Osobowość w świetle

teorii uczenia się

Magdalena Błażek



Krytyka kategorii: "osobowość" ,"cecha",

"obraz samego siebie", "samoświadomość",

"ja podmiotowe", "ego", "nieświadoma

motywacja" itp.), gdyż:



odnoszą się do bytów nie podlegających

obserwacji (bądź trudnych do

operacjonalizacji) 



zakładają istnienie znacznej stabilności i

międzysytuacyjnej spójności zachowania.

GŁÓWNE ZAŁOŻENIA TEORII

UCZENIA SIĘ



Znaczenie uczenia się: (wszelkie
bardziej złożone formy zachowania
człowieka są produktem uczenia się).



Znaczenie uwarunkowań
środowiskowych (zachowanie
znajduje się pod kontrolą konfiguracji
bodźców środowiskowych i
antycypowanych wzmocnień).

IMPLIKACJE DLA PSYCHOLOGII

OSOBOWOŚCI



geneza względnie stałych tendencji w

zachowaniu (np. nawyków) - tkwi w

doświadczeniu człowieka, a nie w genach;



sytuacjonizm a personalizm - zdecydowane

podkreślanie roli sytuacji jako determinanty

zachowania;  



każde zachowanie podlega modyfikacji

poprzez (umiejętną) zmianę w środowisku;



wyjaśnianie stałości zachowania - wynika ze

stałości środowiska oraz nabywania nawyków

(poprzez uczenie się), a nie z istnienia

ogólnych, wewnętrznych dyspozycji;



zaburzenia psychiczne - rezultat uczenia się

zachowań dezadaptacyjnych bądź deficytu

uczenia się zachowań adaptacyjnych;



terapia opiera się na zastosowaniu do zmiany

zachowania reguł teorii uczenia się (a nie na

próbach reorganizacji osobowości);

Socjalizacja człowieka:



rola emocjonalnych odruchów warunkowych w

uczeniu się norm społecznych;



znaczenie wzmocnień wtórnych dla rozwoju

systemów motywacyjnych (np.: w jaki sposób

nabywa wartości pieniądz, wysoka pozycja

społeczna, osiągnięcia na polu intelektualnym?)

Wyjściowe koncepcje

teoretyczne



WARUNKOWANIE KLASYCZNE. (Pojęcia: bodziec

bezwarunkowy; bodziec warunkowy; generalizacja

bodźca; generalizacja reakcji; generalizacja

semantyczna; różnicowanie; wygaszanie).

Implikacje dla psychologii osobowości:



nerwica jako następstwo niemożności różnicowania;



warunkowanie i generalizacja lęku jako proces

prowadzący do fobii i innych zaburzeń neurotycznych;



systematyczne odwrażliwianie (J. Wolpe) - Etapy: (a)

uczenie sztuki relaksu, (b) rekonstrukcja hierarchii

bodźców lękotwórczych; (c) trening odwrażliwiający

(Jego istota - wygaszanie reakcji lęku z równoczesnym

nabywaniem reakcji relaksu na bodźce lękotwórcze).



WARUNKOWANIE SPRAWCZE
(Skinner).



Zachowania reaktywne (respondent
behavior) i zachowania sprawcze
(operant behavior).



Pojęcie wzmocnienia - pozytywnego i
negatywnego.



Pojęcie nagrody i kary.

Implikacje dla psychologii

osobowości



Rozwój. Znaczenie schematów wzmocnienia w

nabywaniu elementarnych umiejętności oraz

złożonych kompetencji społecznych i osobistych



Psychopatologia. "Symptomy" są równoznaczne z

"chorobą". Usunięcie "symptomów" jest

równoznaczne z wyleczeniem.



Istota zaburzeń: ludzie nie "produkują" reakcji

pożądanej (deficyt behavioralny), bądź nabyli,

drogą uczenia się, reakcje niepożądane.



Deficyt wzmocnień (obiektywny i subiektywny) a

symptomy depresji.



Leczenie - wymaga oceny zachowania



Przykład: modyfikacja napadów złości u
dziecka (temper tantrum) wymaga:



dokładnego opisu tego zachowania,



rozpoznania specyficznych bodźców
środowiskowych które wywołują,
ukierunkowują, lub wzmacniają to
zachowanie



rozpoznania czynników środowiskowych
(okoliczności,

wzmocnień), dzięki

którym możliwe byłoby modyfikowanie
tego zachowania.

