TRADYCYJNE

TEORIE

ZACOFANIA

GOSPODARCZO-

SPOŁECZNEGO

KRAJÓW SŁABO

ROZWINIĘTYCH

Dr Mieczysław SZOSTAK

Dr Mieczysław SZOSTAK

Starszy wykładowca w Instytucie MSG -

Starszy wykładowca w Instytucie MSG -

SGH

SGH

.

2

Główne zagadnienia:

1.

Koncepcja błędnego koła ubóstwa R.

Nurksego.

2.

Zaklęte kręgi ubóstwa w ujęciu B. Knalla
i E. Gannagé.

3.

Teoria systemu quasi-stałej równowagi
H. Leibensteina.

4.

Koncepcja zacofania i niedorozwoju w

ujęciu
M. Todoro.

5.

Zwięzła charakterystyka teorii gospodarki

dualnej.

6.

Kontrowersje wokół kwestii podobieństwa

poziomu rozwoju KSR i Polski.

3

1. KONCEPCJA BŁĘDNEGO KOŁA

UBÓSTWA R. NURKSEGO

• W okresie powstawania ekonomii rozwoju, tj. u schyłku lat 40-tych i

w pierwszej połowie lat 50-tych zainteresowania ekonomistów z

ośrodków naukowych Zachodu koncentrowały się na wyjaśnianiu

charakteru zacofania i niedorozwoju krajów słabo rozwiniętych

(KSR), a zwłaszcza - na badaniu przyczyn zacofania i czynników je

utrwalających.

• Dominowała wtedy tendencja do poszukiwania jednego, głównego

czynnika, który nie tylko rodzi zacofanie, lecz jest też powodem

niskiego stanu (poziomu) innych czynników wytwórczych.

• Do pionierów badań nad KSR należy zaliczyć norweskiego

ekonomistę Ragnara Nurskego. W opublikowanej w 1952 r. książce:

„Some Aspects of Capital Accumulatiojn in Underdeveloped Areas”

(po polsku wydanej w 1962 r. pt.: „Problemy tworzenia kapitału w

krajach gospodarczo słabo rozwiniętych”) wysunął on tezę, że

głównym źródłem zacofania

KSR jest

niedobór własnych

kapitałów

(czyli – oszczędności ze źródeł wewnętrznych,

niezbędnych na cele inwestycyjne).

• Równocześnie Nurkse przedstawił koncepcję błędnego koła ubóstwa,

którą lapidarnie ujął w następującym zdaniu: „

Kraj jest biedny,

ponieważ jest biedny

”.

4

Istota koncepcji błędnego koła

ubóstwa

• Nurkse zapoczątkował swoją książką powstanie całej serii

różnych koncepcji błędnego koła ubóstwa, które też określano
mianem

koncepcji zaklętego kręgu ubóstwa

(vicious

circle of poverty).

• Używano ponadto terminów: zaklęty krąg biedy (zacofania lub

niedorozwoju)

,

jak również -

błędne koło czynników

ograniczających

(to ostatnie pojęcie preferował T. Szentes).

• W myśl tych koncepcji, czynniki powodujące zacofanie tworzą

swoisty

łańcuch zależności

. Układają się one w

krąg

przyczynowości

, czyli – w taki sposób, że każdy z tych

czynników jest zależny od czynnika, który go poprzedza, a on

sam determinuje zjawisko po nim następujące. Wzajemne

powiązanie w sposób okrężny wszystkich rozpatrywanych

czynników niedorozwoju utrzymuje cały system w równowadze,

prowadzącej do stagnacji gospodarczej.

• Koncepcje błędnego koła zaczerpnięte zostały przez

ekonomistów z socjologii i psychologii, odzwierciedlając

potoczne powiedzenie: „Jedno niepowodzenie rodzi drugie” (lub

przysłowia typu: „Biednemu zawsze wiatr w oczy”, czy

„Nieszczęścia chodzą parami”).

5

Kręgi niedostatecznej podaży

kapitału i niskiego popytu na
kapitał według R. Nurksego

• Przedstawione przez R. Nurksego błędne koło ubóstwa składa się

z

dwu

kręgów

. Pierwszy z nich wyjaśnia, skąd bierze się

stagnacja po stronie podaży kapitału. Natomiast drugi krąg

zawiera próbę wyjaśnienia stanu niskiego popytu na kapitał w

warunkach KSR.

