Marek Jasiński
Marek Jasiński
Wstęp
W ostatnich 20 latach pojawia się coraz częściej w
badaniach psychologicznych, a zwłaszcza w praktycznej
działalności psychologów, problematyka zapobiegania
zaburzeniom, ochrony zdrowia i optymalizacji warunków
niezbędnych dla rozwoju zdrowia (Sęk, 2000). Autorzy
współczesnych prac z zakresu psychologicznej prewencji
stwierdzają, że korzenie nowego obszaru badań i
działalności praktycznej tkwią w ruchu higieny
psychicznej. Istotny wkład w dorobek tego ruchu mają
kongresy poświęcone różnym aspektom zdrowia
psychicznego, a przełomowym był kongres, który odbył
się w Londynie w 1948 roku, kiedy to Międzynarodowy
Komitet Higieny Psychicznej przekształcono w Światową
Federację Zdrowia Psychicznego. Stwierdzono tam po
raz pierwszy, że podstawą ochrony zdrowia powinno być
pojęcie pozytywne zdrowie, a nie tylko zapobieganie
wystąpieniu czy nawrotom objawów zaburzeń
psychicznych.
Zagadnienia definicyjne
Wśród autorów zajmujących się zagadnieniami
psychoprofilaktyki brak jest jednomyślności co
do istoty i celów działalności prewencyjnej
(Sęk, 2000). Dla określenia działań o
charakterze zapobiegawczym używa się kilku
terminów: psychoprofilaktyka, prewencja, a
czasem wczesna interwencja.
Psychologiczna prewencja jest określeniem
zbiorczym dla różnych działań, w których
wykorzystuje się metody i środki
psychologiczne w celu zapobiegania
niekorzystnym zjawiskom w życiu człowieka,
powodującym zaburzenia w jego
funkcjonowaniu somatycznym, psychicznym i
społecznym.
Klasyfikacja prewencji
Caplan (1964) zaproponował podział prewencji na
pierwotną, wtórną oraz trzeciego stopnia.
Pierwotna prewencja obejmuje wszystkie
starania zmierzające do zmniejszenia
prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń
psychicznych poprzez przeciwdziałanie szkodliwym
warunkom, zanim będą one zdolne wywołać
chorobę. Polega zatem ona na promocji zdrowia
psychicznego i minimalizacji zagrożeń dla tego
zdrowia poprzez oddziaływanie na osoby i grupy
osób znajdujące się w obszarze ryzyka, poprzez
zastosowanie specjalistycznych środków
zapobiegawczych oraz metod psychologicznych
wykorzystujących w sposób świadomy i
intencjonalny wiedzę o czynnikach genetycznych
zdrowia i choroby oraz o sposobach uzyskiwania
celów prewencyjnych.
Klasyfikacja prewencji
c.d.
Wtórną prewencję stosuje się gdy wykryte
zostaną wczesne sygnały zaburzeń; ma
ona na celu powstrzymanie rozwoju
zaburzeń i skrócenie czasu ich trwania
(wczesna interwencja).
Prewencja trzeciego stopnia ma na celu
zapobieganie skutkom przebytej choroby i
hospitalizacji oraz przeciwdziałanie
nawrotom choroby, ale także
minimalizację wtórnych uszkodzeń
związanych z przebytą chorobą i
ewentualnych defektów (rehabilitacja i
opieka środowiskowa).
Główne formy działalności
prewencyjnej
1. Uczenie kompetencji osobistych,
umożliwiających rozwój własnych
potencjałów jednostki poprzez indywidualny
lub grupowy trening różnych kompetencji
2. Udzielanie specjalistycznej pomocy
prewencyjnej w indywidualnym doradztwie
psychologicznym (poradnictwo
młodzieżowe, małżeńskie, rozwojowe itp.)
3. Działalność konsultacyjna i ekspertalna
oraz działalność ogólnoedukacyjna z
zakresu zdrowia, promocji zdrowia
psychicznego oraz prewencji.
Strategie prewencyjne
We wszystkich podejściach do prewencji wyróżnia się zwykle
dwie główne strategie postępowania:
1) wzmacnianie kompetencji ludzi przez wyposażenie ich w
umiejętności i uodpornianie, np. w zakresie komunikowania
się, rozwiązywania trudnych problemów, trening kompetencji
społecznych, trening asertywny, trening umiejętności
wychowawczych itp.. albo też
2) organizowanie lub reorganizacja otoczenia, tak aby
sprzyjało ono rozwojowi i nie zawierało źródeł stresu.
