KATEDRA MEDYCYNY SĄDOWEJ A.M. WE

WROCŁAWIU

ZAKŁAD PRAWA MEDYCZNEGO

Prof. dr hab.

Barbara

Barbara

Świątek

PRAWO MEDYCZNE

Podstawy prawne
komunikowania się w
medycynie.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

1. Od czasów, gdy kształtowały się zawody
medyczne, kształtowały się także sposoby i
systemy porozumiewania się między
osobami wypełniającymi ten zawód a
pacjentami i ich rodzinami. Podstawą
komunikowania się między lekarzem a
pacjentem, służącym przede wszystkim
rozpoznaniem i ocenie stanu zdrowia był i
jest wywiad.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

2. Prawidłowe zebranie pełnego wywiadu
jest umiejętnością charakteryzujących
dobrych lekarzy; nie można się jej nauczyć
bez intuicji i specyficznych zdolności; nie na
darmo do obecnych czasów przetrwało
określenie „sztuka lekarska”.

Prawo, jeszcze do niedawna nie wyznaczało
szczegółowych, a ogólnie obowiązujących
norm przy komunikowaniu się w
medycynie. Pewne jednak zapisy ustawowe.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

3. Najważniejsze z nich wpisane zostały w
Ustawę o zawodzie lekarza z 1950 roku.
Dotyczą one konieczności zachowania
tajemnicy lekarskiej (poza ściśle
określonymi wyjątkami) oraz konieczności
uzyskiwania zgody chorego na dokonanie
zabiegu operacyjnego. Nakładała także na
lekarza obowiązek zawiadamiania władz
powołanych do ścigania przestępstw o
przypadkach uszkodzeń ciała „gdy powziął”
o nich wiadomość przy wykonywaniu
zawodu” (art. 17 i art. 13 i 14).

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

4. Były to zatem reguły dotyczące styku
lekarz - pacjent i lekarz - inne (poza
pacjentem) osoby. Stara Ustawa o
pielęgniarstwie (1935 r.) regulowała zasady
wykonywania zawodu pielęgniarki, z
których jedna z zarazem zasadnicza
dotyczyła „wykonywania zleceń lekarzy
przy chorych” (art. 1), stanowiąc tym
samym uregulowanie komunikowania się
lekarza z pielęgniarką.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

5. Więcej szczegółów o formach

komunikowania się lekarzy z pacjentami i ich

rodzinami zawartych zostało w Regulaminach

Szpitalnych (z 1961 r., obowiązujące do 1991

r.).
Była w nich mowa o postępowaniu w razie

odmowy pacjenta na zabieg, konieczność

„informowania przez lekarza dyżurnego o

dalszym sposobie postępowania” chorych „nie

zakwalifikowanych do leczenia szpitalnego”,

obowiązku informowania posterunku MO o

przyjęciu „chorych w następstwie wypadku” a

rodziny o przyjęciu „niepełnoletniego”,

przypadku „nagłym lub ciężkim”, o „znacznym

pogorszeniu się stanu chorego lub o jego

zgonie” (te ostatnie informacje -

„bezzwłocznie”)

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

6. Tego typu wskazówek co do sposobów
komunikowania się jest w regulaminach wiele.
Nie zawsze one były zgodne z obowiązkiem
zachowania tajemnicy lekarskiej. Szczególnie
wyraźnie zaznaczone to było w Regulaminie
pracy ordynatora oddziału, który m.in. był
obowiązany: „w oznaczone dni i godziny
informować osobiście (...) rodziny o stanie
zdrowia chorych”, przy czym brak było
zastrzeżenia o konieczności zwolnienia
ordynatora z tajemnicy lekarskiej przez
zainteresowanych chorych.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

7. Powyższe regulaminy są już nieaktualne.
Według obecnie obowiązujących przepisów
Rady Nadzorcze Zakładów Opieki Zdrowotnej
tworzą indywidualnie statuty i regulaminy -
przyszłość wykaże, czy będą one w miarę
spójne, czy też w nowych ustaleniach bardzo
różne, choć ich wspólną cechą musi być
przestrzeganie obowiązujących przepisów.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

8. Rewolucyjne zmiany w regulacji sposobów
komunikowania się w medycynie
zapoczątkowała nowa ustawa o zakładach
opieki zdrowotnej, następnie Kodeks Etyki
Lekarskiej, ustawa o zawodzie lekarza, ustawa
o zawodach pielęgniarki i położnej i wiele
innych ustaw oraz rozporządzeń
wykonawczych do nich.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

9. Analizując zapisy zawarte w obecnie

obowiązujących przepisach, na komunikację w

medycynie składają się relacje pomiędzy

poszczególnymi osobami lub zespołami osób, tworząc

zasady porozumiewania się na styku:
   lekarz - pacjent,
   pielęgniarka - pacjent,
   lekarz - pielęgniarka,
   lekarz, pielęgniarka - rodzina pacjenta,
   lekarz - lekarz,
   lekarz - media,
   lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione,
 lekarz - pacjent nietypowy (chory psychicznie,

dawcy narządów i szpiku, pokrzywdzeni,

poszkodowani, osoby zatrzymane przez Policję,

oskarżony, skazany, zatrzymany w Izbie Wytrzeźwień).