•

PIERWSZY KRĄG: Niedostateczna podaż kapitału 

Niska zdolność do oszczędzania Niski poziom

realnych dochodów ludności  Niska wydajność pracy

 Niedostateczna podaż kapitału (tj. zamknięcie I

kręgu).

•

DRUGI KRĄG: Niski popyt na kapitał = Słabe bodźce

do inwestowania Niewielka siła nabywcza ludności

 Niski poziom dochodów realnych Niska wydajność

pracy  Niedostateczne zastosowanie kapitału w

procesie produkcji  Słabe bodźce do inwestowania =

Niski popyt na kapitał
(tj. zamknięcie II kręgu).

6

Ocena koncepcji błędnego koła

ubóstwa
R. Nurksego

• Głównym osiągnięciem koncepcji

błędnego koła ubóstwa

R. Nurksego było – jak trafnie podkreślał A. Müller –
przedstawienie

możliwości i sposobu przezwyciężenia

kręgu biedy i zacofania

KSR poprzez stopniowe podnoszenie

wydajności pracy, do czego niezbędne inwestycje kapitału (celem

ograniczenia bariery popytu i małej chłonności rynku,

zwiększenia produkcji, wydajności pracy i dochodów ludności).

• Ale R. Nurske

błędnie zakładał, że KSR same nie będą w

stanie zapoczątkować wychodzenia z kręgu biedy i

zacofanie

. Twierdził, że będzie to możliwe tylko pod warunkiem

napływu kapitału zagranicznego (np. w ramach pomocy krajów

rozwiniętych).

• Zaprzeczyły jednak powyższemu

doświadczenia rozwojowe

azjatyckich krajów nowo uprzemysłowionych

, które swe

sukcesy gospodarcze zawdzięczają prawie wyłącznie mobilizacji

wewnętrznej akumulacji kapitału.

7

Mankamenty koncepcji zaklętego

koła
ubóstwa R. Nurksego

• Z kolei kraje naftowe należące do OPEC

- dzięki

narzuconym przez siebie podwyżkom światowych cen ropy -
zdobyły ogromne środki finansowe. Wprawdzie

część z nich

przezwyciężyła barierę niedostatecznej podaży kapitału,
lecz nawet tzw. finansowo nadwyżkowe kraje OPEC

(np.

ZEA, czy Kuwejt)

nie zdołały wyjść ze stanu niedorozwoju.

Pokazuje to słabość koncepcji Nurskego, upatrującej
wyłącznego źródła zacofania w braku kapitału.

• Ponadto słuszność koncepcji Nurksego, przypisującej

brakowi kapitałowi rangę jedynej siły sprawczej
zacofania, podważył - zaobserwowany w praktyce wielu
KSR - fakt niskiej zdolności do absorpcji środków
kapitałowych

(np. pochodzących z pomocy zagranicznej), przede

wszystkim z powodu braku kwalifikowanych kadr pracowników,
niedorozwoju podstawowej infrastruktury ekonomicznej
i niewłaściwej polityki gospodarczo-społecznej.

8

2. ZAKLĘTE KRĘGI UBÓSTWA W

UJĘCIU B. KNALLA I E. GANNAGE

• Zaklęty krąg ubóstwa według B. Knalla:

Niska wydajność pracy (jako główna przyczyna
zacofania)



niskie kwalifikacje pracowników i

niedostateczne wykształcenie



niedorozwój

szkolnictwa



brak środków na finansowanie oświaty



niskie dochody ludności



niska wydajność pracy

(=

niski poziom rozwoju).

•

Słabości koncepcji B. Knalla:
-- analiza nakładów na oświatę i postęp techniczny w

KSR
przez pryzmat doświadczeń KWR;
-- niekompletność analizy, w szczególności pominięcie

roli

innych czynników wytwórczych oraz uwarunkowań
społeczno-instytucjonalnych rozwoju.

9

Zaklęty krąg ubóstwa według E.

Gannagé

• Koncepcja błędnego koła ubóstwa w ujęciu E.