Współczesne ujęcia – w kierunku

społeczno-poznawczej teorii

osobowości



TEORIA WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI jako model depresji –

(M. Seligman).



Postulat nowego rodzaju uczenia się (uczenie się braku

kontroli)



PRZYCZYNA: utrata kontroli nad biegiem zdarzeń –

sytuacja treningu bezradności.



PROCES POŚREDNICZĄCY: uczenie się, że nie ma związku

między działaniem a jego następstwami + formowanie

zgeneralizowanego oczekiwania braku kontroli w

przyszłości.



NASTĘPSTWA: syndrom wyuczonej bezradności. deficyty:



poznawczy (asocjacyjny)



motywacyjny (aktywności)



emocjonalny (pogorszenie nastroju)

Model przeformułowany wyuczonej bezradności i

depresji (L. Abramson, M. Seligman, i J. Teasdale,

1979)



Rola ATRYBUCJI PRZYCZYNOWYCH w

wyznaczaniu charakteru, trwałości, i

zakresu deficytów „bezradnościowych” i

podatności na depresję.



atrybucje do czynników



wewnętrznych – zewnętrznych



stałych – zmiennych



globalnych – specyficznych.



Pesymistyczny vs. optymistyczny styl

atrybucyjny (eksplanacyjny) jako czynnik

ryzyka w depresji reaktywnej.

TEORIA SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ

(W. Mischel, A. Bandura)



Rola procesów modelowania społecznego i wzmocnień

społecznych w nabywaniu i kontroli nowych zachowań.



Rola pośrednika poznawczego - przekonań o własnej

skuteczności (self-efficacy) w podejmowaniu działania.



Znaczenie specyfiki sytuacji i specyfiki przekonania o

skuteczności w kontroli działania.



Bardziej ogólnie: Interakcyjny model uwarunkowania

zachowania: Osobowość X Kontekst (społeczny,

zadaniowy) zachowania.



Integracja z modelem poznawczo-społecznym W.

Mischel & Y. Shoda, 1995: A Cognitive-Affective

System Theory of Personality

Poglądy C. Hulla



główne

znaczenie

systematycznych

badań

eksperymentalnych, roli nawyków kształtujących
się poprzez wzmacnianie, S-R, kluczowa jest
powiązanie bodźca i reakcji (nawyk), na
strukturę osobowości składają się nawyki.
Popęd-

silny

bodziec

zdolny

aktywizować

zachowanie.

Popędy

pierwotne-

wrodzone,

popędy wtórne- wyuczone. Ważnym popędem
nabytym jest lęk. Proces uczenia się zachodzi,
gdy

reakcje

są

nagradzane

redukcją

sił

popędowych.

Uczenie

instrumentalne-

wykorzystanie

wyuczonych

reakcji

do

zredukowania bodźców popędowych.

Poglądy Dollarda i Millera



główny nacisk na proces uczenia się i rozwój
osobowości. Nawyki jako wyuczone skojarzenia
mogą kształtować się także między wewnętrznymi
bodźcami i reakcjami.



Osobowość składa się z nawyków, które dla
każdej jednostki są indywidualne, wynikają z
doświadczenia. Wpływ popędów jest bardzo
złożony z uwagi na ogromną liczbę popędów
wtórnych, takich jak: lęk, wstyd, pragnienie
akceptacji, podnoszenia samooceny. Większość
wzmocnień w życiu człowieka to nagrody wtórne
(uśmiech, aprobata itp.).

Główne założenia



połączenie poglądów Freuda z rygorami

metodologii naukowej opartej na teorii

uczenia się



zrozumienie zachowania musi

obejmować psychologiczne prawa

związane z uczeniem się i warunkami

społecznymi, w których ono zachodzi



psychologia opisuje prawa uczenia się

podczas gdy inne nauki społeczne

opisują warunki zewnętrzne

Rozwój osobowości



wyposażenie wrodzone

(odruchy, wrodzona

hierarchia reakcji, popędy pierwotne). Rozwój

dokonuje się poprzez: przeniesienie aktualnych R

na

nowe

S,

ukształtowanie

nowych

R,

wytworzenie nowych motywów, wygaszanie

istniejących skojarzeń. Cały ten proces odbywa

się zgodnie z prawami uczenia się.



Proces uczenia się: popęd, sygnał, reakcja i

wzmocnienie: sygnał jest bodźcem, który

ukierunkowuje R, zanim dana R może związać się

z określonym sygnałem musi wystąpić. Pewne R

mają większe szanse pojawienia się (wrodzona

hierarchia R). Gdy uczenie wywarło wpływ:

hierarchia wynikowa.