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

10. Rewolucyjne zmiany w kontaktach lekarz -
pacjent wprowadziła ustawa o zakładach opieki
zdrowotnej i jej nowelizacja (1991 i 1997 r.),
oraz ustawa o zawodzie lekarza (1997 r.) gdyż w
nich po raz pierwszy zostały wpisane przywileje
pacjentów nazwane ich prawami. Podstawowe
prawa pacjenta to m.in.:

   Prawo do informacji o swoim stanie zdrowia i

wyrażenie zgody na udzielenie mu określonych
świadczeń zdrowotnych lub ich odmowy, po
uzyskaniu odpowiedniej informacji (Art. 19 ust.
1.2.)

.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

11. Ustawodawca uznał decydowanie
chorego o postępowaniu leczniczym
względem siebie za tak ważne, iż
niespodziewanie (bez wcześniejszego anonsie
w projekcie) w Kodeksie Karnym obecnie
obowiązującym znalazł się art. 192
stanowiący o odpowiedzialności karnej za
„wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody
pacjenta”). Jakże zatem ważne jest
jednoznaczne uzyskiwanie takiej zgody.
Trudno sobie wyobrazić by było to możliwe
bez rzeczowego partnerskiego porozumienia
się lekarza z pacjentem.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

12. Ważnym prawnie momentem jest
wypisywanie się pacjenta na własne życzenie ze
szpitala. Lekarz, gdy pacjent taki nadal wymaga
leczenia musi poinformować go „o możliwych
następstwach zaprzestanie leczenia w szpitalu”

Od sposobu udzielenia takiej informacji zależeć
może zdrowie a nawet życie pacjenta.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

13. Choć zgłoszenie się pacjenta ze
stosownym skierowaniem do szpitala jest
utożsamiane z jego zgodą na hospitalizację,
to przepisy wymagają by pacjent taką zgodę
w stosownej formie wyraził . Uzyskanie takiej
zgody jest pierwszym kontaktem lekarza z
pacjentem (przytomnym).

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

14. W trakcie pobytu w szpitalu pacjent
winien znajdować się pod stałą opieką
lekarza prowadzącego a okresowo przez
lekarzy dyżurnych - przebieg hospitalizacji, a
zatem także wywiady winny być zbierane i
odnotowywane.

Także przy wypisie pacjent winien uzyskać
informacje co do dalszego postępowania

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

15. Osobnych ustaleń wymaga uczestniczenie

pacjenta w zajęciach dydaktycznych. O ile

mają one wyłącznie charakter

demonstracyjny pacjent musi na tą czynność

wyrazić zgodę.
16. W kontaktach z pacjentem lekarz

uzyskuje informacje związane nie tylko ze

stanem zdrowia, ale niejednokrotnie staje się

powiernikiem innych, osobistych przeżyć i

kłopotów. Również te informacje objęte są

tajemnicą lekarską. Oczywiście pacjent może

zwolnić lekarza z zachowania tajemnicy,

nawet, jeżeli lekarz poinformuje go, iż może

to nieść dla niego niekorzystne skutki.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

17. Nie zawsze kontakty między lekarzem a
pacjentem układają się dobrze. I tak jak
pacjent może żądać zmiany lekarza
leczącego, tak lekarz w pewnych warunkach
może nie podjąć lub odstąpić od leczenia
pacjenta. Musi jednak wówczas dostatecznie
wcześnie uprzedzić go o tym i wskazać
realne możliwości uzyskania tego
świadczenia u innego lekarza lub w zakładzie
opieki zdrowotnej.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

18. Najbardziej szczegółowo charakter i rodzaj
kontaktów między lekarzem a pacjentem
określony został w Kodeksie Etyki Lekarskiej,
gdyż określa on nie tylko wymogi merytoryczne i
formalne, w tym wpisane w akty prawne, ale
także wymogi etyczne. A zatem lekarz powinien
życzliwie i kulturalnie traktować pacjentów a
relacje między pacjentem a lekarzem powinny
opierać się na ich wzajemnym zaufaniu . Te
zasady dotyczą niewątpliwie także
komunikowania się lekarza z pacjentem,
podobnie jak zastrzeżenie, że lekarz nie może
wykorzystywać swego wpływu w innym celu
aniżeli leczniczym.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

19. Kodeks Etyki Lekarskiej szczegółowo podaje
zakres informowania pacjenta - informacja ma być
formułowana zrozumiale dla niego (dostosowanie
określeń do poziomu intelektualnego pacjenta) i
zawierać dane o stopniu ewentualnego ryzyka
zabiegów diagnostycznych i leczniczych i
spodziewanych korzyści, a także o możliwościach
zastosowania innego postępowania medycznego.
Lekarz w razie niepomyślnej diagnozy dla pacjenta
winien poinformować go z taktem i ostrożnością;
odstąpienie od tej informacji może być uzasadnione
przekonaniem lekarza, że wpłynie ona negatywnie na
stan pacjenta.Wyjątkowo ważnym zapisem, jakże
czasem trudnym do spełnienia, jest powinność
lekarza przyznania się pacjentowi do poważnej
pomyłki lub wystąpienia nieprzewidzianych
powikłań.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