Jednym ze sposobów realizacji tych celów jest edukacja
zdrowotna, pomagająca ludziom zdobyć wiedzę o zdrowiu i
czynnikach warunkujących zdrowie psychiczne oraz
kształtowanie postaw sprzyjających zdrowiu i zdrowych stylów
życia. Innym sposobem jest bezpośrednie trenowanie
umiejętności i kompetencji, np. w zakresie komunikowanie się,
rozwiązywania trudnych problemów itp. Ostatnio
rozpowszechnia się też strategia tworzenia grup społecznego
wsparcia: profesjonalnych i nieprofesjonalnych grup
samopomocy.
Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej
○
Zdrowie psychiczne jednostki jako cel badań profilaktycznych
Pojęcie zdrowia psychicznego jest opisowo
wieloznaczne (Sowa, 1984; Tatarkiewicz, 1979).
Pojęcie jest silnie związane z procesem
wartościowania.
Najbardziej znaną definicją promocji zdrowia jest
definicja zawarta w Karcie Ottawskiej uchwalonej w
1986 roku. Zgodnie z nią promocję zdrowia określa
się jako proces umożliwiający każdemu człowiekowi
zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w
sensie jego poprawy i utrzymywania (Sęk, 2005).
Istota promocji zdrowia jest taka działalność, która
inicjuje i utrzymuje procesy społeczne sprzyjające
podnoszeniu i szerzeniu zdrowia jako wartości i
sprzyjające zaangażowaniu wszystkich ludzi w troskę
o tę wartość.
Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej c.d.
Promocja zdrowia jest tez działalnością na
rzecz podnoszenia powszechnej jakości życia
rozumianej jako zadowolenie z życia i
kształtowanie wyznaczników tej jakości, czyli
warunków życia. Biorąc pod uwagę ten aspekt,
Konferencja Ottawska określiła 5 obszarów
działania na rzecz promocji zdrowia,
wyznaczających główne zadania. Są to:
budowanie prozdrowotnej polityki państwa,
tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu,
wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz
zdrowia,
rozwijanie indywidualnych umiejętności
służących zdrowiu,
reorientacja służby zdrowia
Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej c.d.
○
Pojęcie rozwoju jako podstawa prewencji
Rozwój traktuje się jako system różnych
jakościowo, wielokierunkowych,
odwracalnych zmian, zachodzących pod
wpływem czynników natury endogennej
(procesy biologiczne dojrzewania i inwolucji),
aktywności własnej podmiotu,
przewidywalnych zmian otoczenia, wpływów
historycznych i przypadkowych zdarzeń
życiowych. Dla prewencyjnego myślenia i
działania szczególnie przydatne są te teorie
rozwoju człowieka, które koncentrują się na
pojęciach kryzysów rozwojowych (Riegel,
1977).
Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej c.d.
○
Kompetencje osobiste
Kompetencja oznacza zdolność do takiego
zachowania się w interakcji z otoczeniem, aby
stosownie do sytuacji realizować indywidualne cele
(Wiemann, 1977). Chodzi tu o wykorzystanie
zdolności do posługiwania się wyuczonymi
umiejętnościami dla efektywnego radzenia sobie w
otaczającym świecie. White (1959) zakłada, że
aktywność człowieka jest kierowana ogólnoludzką
intencją doskonalenia swojego wpływu na otoczenie:
im więcej osiągnięć doświadcza człowiek w swoim
aktywnym spotkaniu z otoczeniem, tym większe ma
poczucie kompetencji.
Kompetencje komunikowania się – empatia, afiliacja,
relaksacja, dążenie do zrozumienia partnera.
Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej c.d.
○
Kryzysy rozwojowe i krytyczne wydarzenia życiowe
Caplan (1964) określa kryzys jako okres przejściowy, który
dla jednostki może oznaczać zarówno szansę rozwoju, jak i
podwyższoną podatność na zaburzenia psychiczne.
