Geologiczne dzieje Polski
Geologiczne dzieje Polski
Charakterystyka geologicznych
dziejów Polski
PREKAMBR
W prekambrze najstarszym okresie,
obejmującym 85% dziejów Ziemi
wydzielono dwa eony: archaik i
proterozoik.
W tym czasie zachodziły kilkakrotne
ruchy górotwórcze uaktywniające
procesy wulkaniczne. Z tego okresu
pochodzą głównie skały magmowe i
przeobrażone, np: granity, gnejsy, łupki
krystaliczne.
W Polsce na skały prekambru natrafiono:
w Sudetach
(na powierzchni)
m.in. W Górach Izerskich, Górach
Sowich,
Skały te reprezentowane są przez m.in.
łupki metamorficzne, granity, wapienie
krystaliczne, gnejsy, kwarcyt.
w Polsce północno-wschodniej
zachodnia część platformy
wschodnioeuropejskiej. Utwory
prekambru występują tu na głębokości
250-5000 m. W budowie geologicznej
tego regionu wyróżniają się, centralnie
położone, archaiczne elementy
strukturalne fundamentu krystalicznego –
reprezentuje je granit, występują tu także
kwarcyty
Granit monzonitowy, porfirowy
Łupek krystaliczny
Era paleozoiczna w Polsce
•
Podczas tej ery, trwającej około 375 mln lat, skorupa ziemska ulegała przeobrażeniom.
Dwukrotnie zachodziły ruchy górotwórcze: starsze
kaledońskie
i młodsze –
hercyńskie.
•
W Polsce podczas orogenezy kaledońskiej powstało najstarsze i najwyższe pasmo Gór
Świętokrzyskich – Łysogóry a także niektóre masywy Sudetów ( Góry Kaczawskie, G.
Orlickie, G. Bystrzyckie i Masyw Śnieżnika.)
•
W okresie tym nasiliły się zjawiska wulkaniczne. Spowodowały one powstawanie
grubych serii skał wulkanicznych budujących dziś m.in.
Góry Wałbrzyskie i Kamienne
i G. Kaczawskie w Sudetach
. W karbonie panowały u nas warunki klimatyczne,
podobne do tych, jakie występują obecnie w strefie klimatu równikowego (wysoka
temperatura i duża wilgotność powietrza przez cały rok).
•
Podczas orogenezy hercyńskiej
na obszarze Dolnego Śląska powstały liczne intruzje
granitów. Są to: batolity:
Strzegom – Sobótka, Strzegom – Niemczański, Kudowy,
Karkonoszy.
Z granitowych intruzji pozostały wyniosłości terenu i masywy górskie, np.
Karkonosze i Tatry.
•
W kambrze, sylurze i dewonie miały miejsce największe transgresje morskie – osady
morskie występują na całej powierzchni, ale zwykle są przykryte młodszymi utworami.
Są to głównie:
łupki ilaste, piaskowce, zlepieńce i wapienie m.in. Góry Świętokrzyskie;
Kielce, Chęciny
–
wapienie; Wyżyna Śląska
–
zlepieńce i piaskowce.
Łysogórskie
gołoborza
Główne surowce mineralne i
skały w paleozoiku
W karbonie
, gdzie panował
klimat równikowy wybitnie
wilgotny. Z bujnej
roślinności typu: skrzypy,
widłaki, paprocie
wytworzyły się pokłady
węgla kamiennego.
W dewonie i permie
panował
klimat suchy. Na większości
terenów Polski występowały
pustynie. Z tego okresu
pochodzą
skały osadowe o
czerwonym i wiśniowym
zabarwieniu – piaskowce i
zlepieńce
(
G. Wałbrzyskie,
Pogórze Wałbrzyskie).
W permie
w wysychających
morzach powstały
pokłady
soli kamiennej
okolic
Kłodawy i Inowrocławia na
Kujawach.
Węgiel kamienny
Sól kamienna
Zlepieniec
permski z
kamieniołomu
Zygmuntówka
Proces powstawania węgla
Jednym z najważniejszych bogactw mineralnych w Polsce
jest węgiel kamienny.
Ta skała osadowa pochodzenia organicznego powstała z
rozkładających się szczątków widłaków, skrzypów, paproci
porastających bagienne obszary naszego kraju w karbonie.
Proces powstania węgla nazywany jest
karbonizacją.
Polega on na wzbogacaniu szczątków organicznych w
pierwiastek węgiel w wyniku działania wysokiej temperatury
i ciśnienia przy jednoczesnym braku tlenu.
Pokłady węgla na przestrzeni dziejów poddawane były
procesom kompresji, fałdowania i przemieszczania w wyniku
działania poziomych i pionowych ruchów skorupy ziemskiej.
Pokłady węgla kamiennego przykrywane były innymi
pokładami skał pochodzenia organicznego.