20. Moim zdaniem te dwa fakty nie powinny być
łączone; pomyłka stanowiąca błąd w leczeniu
może nieść poważne, prawne konsekwencje dla
lekarza, natomiast powikłania mogą być
związane z ryzykiem leczenia i lekarz
odpowiedzialności nie ponosi. Przy realizacji
tego zapisu lekarz musi niewątpliwie wykazać
się dużą znajomością psychologii; jestem jednak
pewna, że uprzednie prawidłowe kontakty z
pacjentem ułatwiają znacząco porozumiewanie
się w takich ciężkich momentach.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

21. Powyższy przegląd wymogów prawnych
na styku lekarz - pacjent wykazuje, że od
minimum wymogów doszliśmy obecnie do
szeroko rozbudowanych norm prawnych,
ustalających szczegółowo czas, formę i
zakres komunikacji między lekarzem a
pacjentem.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent

22. Przepisy należy przestrzegać, jednakże
każdy lekarz winien wypracować sobie
własny styl kontaktów z pacjentem. Dobre i
życzliwe kontakty czynią drobne błędy i
niedociągnięcia w trakcie leczenia
niezauważalnymi przez pacjenta. Z drugiej
strony opryskliwe i nacechowane
niecierpliwością traktowanie pacjenta rodzi
postawy roszczeniowe. Także pośpieszna i
zdaniem pacjenta niepełna informacja staje
się niejednokrotnie przyczyną zarzutów o
nieprawidłowe postępowanie lekarza.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - lekarz

23. Relacje pomiędzy lekarzami to jeden z
najważniejszych czynników, decydujących o
prawidłowym funkcjonowaniu oddziału
szpitalnego, przychodni czy nawet całego ZOZ-u.
Zależą one z pewnością przede wszystkim od
kultury osobistej, taktu, umiejętności współżycia
z ludźmi, a nawet umiejętności przyznania się do
błędu. Żadne przepisy, bez dobrej woli i zalet
osobistych lekarzy nie zapewnią prawidłowych
pomiędzy nimi tzw. stosunków międzyludzkich. A
pacjenci patrzą, słyszą i wyciągają, czasem
nawet zbyt pochopne wnioski.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - lekarz

24. W ustawie o zawodzie lekarza tylko w
ograniczonym zakresie zapisane są formy
komunikacji między lekarzami. Za najważniejsze
z nich należy uznać sytuacje, które winny
zmuszać lekarza do zasięgnięcia opinii drugiego
lekarza np. niespodziewana sytuacja
śródoperacyjna, zmuszająca do poszerzenia, bez
zgody pacjenta zakresu zabiegu . Również w
razie wątpliwości diagnostycznych lekarz nie
tylko na wniosek pacjenta, ale także z własnej
inicjatywy powinien zasięgnąć opinii właściwego
lekarza specjalisty lub zorganizować konsylium
lekarskie. W tej ostatniej sytuacji lekarz musi
przekazać specjaliście niezbędne informacje o
pacjencie.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - lekarz

25. Najszerzej o relacjach pomiędzy lekarzami mówi
Kodeks Etyki Lekarskiej. Zawiera on oddzielny
rozdział III, zatytułowany „Stosunki wzajemne
między lekarzami”, którego zapisy kreślą idealny
model zawodowego współżycia. A zatem lekarze
powinni okazywać sobie wzajemny szacunek. Nie
powinni wypowiadać wobec chorego i jego otoczenia,
a także wobec personelu asystującego lub publicznie
niekorzystnej oceny działalności zawodowej i innego
lekarza lub dyskredytować go w jakikolwiek sposób.
Ponadto wszelkie uwagi o dostrzeżonych błędach
przekazać przede wszystkim nieprawidłowo
działającemu lekarzowi, ale poinformowanie Izby
Lekarskiej o braku kompetencji i nieetycznym
zachowaniu się innego lekarza, nie godzić w „zasady
solidarności zawodowej”.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - lekarz

Doświadczeni lekarze winni służyć radą i

pomocą mniej doświadczonym, a pełniący

funkcje kierownicze mają obowiązek dbać o

podnoszenie kwalifikacji podległych im lekarzy.

Lekarz kontrolujący pracę innych lekarzy

winien to czynić w ich obecności, a uwagi

przekazywać im bezpośrednio.

Powyższe zasady są klarowne i praktycznie

nic nie stoi na przeszkodzie, by je przestrzegać.

