęku potrzebna jest zmiana w sposobie zachowania się

pacjenta wobec ludzi.

Uczy się pacjenta zarówno odpowiedniej ekspresji słownej służącej

wyrażaniu emocji, jak i samego wyrażania emocji w sytuacji

wywołującej lęk.

Pacjent musi być przekonany, że zmiany w jego odnoszeniu się do

ludzi są potrzebne.

Pacjentów uczy się odróżniania zachowania asertywnego, czyli

obrony własnych praw od zachowania agresywnego, czyli

atakowania innych ludzi.

Za każdym razem, gdy osoba wyraża emocje i odczuwa przy tym

lęk, osłabia w pewnym stopniu nawyk lękowy.

Wygaszanie lęku wyjaśnia tu także zasada wzajemnego hamowania

reakcji. Wyrażanie przez pacjenta na przykład gniewu, czułości

lub podziwu stanowi reakcje emocjonalne współzawodniczące z

lękiem.

Systematyczna desensytyzacja w realnej

sytuacji wykorzystująca modelowanie

Terapeuta prezentuje pacjentowi będącemu w stanie relaksacji

przedmioty, które budzą lęk na przykład węża lub pająka na

fotografii lub w pojemniku.

Gdy pacjent jest dostatecznie zrelaksowany, terapeuta

zmniejsza odległość pojemnika od pacjenta lub posługuje się

większym pająkiem.

Odczulanie w realnej sytuacji ma przewagę nad odczulaniem w

wyobraźni, ponieważ w rzeczywistej sytuacji terapeuta może

wykorzystać także mechanizm naśladowania.

Można bowiem wygasić uwarunkowane reakcje emocjonalne

lęku, kiedy pacjent obserwuje u innej osoby zachowanie

przeciwne do unikania w obecności obiektu wywołującego lęk.

Będący w stanie relaksu pacjent obserwuje zachowującego się

swobodnie terapeutę, który jest w pewnej odległości od

obiektu wywołującego u pacjenta lęk, i stopniowo zbliża do

tego obiektu. Pacjent sam reguluje tempo zbliżania się modela

do obiektu.