Surowiec ten wydobywany jest na Wyżynie Śląskiej i w
Zagłębiu Lubelskim
Era mezozoiczna
• Era mezozoiczna trwała ok. 160 mln lat.
• W triasie znaczny obszar zajmowała nadal pustynia. Tworzyły się przede wszystkim
czerwone i czerwonofioletowe piaskowce, występujące obecnie w G.
Świętokrzyskich i Sudetach. Pod koniec triasu nastąpiła transgresja morska;
również na południu na terenie dzisiejszych Tatr pojawiło się morze; w górnym
triasie morze ustąpiło tylko z terenów północnej Polski, natomiast pozostało na
obszarze Tatr i na południe od nich. Na dnie morza osadziły się warstwy
wapieni i
dolomitów
o znacznej grubości, spotykane dziś na
Wyżynie Śląskiej
.
Serie skalne
zawierają rudy cynku, ołowiu z domieszką srebra. Nazywa się je dolomitami
kruszconośnymi.
• W jurze w Polsce zapanował ciepły i wilgotny klimat podzwrotnikowy; na początku
jury morze było jedynie na południu Polski, ale w jurze środkowej zalało ono
większą część obszaru Polski; Jedynie Sudety i niewielkie obszary wschodniej
części Polski były wyspami. Powstały w tym czasie m.in.
Wapienie budujące Wyżynę
Krakowsko – Częstochowską oraz Pieniny.
Zamek w Olsztynie
Amonity jurajskie
W Kredzie po krótkiej regresji w dolnej kredzie morze ponownie zalało niemal
całą Polskę; w górnej kredzie ponad morzem wznosiły się jedynie Górny Śląsk,
fragmenty Sudetów i masyw małopolski, wtedy też w środkowej Polsce utworzył się
Wał Środkowopolski
, ciągnący się od okolic Kołobrzegu po Lubelszczyznę
i obejmujący Góry Świętokrzyskie, które w tym czasie zostały podniesione wzdłuż
strefy uskoków; u schyłku kredy morze wycofało się.
• W kredzie powstawały pokłady wapieni, margli, kredy piszącej, występujące na
Wyżynie Lubelskiej
• Przez całą prawie erę mezozoiczną w miejscu dzisiejszych Karpat znajdowało się
zagłębienie wypełnione wodą, nazwane geosynkliną karpacką. Zgromadziły się tu
kilkumetrowej miąższości
pokłady piasków, żwirów, mułów, z których powstały
piaskowce, zlepieńce, iłowce i mułowce. Stanowią one flisz, który buduje
Karpaty Zewnętrzne.
•
Era
kenozoiczn
a
Najmłodsza era w dziejach Ziemi, która
zaczęła się 65 milionów lat temu i trwa
nadal.
Zaczęte w mezozoiku
alpejskie ruchy
górotwórcze
w neogenie – trzeciorzędzie
( 20 mln lat temu) przechodziły
największe natężenie. W tej orogenezie
powstały Karpaty
a Sudety i G.
Świętokrzyskie zostały wydźwignięte i
uległy spękaniu.
W trzeciorzędzie
morze z północnej
części Polski ustąpiło, ale pozostały na
jego miejscu ogromne jeziorzyska, w
których gromadził się materiał znoszony
przez rzeki; pozostałością ówczesnych
bagien są eksploatowane dziś
pokłady
węgla brunatnego
; na południu Polski
sfałdowane zostały Beskidy (Karpaty
Zewnętrzne)
Wśród skał z trzeciorzędu można
wymienić:
Na Podhalu flisz podhalański: łupki i
piaskowce;
oraz bursztyny pochodzące ze
świetlistych, suchych lasów - paleogen
piaski, żwiry, wapienie, gipsy; na
południowych stokach Gór
Świętokrzyskich; na Niżu zaś: iły
poznańskie; - neogen
Gubałówka
zbudowana z fliszu
podhalańskiego
Bursztyn trzeciorzędowy z inkluzją jaszczurki
sprzed 40 milionów lat
czwartorzęd
W czwartorzędzie na teren Polski od
północy kilkakrotnie nasunął się lądolód;
ocieplenia klimatu powodowały topnienie i
wycofywanie się lądolodu, w okresach
zimniejszych lądolód posuwał się na
południe
na początku holocenu
klimat był jeszcze
zimny i suchy, przejściowo panowała
roślinność tundrowa; na północy Polski w
ciągu kilku tysięcy lat
ukształtowało się
Morze Bałtyckie
, na rozległych
powierzchniach piaszczystych
pozostawionych przez lądolód powstawały
wydmy; jednak klimat stopniowo się ocieplił
i formy terenu ukształtowane przez lądolód i
lodowce w górach zaczęły ulegać
powolnemu niszczeniu;
Rzeźba gór w Polsce jest wynikiem działania
lodowców, erozji wywołanej wodami i
wietrzenia. Ostatnie lodowce ustąpiły ok. 10
000 lat temu. Typowymi formami
polodowcowymi w górach są U-kształtne
doliny oraz np. cyrki lodowcowe, żłoby i
mutony.