Jeden z artykułów w starym Kodeksie (nowy

obowiązuje od 2 stycznia 2004 r.) wspominał o

„solidarności zawodowej”. Pojęcie to funkcjonuje

w społeczeństwie ale w negatywnym jego

rozumieniu i w nowym kodeksie określenie to

zniknęło.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - lekarz

Powszechne jest przekonanie, że lekarz zawsze
chroni lekarza, nawet, jeśli ten popełnia
karygodne błędy. Przekonanie to potwierdzać
może fakt, że rzadko w przypadkach
ewidentnego błędu np. leczniczego ordynator
zawiadamia o tym prokuratora; czyni to
zazwyczaj rodzina, zazwyczaj uświadomiona
przez niższy personel szpitala. Z drugiej strony
jakże często przyczyną roszczeń pacjenta
względem lekarza są nieodpowiedzialne uwagi
lekarza o jakości działania poprzedniego lekarza
w sferze leczenia czy diagnozowania.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - lekarz

26. Z akt przesyłanych do Zakładów Medycyny
Sądowej celem opiniowania wyłania się czasem
ponury obraz bezpardonowej rywalizacji,
nieżyczliwości, co oczywiście odbija się zawsze
na jakości leczenia.

Szczególny rodzaj współpracy i wzajemnej
komunikacji istnieje pomiędzy lekarzami
wypełniającymi poszczególne etapy procedury
transplantacji narządów - od komisji
stwierdzającej śmierć pnia mózgu, przez zespół
lekarzy pobierający narządy, do zespołu
dokonującego przeszczepu. Musi tu istnieć i
istnieje idealna, określona wymogami czasowymi
współpraca, godna idei transplantacji określanej
„darem życia”.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - media

27. W przypadkach katastrof, bulwersujących
opinię publiczną, zabójstw i innych zdarzeń
powodujących obrażenia ciała u ofiar, lekarze
leczący są nagabywani przez dziennikarzy o
skutki, rodzaje obrażeń, rokowania a nawet
osobiste wrażenia czy opinie. Lekarz ma
prawo do udzielenia ogólnej informacji, tak
sformułowanej by nie była możliwa
identyfikacja pacjenta. W innych sytuacjach
np. filmowania oddziału w związku z
otrzymaną aparaturą ujawnienie danych
względnie pokazanie twarzy, umożliwiające
identyfikację pacjenta może odbyć się jedynie
za jego zgodą.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Pielęgniarka - pacjent

28. Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej (1996
r.) uczynił zawód pielęgniarki i położnej zawodami
samodzielnymi stanowiąc m.in., iż jednym ze
świadczeń przez nie udzielanych jest „samodzielne
udzielanie w określonym zakresie świadczeń
zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i
rehabilitacyjnych”.

Pozycja pielęgniarki z jednoznacznie usługowej
wzrosła więc niepomiernie, w wielu bowiem
przypadkach samodzielnie wykonuje różne, nawet
poważne i dotychczas zastrzeżone wyłącznie dla
lekarzy czynności .Tym samym jej kontakt z
pacjentem stał się głębszy a komunikowanie się
nabrało nowych barw.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Pielęgniarka - pacjent

29. Pierwszy kontakt pielęgniarki z pacjentem
następuje w Izbie Przyjęć szpitala lub przychodni jest
bardzo ważny, gdyż to właśnie jej obowiązkiem jest
poinformowanie pacjenta o jego prawach.

Osobiście uważam, że jakby przy okazji winna
poinformować go o możliwości zgłoszenia sprzeciwu
co do wykonania w razie jego śmierci sekcji
patomorfologiczne. Jest to informacja, którą pacjent
musi uzyskać, a która jest niewątpliwie bardzo
trudna do przekazania. Najmniej szokująca będzie,
jeśli pielęgniarka połączy ją z innymi,
przysługującymi pacjentowi prawami. Z formalnych
obowiązków pielęgniarkę należy obarczyć także
uzyskaniem od pacjenta przy przyjęciu informacji
kogo należy zawiadomić w razie „pogorszenie się
stanu zdrowia chorego, powodującego zagrożenie
życia lub w razie jego śmierci”.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Pielęgniarka - pacjent

30. Pielęgniarka i położna udziale także pacjentowi
informacji o jego stanie zdrowia ale w zakresie
„koniecznym do spowodowania opieki
pielęgnacyjnej”.

Szczególny kontakt pielęgniarki z pacjentem
zachodzi, gdy wykonują one samodzielnie
świadczenia zaliczane do „świadczeń
zapobiegawczych a obejmujących np. prowadzenie
różnego rodzaju poradnictwa dla niepełnosprawnych
i ich rodzin, psychoedukację, dietetykę, opiekę nad
dziećmi z grup dyspanseryjnych. Podobny zakres
uprawnień dotyczy położnej i jest on jeszcze
poszerzony o opiekę nad położnicą i noworodkiem.
Również duży zakres świadczeń rehabilitacyjnych
wykonywanych przez pielęgniarki i położne może być
przez nie realizowany jedynie przy życzliwym,
pełnym zrozumienia ale także merytorycznym
kontakcie z pacjentem.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Pielęgniarka - pacjent