Gannagé

(przedstawiona szeroko w opublikowanej w 1962

r. książce pt.:
„Economie du Développement”):

Niski poziom dochodu narodowego w KSR 

Relatywnie nadmierna konsumpcja Niski poziom

oszczędności ze źródeł wewnętrznych  Niskie

rozmiary akumulacji kapitałowej  Niedostateczne

rozmiary inwestycji  Niski poziom dochodu

narodowego.

• Słabości koncepcji E. Gannagé

(według opinii Z. Kozak):

-- wadliwy charakter analizy sytuacji gospodarczej KSR przez

pryzmat niepowtarzalnych przecież doświadczeń historycznych

KWR (które zapoczątkowały przecież dawno temu - dzięki

postępowi technicznemu - rewolucję przemysłową; gdzie nie

tylko wewnętrzne akumulacja kapitału była siłą napędową

rozwoju, lecz wykorzystywano też tam rentę z tytułu posiadania

kolonii; ponadto w niektórych krajach Zachodu rozwojowi

sprzyjała protestancka etyka pracy i oszczędności);
-- niekompletność analizy (podobnie jak w koncepcji Knalla).

10

3. TEORIA SYSTEMU QUASI-

STAŁEJ RÓWNOWAGI H.
LEIBENSTEINA

• Nawiązując do dorobku ekonomii klasycznej (A.

Smitha, D. Ricardo i – zwłaszcza - T. Malthusa), H.

Leibenstein w swej książce: „Rozwój i zacofanie

gospodarcze” (opublikowanej w tłumaczeniu na język

polski w 1963 r.) uznał za główne źródło zacofania KSR

powojenną eksplozję demograficzną, polegającą na

gwałtownym podwyższeniu stopy przyrostu naturalnego

ludności tych krajów (dzięki poważnemu obniżeniu

stopy śmiertelności i podwyższeniu stopy urodzeń).

• Eksplozja demograficzna w KSR została wywołana –

według Leibensteina – zwiększeniem dochodów

ludności, co umożliwiło zapewnienie lepszego

wyżywienia i poprawę sytuacji zdrowotnej (w efekcie

rozbudowy i podniesienia skuteczności działania

systemu opieki medycznej).

11

Charakterystyka koncepcji
zacofania
w ujęciu H. Leibensteina i jej
ocena

• W obliczu dominacji nisko wydajnego rolnictwa w życiu

gospodarczym KSR eksplozja demograficzna prowadzić musi –

zdaniem Leibensteina – do dalszego podziału i rozdrobnienia

gospodarstw wiejskich i do zbyt ekstensywnego wykorzystania
użytków rolnych, powodując spadek plonów i

zmniejszenie

produkcji artykułów rolnych

. Ale

dochód narodowy

utrzymuje się jednak

na podobnym poziomie

, bo w innych

sektorach gospodarki KSR występują tendencje prorozwojowe.

Stąd właśnie wzięło się określenie omawianej teorii mianem

systemu quasi-stałej równowagi.

• W odróżnieniu od koncepcji zaklętych kręgów ubóstwa, koncepcja

zacofania w ujęciu Leibensteina nie tylko miała charakter

dynamiczny, lecz była też bardziej realistyczna, bo prawidłowo

ukazywała kwestie dynamiki i wzajemnych powiązań różnych

zjawisk w warunkach niedorozwoju gospodarczego.

•

Ważniejsze wady

koncepcji Leibensteina: podejście

jednoczynnikowe, pomijanie zagadnień industrializacji (zwłaszcza

korzyści wzrostu produkcji nawozów i środków ochrony roślin),

urbanizacji, migracji ludności, możliwości stosowania osiągnięć

postępu technicznego itp.

12

4.

KONCEPCJA NIEDOROZWOJU

I ZACOFANIA W UJĘCIU M.
TODORO

• W opublikowanej w 1986 r. książce pt.: „Development in the Third

World”M. Todoro przedstawił własną wersję koncepcji zacofania i
niedorozwoju KSR w formie ogólnego schematu, przy opracowywaniu
którego korzystał z omówionych poprzednio (wcześniejszych o ponad
20-30 lat) koncepcji zaklętych kręgów ubóstwa i teorii zacofania
Leibensteina.