Główne kategorie opisu

zachowania



Popęd- każdy silny bodziec zmuszający organizm do

podjęcia działania, którego likwidacja jest wzmocnieniem



popęd może być wewnętrznym (głód, ból, seks) lub

zewnętrznym (hałas, zimno, ciepło) bodźcem



popędy mogą być pierwotne (związane z przetrwaniem

organizmu) lub wtórne, wyuczone (strach, lęk, potrzeba

bycia osobą atrakcyjna, poziom aspiracji)



popędy pierwotne są wrodzone (stanowią podstawę

kształtowania się osobowości a wszystkie wyuczone

kształtują się w oparciu o nie- podobnie u Freuda)



Sygnał- bodziec, który wyznacza właściwy

kierunek zachowania w sytuacji wzbudzenia siły

popędowej



sygnał determinuje, kiedy, gdzie i w jaki sposób

zareagować



Reakcja- zachowanie ukierunkowane na redukcję

popędu



reakcja może być jawna lub ukryta (myślenie,

planowanie, wyciąganie wniosków)



reakcje wewnętrzne produkują sygnały



reakcje różnią się stopniem redukcji sił

popędowych



reakcje tworzą hierarchię

Wrodzona hierarchia

nawyków



każdy sygnał uruchamia pewną ilość reakcji w
tym samym czasie



reakcja, która jest najsilniejsza- dominująca to
ta, której zastosowanie przynosiło w
największym stopniu sukcesy w redukcji popędu



uczenie stale zmienia hierarchię



gdyby reakcja dominująca zawsze redukowała
popęd nie zachodziłoby uczenie się- uczenie się
zatem zależy od porażek



Hierarchia R jest ściśle związana z językiem (określenie

sytuacji jako zabawnej czy groźnej wywołuje inną

hierarchię R).



Wyższe procesy psychiczne: dzięki językowi człowiek

może dokonać istotnej generalizacji, czyli dokonać

transferu między wieloma sytuacjami sygnałowymi lub

używając języka dokonać ostrego rozróżnienia.



Każda

kultura

wytwarza

istotne

generalizacje

i

rozróżnienia, które odzwierciedla język.



Słowa mogą także wzbudzać popędy lub służyć do

nagradzania i karania. Proces planowania jest możliwy

dzięki zdolności człowieka do zahamowania bezpośredniej

R instrumentalnej. Zachowanie człowieka możemy

zrozumieć , gdy uwzględnimy kontekst kulturowy.



Krytyczne

stadia

rozwoju:

wyuczony,

nieświadomy konflikt z okresu dzieciństwa stanowi

podstawę

problemów

emocjonalnych

w

późniejszym

życiu.

Najbardziej

istotnym

doświadczeniem jest skraja bezradność dziecka:

normalnie dziecko wytwarza mechanizmy służące

obronie przed frustracją.



Kardynalne

sytuacje

rozwojowe:

karmienie,

trening czystości, wczesny trening seksualny,

opanowanie gniewu i agresji. W tych sytuacjach

dziecko uczy się aktywnej i biernej regulacji

popędowej, która ma swoje konsekwencje dla

przejawianej siły R w sytuacji wzbudzenia popędu.



Procesy nieświadome: nieświadome

determinanty zachowania można podzielić na te,

które nigdy nie były świadome (wyuczone przed

pojawieniem się mowy), wyparte. Wyparcie

polega na unikaniu pewnych myśli, które jest

wyuczone jak każda inna reakcja.



Konflikty: tendencja do zbliżania się do celu

staje się silniejsza im bliżej celu jest jednostka

(gradient dążenie), tendencja do unikania bodźca

negatywnego staje się silniejsza w miarę zbliżania

się (gradient unikania). Gradient unikania jest

bardziej stromy niż dążenia. Konflikt dążenie-

unikanie, unikanie-unikanie, dążenie-dążenie (nie

uważają tej sytuacji za rzeczywisty konflikt).