31. Powyższe uprawnienia, poszerzające
znacząco kontakt pielęgniarki i położnej z
pacjentami to niewątpliwie przywileje, ale
także obowiązki, których niedopełnienie
może powodować odpowiedzialność prawną.
Z tych powodów odchodzenie od określenia
„błąd lekarski” na określenie „błąd
medyczny” jest coraz bardziej uzasadnione.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Pielęgniarka - pacjent

32. Niezależnie od uregulowań
prawnych pielęgniarka jest osobą,
która ma najczęstszy i znacznie
ściślejszy niż lekarz kontakt z
pacjentem. Od jakości tego kontaktu
zależy nie tylko ocena prawidłowości
opieki nad pacjentem, ale
niejednokrotnie jego życie i zdrowie.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Pielęgniarka - lekarz

33. Uzyskanie przez pielęgniarkę i położną
dużej samodzielności,zmieniło zasadniczo
relacje pomiędzy nimi a lekarzami.
Oczywiście nadal jednym z podstawowych
obowiązków pielęgniarki i położnej jest
„realizacja zleceń lekarskich w procesie
diagnostyki leczenia i rehabilitacji, czyli
działanie, które przez wiele lat stanowiło
jedyny cel ich zawodu. Zlecenia wyrażane są
przez lekarza ustnie bądź pisemnie, mogą
być zmieniane doraźnie.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Pielęgniarka - lekarz

34. Pielęgniarka uzyskała jednak prawo do oceny
tych zleceń, a nawet wnoszenia wątpliwości co do
ich zasadności. Artykuł ustawy stanowi, że „w
przypadku uzasadnionych wątpliwości
pielęgniarka, położna ma prawo domagać się od
lekarza, który wydał zlecenie, by uzasadnił
potrzebę wykonania tego zlecenia a „w
wyjątkowych przypadkach pielęgniarka, położna
ma prawo odmówić wykonania zlecenia
lekarskiego, podając niezwłocznie przyczyny
odmowy na piśmie”. Podobne prawo do informacji i
ewentualnej odmowy wykonania zlecenia ma
pielęgniarka, położna - przy eksperymencie
medycznym. Powyższe artykuły tworzą nieznany
dotychczas rodzaj kontaktów między lekarzem a
pielęgniarką i położną.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Pielęgniarka - lekarz

35. Kontakty te wymagają z obu strony
wyjątkowego taktu i umiaru, jako, że każdy
człowiek jest omylny i najmniejsza
wątpliwość musi być wyjaśniona dla dobra
pacjenta. Oczywiście podstawową zasadą jest
wyjaśnianie powyższych wątpliwości poza
salą chorych; na sali chorych nie wolno
wypowiadać elementów podważających
autorytet i kompetencje lekarza leczącego.
Zmianę zlecenia, o ile było wadliwe należy
dokonać w sposób nie nasuwający u pacjenta
podejrzenia pomyłki. Źle i publicznie
rozegrana kontrowersja może bowiem stać
się powodem późniejszych roszczeń pacjenta.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Pielęgniarka - lekarz

36. W poprzednim rozdziale była mowa o
samodzielnym wykonywaniu przez pielęgniarkę,
położną wielu świadczeń, w tym leczniczych.
Świadczenia te mogą być przez nie realizowane
także w zakładach opieki zdrowotnej, w której
zawsze są przecież lekarze. Jedynym warunkiem jaki
muszą spełnić pielęgniarki i położne po
samodzielnym zrealizowaniu jakiegoś świadczenia
jest poinformowanie o tym „bez zbędnej zwłoki”
lekarza. Takie działanie pielęgniarki, położnej może,
moim zdaniem doprowadzać do nieporozumień
pomiędzy nimi a lekarzami. Zgodna z prawem będzie
bowiem sytuacja, że położna przyjmie ciężarną,
zbada, odbierze poród fizjologiczny (musi
przewidzieć, że właśnie taki będzie poprzez kolejne
okresy) i dopiero wówczas „bez zbędnej zwłoki”
zawiadomi lekarza dyżurnego.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Pielęgniarka - lekarz

37. Prawidłowe kontakty między lekarzami a
pielęgniarkami i położnymi to podstawa
prawidłowego funkcjonowania oddziału. To
pielęgniarka bowiem jest łącznikiem
pomiędzy pacjentem a lekarzem, od jej
prawidłowej obserwacji pacjenta i reakcji na
każdą nieprawidłowość (powiadomienie
lekarza) zależy tok i efekt postępowania
leczniczego

.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione

38. Choć niewątpliwie najważniejszym
partnerem lekarza jest pacjent i od jego woli
zależy postępowanie lekarza, to istnieją
sytuacje prawne, gdy niezależnie od woli
pacjenta lekarz musi wchodzić w zawodowe
relacje z osobami lub organami tzw.
upoważnionymi. Takimi upoważnionymi do
informacji o pacjencie organami są organa
ścigania i wymiaru sprawiedliwości,
reprezentowane przez funkcjonariuszy
Policji, prokuratora, sędziego.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione

39. Zgodnie z art. 15 Kodeksu Postępowania
Karnego „wszystkie instytucje państwowe,
samorządowe i społeczne są obowiązane w
zakresie swego działania do udzielania
pomocy organom prowadzącym
postępowanie karne” (jest to policja
wykonująca polecenia sądu i prokuratora), a
ponadto zgodne z rozporządzeniem Rady
Ministrów policjanci w toku wykonywania
czynności służbowych mogą żądać od
instytucji państwowych niezbędnej pomocy a
instytucje te mają obowiązek jej udzielenia
jeżeli wykonanie tego obowiązku nie zakłóci
ich funkcjonowania.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione

40. Powyższe przepisy oznaczają, że lekarz
musi upoważnionemu policjantowi udzielić
informacji o pacjencie. Dotyczy to zazwyczaj
informacji o ofiarach wypadków drogowych,
usiłowania zabójstwa i ciężkich pobić. W
takich bowiem przypadkach stan zdrowia
w/w osób zwanymi pokrzywdzonymi decyduje
o rodzaju czynności, jakie muszą podjąć
organa ścigania (np. decyzja o zatrzymaniu
podejrzanego).

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione

41. Lekarze są obowiązani nie tylko do
udzielenia informacji, ale także do
przeprowadzenia badania osób zatrzymanych
przez Policję. Obowiązek ten istniał zawsze.
Policja zatrzymująca osobę, co do której
zachodzi uzasadniona obawa, że „znajduje się w
stanie zagrażającym jej życiu lub zdrowiu” jest
obowiązana doprowadzić ją do „zakładu opieki
zdrowotnej, położonej najbliżej jednostki Policji
dokonującej zatrzymania i lekarz tej jednostki
winien dokonać stosownych badań, w celu
określenia czy istnieją „przeciwwskazania
medyczne do zatrzymania”. Nowością w
obowiązującym rozporządzeniu jest uzależnienie
badania od wyrażenia lub nie zgody przez
zatrzymaną osobę.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione

Kontakt lekarza z osobą zatrzymaną może być i
zazwyczaj jest bardzo trudny, tym bardziej, że osoby
te są niejednokrotnie w stanie nietrzeźwym. W
interesie takiej osoby jest przedstawienie w
wywiadzie swego stanu zdrowia jako wyjątkowo
ciężkiego; bardzo często podawane są schorzenia,
których badaniem wyłącznie fizykalnym nie można
wykluczyć (np. padaczka, nowotwór).

Oczywiście osoby te nie posiadają zazwyczaj przy
sobie dokumentacji lekarskiej potwierdzających
wywiad. Należy zatem z pełnym krytycyzmem
odnieść się do wywiadu i skupić wyłącznie na
wynikach aktualnego badania.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione

42. W ramach obowiązującej lekarzy ZOZ-u
współpracy z Policją dochodzi często w
praktyce do konieczności doraźnego badania
osób pokrzywdzonych np. zgwałconej kobiety,
czy pobitej osoby. Lekarz ma obowiązek
zbadać taką osobę w kierunku wskazań do
hospitalizacji, natomiast wywiad ograniczyć
do stanu zdrowia. Ustalanie przebiegu
zdarzeń nie leży w gestii lekarza badającego.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione

43. Do szczególnej sytuacji dochodzi, gdy Sąd
lub Prokurator jako upoważnione organa
powołują lekarza na świadka, w związku z
udzielonymi przez niego konkretnej osobie
świadczeń zdrowotnych. Lekarz, jako
świadek nie może odmówić wyjaśnień
dotyczących pacjenta. Stosowne zapisy w
kodeksach określają w jakich warunkach i w
jakim zakresie lekarz jest wówczas zwolniony
z tajemnicy lekarskiej.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione

44. Podobna sytuacja zachodzi, jeżeli lekarz jest
wezwany do wyjaśnień przez rzecznika
odpowiedzialności zawodowej.

Kolejną sytuacją, w której lekarz jest

zobowiązany nawiązać kontakt z organami ścigania
jest konieczność zawiadomienia o przestępstwie.

Obecnie obowiązująca ustawa o zawodzie

lekarza nie zawiera stosownego artykułu („stara”
ustawa miała ten obowiązek wpisany), pozostają
zatem inne zapisy:

Każdy obywatel, a zatem i lekarz, mając

wiarygodną wiadomość o zabójstwie lub usiłowaniu
zabójstwa, ma obowiązek niezwłocznego
zawiadomienia organu powołanego do ścigania
przestępstw.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione

W przypadku innych przestępstw ściganych z
urzędu (a zatem m.in. uszkodzeń ciała
naruszających czynność narządów ciała lub
rozstrój zdrowia na czas powyżej dni siedem)
obowiązek zawiadomienia spoczywa na
instytucjach państwowych lub
samorządowych, a zatem na ZOZ-ach,
natomiast w stosunku do obywateli
obowiązek ten jest określany jako społeczny.
Od poczucia społecznego obowiązku zależy
zatem, czy lekarz gabinetu prywatnego, do
którego zgłosi się zraniony pacjent
zawiadomi, czy też nie, Policję.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - osoby lub organy tzw. upoważnione

45. Do kontaktów z upoważnionymi i
wskazanymi przez stosowne przepisy lekarz
obowiązany jest w przypadkach rozpoznania
chorób zakaźnych i wenerycznych, zgonu z
powodu zatrucia i nowotworu, zgonu
okołoporodowego matki lub noworodka.