• Podany dalej

schemat Todoro

składa się z

2 głównych części

składowych

, które obrazują

dwa największe prostokąty

(oznaczone na rysunku linią przerywaną):
--

ZACOFANIE

, które ilustruje

dolny prostokąt

(UWAGA: Na zamieszczonym w podręczniku rysunku słowo
„Niedorozwój”

zostało tam podane błędnie, bo powinno być wyrażenie

„Zacofanie”);
--

NIEDOROZWÓJ

, który ilustruje

górny prostokąt

(UWAGA: Na rysunku w podręczniku Z. Kozak brakuje tego
wyrażenia

w górnym prostokącie).

13

Schemat niedorozwoju i zacofania

wg Todoro

14

Czynniki i przyczyny zacofania i

niedorozwoju
według M. Todoro

• ZACOFANIE: 1) Niski poziom życia jako kluczowy

element zacofania wewnętrznego i niekorzystnej

pozycji międzynarodowej KSR (Środkowy prostokąt
wewnątrz dolnego dużego prostokąta)



2) Niska

samoocena ludzi i jej główne przejawy (Prostokąt w
lewym dolnym rogu schematu)



3) Ograniczona

wolność (Prostokąt w prawym dolnym rogu)

• NIEDOROZWÓJ: Niskie dochody (ten element

zarazem wiąże niedorozwój z zacofaniem)



Niska

wydajność pracy (Przyczyny: Ograniczone

możliwości kształcenia + Słabe zdrowie i

wyżywienia + Identyczne czynniki jak przy
bezrobociu



Wysokie bezrobocie i niepełne

zatrudnienie (Przyczyny: Po stronie podaży to

wysoka stopa przyrostu naturalnego, zaś po stronie

popytu to niskie inwestycje na jednego mieszkańca)

15

5. ZWIĘZŁA

CHARAKTERYSTYKA TEORII
GOSPODARKI DUALNEJ

• Koncepcje gospodarki dualnej upowszechniane od

połowy lat 50-tych, łącząc dorobek socjologii i ekonomii
krajów Zachodu.

• Tezą podstawową twierdzenie, że społeczeństwo i

gospodarka w KSR ma podwójny (czyli – dualny)
charakter z powodu nierówności rozwoju ekonomiczno-
społecznego i postępu technologicznego w przekroju
przestrzennym (regionalnym) i w podziale na różne
grupy ludności.

• Efektem dualizmu: pojawianie się i istnienie enklaw

(„wysp”) dobrobytu i nowoczesności na „oceanie nędzy i
tradycji”, co prowadzi do współistnienia 2 różnych
„światów” (czyli – sektorów) w życiu gospodarczym i
społecznym.

16

Główne rodzaje sektorów według

najbardziej popularnych
koncepcji gospodarki dualnej

I) Sektor nowoczesny i sektor

tradycyjny

(modern and traditional, według koncepcji

W.A. Lewisa)

II) Sektor kapitalistyczny i sektor

naturalny

,

określany też mianem

przedkapitalistycznego
(capitalist and subsistence, według

koncepcji J.H. Boeke)

III) Sektor formalny i sektor

nieformalny

(formal and informal)

IV) Sektor zorganizowany i sektor

niezorganizowany

(organized and unorganized).
• Szersze omówienie

podanych wyżej klasyfikacji

podstawowych sektorów gospodarki dualnej w

punkcie 2 rozdziału II podręcznika Z.Kozak.

17

6. KONTROWERSJE WOKÓŁ

KWESTII PODOBIEŃSTWA
NIEDOROZWOJU POLSKI I KSR

• Zbieżne cechy gospodarki KSR i Polski

(oraz innych
krajów postsocjalistycznych) w ujęciu Z.
Kozak:

18

Istotne różnice gospodarczo-

społeczne między KSR i Polską

KONKLUZJA: Wbrew sugestiom Z. Kozak, w świetle
dostępnych danych empirycznych, a zwłaszcza
dotychczasowych wyników transformacji systemowej,
jak też z racji integracji Polski oraz kilku innych
europejskich krajów postsocjalistycznych z Unią
Europejską

nie ma dzisiaj - moim zdaniem –

wystarczających przesłanek merytorycznych,
które mogłyby pozwolić udowodnić słuszność
tezy Z. Kozak o występowaniu znacznego
podobieństwa tej grupy krajów z KSR.