Erikson (1970) używa pojęcia kryzys dla oznaczenia grożącej
katastrofy, ale rozumie go jako punkt zwrotny, rozstrzygający
okres, w którym jednostka charakteryzuje się zarówno
wzmożonym potencjałem rozwojowym, jak i wzrostem
wrażliwości na uszkodzenia. Motorem kryzysów rozwojowych
jest pojawiająca się okresowo sprzeczność między
wrodzonymi czynnikami dojrzewania jednostki a wymogami
kultury. Jednostka, chcąc przejść do następnej fazy
rozwojowej, musi rozwiązać kryzys, tj. znaleźć nowe formy
przystosowania i włączyć je do ego jako element harmonijnie
funkcjonującej całości. W okresach narastających konfliktów
człowiek jest szczególnie podatny na wpływy, które mogą
sprzyjać jego rozwojowi, ale także wywołać patologię, stąd
też kryzysy rozwojowe powinny być istotnie brane pod uwagę
w oddziaływaniach prewencyjnych.
Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej c.d.
Krytyczne wydarzenia należy ujmować jako
relację między osobą a jej otoczeniem (Filipp,
1981). Na całościowy model wydarzenia
krytycznego składają się: kontekst,
wyodrębniające się z niego elementy, cechy
wydarzenia, cechy osoby doświadczającej
wydarzenia, cechy bezpośredniej reakcji na
wydarzenia oraz dynamika zmian wywołanych
wydarzeniem i odległe jego efekty.
Najistotniejszą cechą wydarzeń krytycznych jest
to, że zakłócają one funkcjonowanie układu
jednostka-otoczenie, powodując taki stan
destabilizacji, takie zaburzenie równowagi w
ustalonych formach przystosowania jednostki, że
dotychczasowe formy zachowania są
niewystarczające i nieprzydatne.
Wsparcie społeczne
Wsparcie społeczne, to rodzaj interakcji
charakteryzującej się następującymi
cechami: (Sęk, 1986)
-
Jej celem jest zbliżenie jednego lub obu
uczestników do rozwiązania problemu,
przezwyciężenie trudności, reorganizacja
zakłóconej relacji z otoczeniem i
podtrzymanie emocjonalne
-
W toku tej interakcji zachodzi wymiana
emocji, informacji, instrumentów
działania i dóbr materialnych
Wsparcie społeczne c.d.
-
Wymiana w toku tej interakcji może być
jednostronna bądź też wzajemna, a
kierunek relacji: wspierający – wspierany
może być stały lub zmienny
-
Interakcja i wymiana zostaje podjęta w
sytuacji problemowej i trudnej
-
Dla skuteczności tej wymiany społecznej
istotna jest odpowiedzialność między
oczekiwanym a uzyskanym wsparciem
Tak rozumiane wsparcie może zachodzić
głównie w grupach odniesienia, zwłaszcza
w rodzinie i w grupach rówieśniczych
Doradztwo
psychologiczne
Dla osiągnięcia celów
profilaktycznych poradnictwo jest
metodą z wyboru. Cele te można
realizować praktycznie we
wszystkich formach poradnictwa, a
głównie będą to formy: rozwojowe
(poradnictwo drogi życiowej), ze
szczególnym uwzględnieniem
kryzysów rozwojowych,
wychowawcze, małżeńskie i
rodzinne, zawodowe i zdrowotne.
Doradztwo psychologiczne
c.d.
W ramach doradztwa psychologicznego
określa się główne obszary problemowe i
próbuje się odpowiedzieć na pytanie z
czym ten problem jest związany:
- z sytuacją przeciążenia, grożącą
załamaniem sił odpornościowych i stanu
zdrowia
- z sytuacją antycypacji przyszłych
zaburzeń w związku z przekonaniem o
istnieniu ryzyka wystąpienia patologii
- z sytuacją poczucia ważnego życiowego
problemu i potrzeby zmiany, doskonalenia,
rozwiązania wątpliwości itp..
Uczenie kompetencji
osobistych
Jest to strategia prewencyjna, ukierunkowana na
rozwój indywidualnych kompetencji
Brammer i Abrego (1981) wymieniają różne
kompetencje, które mogą być podstawą programów
konkretnych ćwiczeń. Na tez zestaw kompetencji
składają się:
-
uświadomienie sobie i ocena sytuacji przejściowej
-
uświadomienie sobie posiadania lub nieposiadania
społecznego wsparcia
-
rozpoznanie i wykorzystanie własnych systemów
odporności, swoich słabych i mocnych stron
-
uczenie się redukowania psychicznych i fizycznych
napięć poprzez różnorodne techniki relaksacji
-
ćwiczenia planowania i przeprowadzania zmian
życiowych