Przepisy i sposoby kontaktowania się w
powyższych przypadkach są bardzo
szczegółowe , określone w stosownych
rozporządzeniach.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent nietypowy

46. Pacjent nietypowy to pacjent chory psychicznie,
dawca narządów do przeszczepów oraz osoba
zatrzymaną w areszcie i pacjent w stanie upojenia
alkoholowego.

Do chwili wejścia w życie ustawy o ochronie

zdrowia psychicznego (brak było w naszym
ustawodawstwie przepisów regulujących tryb
postępowania z chorym psychicznie; traktowany on
był niejednokrotnie jako osoba ubezwłasnowolniona i
o wszystkim, za niego, decydowała rodzina i lekarz.
Za najważniejsze postanowienie ustawy uważam
przyjęcie możliwości podejmowania przez takiego
chorego decyzji np. wyrażania zgody na badanie czy
przyjęcie do szpitala psychiatrycznego.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent nietypowy

Do lekarza należy ocena stanu psychicznego
chorego, jego zdolności co do wyrażania
takiej zgody, ale także oceny, czy z powodu
zaburzeń psychicznych może zagrażać
bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub
zdrowiu innych osób bądź nie jest zdolna do
zaspakajania podstawowych potrzeb
życiowych. Powyższe przesłanki likwidują
bowiem konieczność uzyskania zgody.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent nietypowy

47. Badanie osoby chorej psychicznie jest
zatem trudne, uwzględniać musi wywiad,
obserwację zachowania chorego, rozmowę z
jego bliskimi. Jest to tym ważniejsze, że w
stosunku do tych chorych, w szczególnych
przypadkach można zastosować przymus
bezpośredni, który jest działaniem przeciwko
wolności i postępowaniem wyjątkowym na
styku lekarz - pacjent. Sądzę, że uzasadnione
jest stwierdzenie, że komunikowanie się
personelu służby zdrowia z chorymi
psychicznie należy uznać za wyjątkowe,
odbiegające od powyżej opisywanych norm.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pacjent nietypowy

48. Ustawa tzw. transplantacyjna stworzyła podstawy
prawne transplantacji narządów i m.in. dopuściła
możliwość pobierania w celu przeszczepiania
komórek, tkanek i narządów od żywego człowieka .
Względem potencjalnego dawcy lekarz musi spełnić
szereg wymogów, wśród których szczególnie
obszerny zakres ma informacja. Zakres tej
informacji, obejmujący m.in. możliwe negatywne
następstwa zarówno dla dawcy jak i biorcy jest
szczegółowo podany w ustawie. Umiejętność
kontaktu lekarza z potencjalnymi żywymi dawcami
ma zasadnicze znaczenie przy podejmowaniu przez
nich decyzji; lekarz oczywiście nie może np. przez
namowę wpływać na tę decyzję. Zastanawiający jest
fakt, że w Polsce dawcy żywi są bardzo nieliczni,
nawet w przypadku dawstwa rodziców na rzecz
dziecka.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pielęgniarka, położna - rodzina

pacjenta

49. W powszechnym odczuciu społecznym
rodzina, jako osoby najbliższe pacjentom mają
prawo współuczestniczyć w procesie jego
leczenia, być na bieżąco informowani o stanie
jego zdrowia a nawet współdecydować o
poważniejszych decyzjach (np. operacjach).
Żądają zatem informacji o swoich matkach,
żonach i dzieciach, które są dorosłe. Należy
jednoznacznie stwierdzić, że uregulowania
prawne nigdy nie dawały rodzinie pacjenta
szczególnych uprawnień, o ile pacjent ten był
dorosły, przytomny i nie ubezwłasnowolniony. W
zasadzie jedynym przywilejem wpisanym w
ustawę było prawo (nie obowiązek) rodziny do
pochówku zmarłej, bliskiej osoby.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pielęgniarka, położna - rodzina

pacjenta

Wszelkie uprawnienia rodziny zależą od
świadomej decyzji chorego - może on upoważnić
każdą osobę, a zatem i członka rodziny do
udzielania im informacji przez lekarza,
pielęgniarkę i położną. Powyższą decyzję
pacjenta należy ściśle przestrzegać, mimo iż
może to narażać personel szpitala na bardzo
nieprzyjemne kontakty z kuzynami, ciociami i
przyjaciółmi pacjenta, tym bardziej że zawinione
złamanie tej zasady rodzi samo z siebie (nawet
przy braku negatywnego skutku
odpowiedzialność cywilną.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pielęgniarka, położna - rodzina