Konflikty



dążenie- dążenie- dwie jednakowo atrakcyjne opcje

(ten typ konfliktu jest łatwo rozwiązywany poprzez

osiągnięcie najpierw jednej a potem drugiej)



unikanie- unikanie- wybór między negatywnymi

sytuacjami, pojawia się wahanie, brak decyzji i

wycofanie- ucieczka od sytuacji, również mentalna

(marzenia, zajęcie się innymi myślami)



dążenie- unikanie- ten sam cel ma wartość

pozytywną i negatywną- tendencja do unikania działa

silniej (gradient unikania jest bardziej stromy), może

pojawić się wahanie i niemożność podjęcia decyzji



Uczenie

się

nerwicy:

podłożem

nerwicy jest silny konflikt, którego
źródła tkwią najczęściej w dzieciństwie.
Dopóki konflikty pozostają nieświadome
dopóty trwają i produkują symptomy,
które umożliwiają chwilową ucieczkę od
leków

i

obaw.

Symptomy

psychosomatyczne mogą być wyuczone
jak inne symptomy

Lęk jako popęd wtórny



ponieważ lęk staje się popędem może być

redukowany



jest odporny na wygaszanie



dopóki lek jest obecny jego redukcja jest

wzmacniająca



jednostka nie zwleka z reakcją redukującą

(symptom) wystarczająco długo, aby przekonać

się, że nie zwiększy się jej cierpienie



lęk wywołuje reakcje emocjonalne



lęku można się pozbyć poprzez powtórzenie

bez wzmocnienia sytuacji, która go wywołała

Zachowania neurotyczne



jeśli osoba neurotyczna zaangażuje się w
działanie, które związane jest z
zaspokajaniem silnego popędu (seks)
pojawia się lęk



im bliżej zaspokojenia potrzeb seksualnych
tym silniejszy lęk- wycofanie



ponieważ popęd nie został zaspokojony
aktywizuje się znowu uruchamiając
działanie, aby znów się z niego wycofać pod
wpływem silnego lęku

Funkcje psychoterapii



stworzenie sytuacji, w której klient jest

zachęcany do doświadczania zagrażających

myśli



werbalne oddziaływanie to ekspresja lęku

w obecności terapeuty, który pomaga

wygaszać reakcję



wzmocnieniem często jest krytycyzm ze

strony rodziny i przyjaciół pacjenta-

wzmacnia lęk



podobnie pracował Freud metodą wolnych

skojarzeń i analizy marzeń sennych, aby

odkryć wyparte myśli



Poglądy E. Guthriego: uczenie się
polega na wytwarzaniu skojarzeń,
konieczne

jest

współwystępowanie

elementów,

niekonieczne

jest

wzmocnienie. Postępowanie człowieka
wyznaczają nawyki nabyte w procesie
przystosowywania się do otoczenia.
Organizacja

nawyków

zależy

od

pełnionych ról społecznych.



Uczenie

się

skojarzeniowe:

podstawą

aktywności jest ruch, którego konsekwencja jest
akt. Uczenie się i nawyk są pierwotnie funkcjami
narządów zmysłowych, systemu nerwowego i
mięśni. Akty i cechy osobowości definiuje się w
terminach efektów końcowych. Styl wykonania
sterowany jest przez głębokie dyspozycje osobiste.
Życie składa się z ciągu przystosowań. Człowiek
reaguje na zmiany w otoczeniu. Gdy jego reakcja
jest adekwatna utrwala się. Jednostka reaguje na
sytuacje zagrożenia tak długo, jak długo sytuacja
trwa albo dopóki nie wyczerpią się jej możliwości.



Zmienność odpowiedzi: mówimy o
tendencjach do reagowania, nie istnieją
identyczne

sytuacje

bodźcowe.

Zachowanie wzbudza się przez sygnał
początkowy,

impuls

i

przebiega

względnie niezależnie od sytuacji.



Systemy nawyków: kształtują się wokół określonych
ról społecznych. Charakterystyczne wzory R mogą się
zmieniać pod wpływem zmian otoczenia społecznego.
Osobowość- trwałe i odporne na zmiany nawyki i
systemy nawyków o istotnym znaczeniu społecznym.
Składa

się

ona

głównie

z

zespołu

zmian

przystosowawczych. Zdolność opisywania ludzi jest
pochodną zdolności do opisywania sytuacji, do których
musieli się przystosowywać. Cechy osobowości
występują jako rezultat stykania się z powtarzającymi
się ogólnymi rysami sytuacji.



Krytyczna analiza teorii uczenia się:
systematyczne badania, podkreślanie roli
czynników sytuacyjnych, ukształtowanie
nowego nurtu terapeutycznego, zbyt
uproszczone

ujmowanie

osobowości,

niedocenianie roli własnej aktywności,
ograniczanie roli procesów świadomych,
odwoływanie się do jednego poziomu
osobowości.