Systemowe ujęcie

Systemowe ujęcie

stresu

stresu

R. S. Lazarus

R. S. Lazarus

Relacyjne ujęcie stresu

Relacyjne ujęcie stresu

•

dotychczasowe ujęcia jednostronne i
niewystarczające do jednoznacznego określenia
zjawiska

•

jeżeli stres to czynnik zewnętrzny, to dlaczego
ten sam układ bodźców jest stresem dla
jednych, a dla innych nie

•

jeżeli stres to reakcja organizmu, to dlaczego ta
sama reakcja może pojawić się na różne bodźce

•

chcąc precyzyjnie zdefiniować stres trzeba
uwzględnić podmiot, otoczenie i ich relację

Poznawczo - relacyjna teoria

Poznawczo - relacyjna teoria

stresu Richarda Lazarusa

stresu Richarda Lazarusa

(1984)

(1984)

•

stres psychologiczny - szczególny
rodzaj relacji pomiędzy osobą i
otoczeniem, która jest oceniana
przez nią jako nadwerężająca lub
przekraczająca jej siły i możliwości
oraz/lub zagrażająca jej dobru

Ogólny model stresu

Ogólny model stresu

wg. Lazarusa

wg. Lazarusa

relacja podmiot - otoczenie

ocena poznawcza

pierwotna wtórna

emocja

radzenie sobie
skierowane na

problem emocje

ocena ponowna

emocja

Ocena poznawcza

Ocena poznawcza

•

proces kategoryzacji sytuacji
uwzględniający jej znaczenie dla dobra
jednostki

•

proces ewaluacyjny, zogniskowany na
znaczeniu i trwający przez całe
świadome życie jednostki

•

z reguły świadoma, może być częściowo
lub prawie całkowicie nieświadoma

•

trzy rodzaje: ocena pierwotna, wtórna i
ponowna

Ocena pierwotna

Ocena pierwotna

•

odpowiada na pytanie „co się dzieje”

•

relacja może być oceniania jako:

•

obojętna

•

korzystna

•

niekorzystna - (stresowa)

Ocena relacji jako

Ocena relacji jako

niekorzystnej

niekorzystnej

:

:

•

strata

•

zagrożenie

•

wyzwanie

Ocena wtórna

Ocena wtórna

•

odpowiada na pytanie „co mogę
zrobić”

•

złożony proces, biorący pod uwagę nie
tylko możliwości działania, ale także
szanse powodzenia danego działania,
skuteczność i prawdopodobieństwo

Ocena ponowna

Ocena ponowna

•

zmiana oceny na podstawie nowych
informacji z otoczenia

•

następuje po ocenie pierwotnej i
wtórnej

Stres jako efekt oceny

Stres jako efekt oceny

pierwotnej i wtórnej

pierwotnej i wtórnej

Ocena pierwotna
- szkodliwość

Ocena wtórna - bezradność

niewielki

średn
i

poważny

poważny

ekstremaln
y

średn
i

średn
i

Ocena poznawcza a stres wywołany trudnym

Ocena poznawcza a stres wywołany trudnym

zadaniem (Tomaka i in., 1993)

zadaniem (Tomaka i in., 1993)

Czynniki modyfikujące

Czynniki modyfikujące

procesy oceny poznawczej

procesy oceny poznawczej

•

podmiotowe

•

sytuacyjne

Podmiotowe czynniki

Podmiotowe czynniki

modyfikujące ocenę

modyfikujące ocenę

poznawczą

poznawczą

•

określają, co w relacji jest najważniejsze
z punktu widzenia dobra jednostki

•

wyznaczają sposób rozumienia
zdarzenia, a w konsekwencji emocje i
radzenie sobie

•

są podstawą do oceny znaczenia
skutków zdarzenia

•

dwa najważniejsze to:

•

cele działania

•

przekonania

Sytuacyjne czynniki

Sytuacyjne czynniki

modyfikujące ocenę

modyfikujące ocenę

poznawczą

poznawczą

•

formalne właściwości sytuacji, które
sprawiają, że jest ona spostrzegana jako
zagrożenie, strata lub wyzwanie:

•

nowość

•

przewidywalność

•

niepewność

(dotycząca wystąpienia

zdarzenia)

•

charakterystyki czasowe

: bliskość, czas

trwania, niepewność (czasu wystąpienia
zdarzenia)