pacjenta

50. Upoważnienie pacjenta musi mieć formę
oświadczenia pisemnego zawartego w historiach
- ta forma ułatwia w sposób znaczący kontakty
personelu z rodziną; może jednak wzbudzić
agresywne zachowanie się pominiętego członka
rodziny względem pacjenta. Powyższe zasady z
trudem zdobywają prawa obywatelstwa w
codziennej praktyce medycznej. Wydaje się, że
są one trudne do zaakceptowania przez obie
strony tj. rodziny i personel lekarski. Niestety
źle by było, gdyby dopiero pierwsze procesy o
odszkodowania zmieniły tradycyjnie otwarte
relacje między lekarzami, pielęgniarkami i
położnymi a rodzinami pacjentów. Otwartość i
pełen kontakt tak, ale wyłącznie za zgodą
pacjenta.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pielęgniarka, położna - rodzina

pacjenta

51. Jeden moment w kontaktach lekarza z
pacjentem budzi niepokój. Dotyczy sytuacji, gdy
pacjent nie wskaże osoby, upoważnionej do
informacji o jego stanie zdrowia. Ponieważ jak
stanowi ustawy i Kodeks Etyki Lekarskiej
lekarza obowiązuje tajemnica, również po
śmierci pacjenta, w opisanej sytuacji lekarz
winien odmówić informacji o przyczynie śmierci
pacjenta a kartę zgonu uczynić dokumentem
poufnym. Byłaby to sytuacja wyjątkowo trudna i
zupełnie niezrozumiała dla rodziny. Nadal zatem
informuje się rodzinę o przyczynie zgonu,
niezależnie od woli pacjenta, wyrażanej za życia.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pielęgniarka, położna - rodzina

pacjenta

52. Istnieją jeszcze w praktyce dwie sytuacje,
kiedy lekarze uzależniają swe czynności od woli
rodziny, mimo iż prawo tego nie wymaga.

Pierwszą sytuacją jest decyzja o wykonaniu
sekcji patomorfologicznej. Lekarze zapominają
bądź nie znają stosownych przepisów - decyzja o
wykonaniu sekcji patomorfologicznej zwłok
zależy bowiem wyłącznie od lekarza i jego oceny
pewności ustalonego rozpoznania
klinicznego.Ani sprzeciw rodziny ani nawet
sprzeciw pacjenta wyrażony za życia nie ma w
określonych sytuacjach znaczenia prawnego.
Kontakt lekarza z rodziną winien więc być
rzeczowy i podparty obowiązującymi przepisami.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pielęgniarka, położna - rodzina

pacjenta

53. Druga sytuacja dotyczy uzyskiwania zgody
rodziny potencjalnego dawcy na pobranie narządów
do przeszczepów. Stosowna ustawa uzależnia
pobranie narządów wyłącznie od tzw. zgody
domniemanej , podobnie Kodeks Etyki Lekarskiej.
Zgoda domniemana oznacza, że na życia konkretny
człowiek nie wyraził w żaden określony w ustawie
sposób swego sprzeciwu co do bycia dawcą
narządów pompa śmierci. Rodzina nie ma zatem
prawa do wyrażania sprzeciwu. W praktyce jednak,
mimo braku sprzeciwu osoby zmarłej lekarze
procedury związane z transplantacją zaczynają od
rozmowy z rodziną co do sytuacji zdrowotnej ich
bliskiego i istocie śmierci pnia mózgu, w której się
znajduje (i jest to słuszne), muszą także zapytać czy
ich bliski nie wyraził ustnie sprzeciwu przy
wcześniejszym czasowo przyjęciu bądź pobytu w
szpitalu.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pielęgniarka, położna - rodzina

pacjenta

Prawdziwości oświadczenia rodziny w tym
zakresie nie można zweryfikować. Zdarzają
się jednak i to nierzadko sytuacje gdy lekarze
od zgody rodziny uzależniają pobranie
narządów. Lekarze postępowanie swe
uzasadniają obawą przed nieodpowiedzialną
reakcją rodziny w razie odrzucenia ich
odmowy.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pielęgniarka, położna - rodzina

pacjenta

54. Sytuacja prawna rodziny jest tylko
wówczas jasna, gdy jej członkowie są w
przypadku małoletniego lub osoby
ubezwłasnowolnionej przedstawicielami
ustawowymi pacjenta. Wówczas wszelkie
decyzje, które podejmuje pacjent i o których
była mowa powyżej przejmują te osoby (z
pewnymi wyjątkami współdecydowanie przez
osoby powyżej 16 - go roku życia), o czym
była mowa w innym rozdziale.

PODSTAWY PRAWNE KOMUNIKOWANIA SIĘ W

MEDYCYNIE

Lekarz - pielęgniarka, położna - rodzina

pacjenta

55. Podsumowując relacje między personelem
medycznym a rodziną pacjenta nie można
pominąć pozytywnej jej roli w procesie
leczniczym, oczywiście w przypadkach gdy
członkowie rodziny są osobami życzliwymi dla
pacjenta i darzą go prawdziwym uczuciem. Nie
zawsze jednak takie walory cechują bliskich
pacjenta i niejednokrotnie bardziej korzystnym
dla niego jest ograniczenie przez lekarza (za
aprobatą zainteresowanego) kontaktów
rodzinnych.