System poznawczo-motywacyjno-

System poznawczo-motywacyjno-

emocjonalny -Lazarus, 1991

emocjonalny -Lazarus, 1991

Sytuacja

Emocje

Radzenie sobie ze stresem

T

A

Osobowość

Cele

Przekonania

Wiedza

Konstruowanie

sytuacji

Proces oceny
poznawczej

Przygotowanie działania

Skierowane
na problem

Skierowane
na emocje

Miejsce oceny poznawczej w

Miejsce oceny poznawczej w

transakcyjnym modelu

transakcyjnym modelu

stresu

stresu

stresor

ocena poznawcza

działanie

Stres jako efekt

Stres jako efekt

oceny poznawczej i stresora

oceny poznawczej i stresora

A

B

C

D

ocena poznawcza

stres
or

Ocena teorii stresu Lazarusa

Ocena teorii stresu Lazarusa

•

systemowe, całościowe ujęcie,
uwzględniające jednostkę, otoczenie i ich
relację

•

zaakcentowanie dynamiki stresu

•

wprowadzenie i dookreślenie procesów
oceny poznawczej

•

przecenianie oceny poznawczej

•

nie docenienie predyspozycji indywidualnych

•

nadmierna ogólność twierdzeń teorii, co
uniemożliwia jej falsyfikację

Procesy oceny

Procesy oceny

poznawczej w stresie

poznawczej w stresie

Badania empiryczne

Badania empiryczne

Badanie procesów oceny sytuacji - skala

Badanie procesów oceny sytuacji - skala

PS-T

PS-T

•

ocena sytuacji w dziewięciu kategoriach
(skala czterostopniowa typu Likerta):

•

znaczenie

•

wpływ

•

trudność

•

przewidywalność

•

strata

•

możliwość działania

•

zysk

•

zagrożenie

•

nadzieja

Związki pomiędzy kategoriami oceny

Związki pomiędzy kategoriami oceny

sytuacji

sytuacji

znaczenie

korzyść

nadzieja

trudność

strata

zagrożenie

możliwość

działania

wpływ

przewidywalność

Wzorce oceny poznawczej w stresie

Wzorce oceny poznawczej w stresie

Indywidualne wzorce oceny sytuacji - wyniki analizy skupień

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

zn

a

cz

e

n

ie

ko

rz

ys

c

n

a

d

zi

e

ja

tr

u

d

n

o

sc

st

ra

ta

za

g

ro

ze

n

ie

w

p

ly

w

m

o

zl

.

d

zi

a

l

p

rz

e

w

id

.

kategorie oceny sytuacji

optymizm
pesymizm
ambiwalencja

Ocena poznawcza a emocje - lęk

Ocena poznawcza a emocje - lęk

Ocena poznawcza a emocje - gniew

Ocena poznawcza a emocje - gniew

Ocena poznawcza a emocje - radość

Ocena poznawcza a emocje - radość

Ocena poznawcza a radzenie sobie ze stresem

Ocena poznawcza a radzenie sobie ze stresem

-

-

ucieczka fantazjowanie

ucieczka fantazjowanie

Ocena poznawcza a radzenie sobie ze stresem

Ocena poznawcza a radzenie sobie ze stresem

- rezygnacja

- rezygnacja

Ocena poznawcza a temperament -

Ocena poznawcza a temperament -

perseweratywność

perseweratywność

Ocena poznawcza a temperament -

Ocena poznawcza a temperament -

reaktywność

reaktywność

Ocena poznawcza a wykształcenie

Ocena poznawcza a wykształcenie

Zmiana oceny poznawczej

Zmiana oceny poznawczej

w stresie

w stresie

•

badania Sweet, Lemyre & Fournier 1996

•

grupa – pacjentki z rozpoznaniem raka piersi

•

trzykrotny pomiar oceny poznawczej

•

kategorie:

•

siła oddziaływania

sytuacji choroby na aktualne

życie

•

poczucie

panowania

nad sytuacją

•

ocena

niepewności

związanej z sytuacją

•

porównanie osób z wysokim i niskim poziomem
stresu (wyniki kwestionariusza PSM)

Zmiany oceny

Zmiany oceny

siły oddziaływania

siły oddziaływania

Zmiany oceny panowania

Zmiany oceny panowania

Zmiany oceny niepewności

Zmiany oceny niepewności

Zmiana oceny sytuacji

Zmiana oceny sytuacji

– testy istotności

– testy istotności

•

Efekt grupy p<.001

•

Efekt czasu p<.001

•

Post hoc:

•

efekt grupy - spostrzegane oddziaływanie i niepewność

•

efekt czasu – spostrzegane panowanie i niepewność

•

grupa „niski stres” spostrzegała mniej oddziaływania i
niepewności

•

ocena panowania wzrosła pomiędzy t1 i t3 w obu
grupach

•

ocena niepewności zmniejszyła się pomiędzy t1 i t3 w
obu grupach