Rzeźba Tatr Zachodnich
Cyrk
polodowcowy
Wielkie jednostki geologiczno-tektoniczne w
Polsce
Na obszarze Polski
stykają się trzy
zasadnicze jednostki
struktury geologicznej
kontynentu:
•
platforma
wschodnioeuropejska,
• paleozoiczna strefa
fałdowa ,
• alpejskie pasmo
fałdowań.
Platforma
prekambryjska
Kompleksy skalne
górotwórczości
hercyńskiej
Monokliny platformy
paleozoicznej
Wały i niecki platformy
paleozoicznej
Intruzje granitowe różnego
pochodzenia na powierzchni
Pokrywa osadowa (mezozoik) orogenezy
alpejskiej
Fliszowe kompleksy
skalne ( kreda-miocen),
o. alpejska
Kompleksy skalne orogenezy
kaledońskiej przekształcone podczas
fałdowań hercyńskich
Zapadliska kenozoiczne orogenezy
alpejskiej
Podział Polski na jednostki
geologiczno-tektoniczne
a)jednostki platformy wschodnio-europejskiej
-wzniesienie Łeby
-obniżenie perybałtyckie
-niecka Brzeźna
-wzniesienie mazursko-suwalskie
-obniżenie podlaskie
-wzniesienie podlaskie (Sławatycz)
-obniżenie nadbużańskie
b)jednostki tektoniczne platformy paleozoicznej
-wał kujawsko-pomorski
-niecka łódzka
-niecka miechowska
-niecka mogileńska
-niecka szczecińska
-monoklina przedsudecka
-monoklina śląsko-krakowska
c)obszary fałdowań alpejskich
-zapadlisko przedkarpackie
-Karpaty
-Pieniny
-Tatry
Platforma
wschodnioeuropejska
Jest najstarszą i największą jednostką Europy
W Polsce obejmuje obszar od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Radzyń
Podlaski, Zamość po wschodnią i północna granicę Polski
Zbudowana jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych
( głównie gnejsy, granity i łupki krystaliczne). Na cokole platformy spoczywa
pokrywa utworzona z paleozoicznych i mezozoicznych skał
osadowych( wapienie, piaskowce, gliny, piaski). Powierzchnia cokołu
platformy wschodnioeuropejskiej jest zróżnicowana, tworzą ją wzniesienia i
obniżenia. Przykładem wzniesień są: Sławatycz i wyniesienie mazursko-
suwalskie. Natomiast do obniżeń należą : podlaskie, nadbużańskie i
nadbałtyckie.
Na południowym zachodzie podłoże platformy zapada się kilkoma uskokami.
Jest to strefa głębokiego rozłamu w skorupie ziemskiej. Ta dyslokacja
stanowi geologiczną granicę pomiędzy najstarszymi prekambryjskimi
skałami Europy a młodszymi kaledońskimi i hercyńskimi strukturami
kontynentu. Dyslokacja ta nazywa się
strefą Teisseyre’a – Tornquista (T - T).
Strefa paleozoiczna fałdowań górskich
Obejmuje północno – zachodnią i środkową Polskę oraz pas gór (Sudety i
Przedgórze Sudeckie) oraz wyżyny.
Zachodnia część Polski została uformowana w paleozoiku. Stanowi ona platformę
paleozoiczną.
Ma znacznie bardziej skomplikowaną budowę niż platforma prekambryjska
(wschodnioeuropejska).
Obejmuję strefę fałdowań kaledońskich i hercyńskich.
Na terenie Polski struktury kaledońskie odsłaniają się w bardzo niewielu miejscach
i są silnie zdegradowane:
w Sudetach są najwyraźniejsze (głównie G. Kaczawskie i okolice Kłodzka)
w G. Świętokrzyskich (głównie południowej ich części)
Na obszarze Polski w orogenezie hercyńskiej:
powstały Sudety wraz z zapadliskiem górnośląskim
sfałdowane zostało podłoże krystaliczne Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski
nastąpiło morfologiczne odmłodzenie Gór Świętokrzyskich
Ruchy górotwórcze doprowadziły do powstania głównych jednostek geologicznych
Polski północno - zachodniej i środkowej. Są nimi:
wał kujawsko - pomorski zwanym często środkowopolskim (wzdłuż linii Kołobrzeg-
Bydgoszcz-Włocławek-Opoczno), który w trzeciorzędzie został poddany silnej
denudacji, stąd nie widać go w dzisiejszej rzeźbie terenu
system niecek obrzeżających wał (niecka brzeżna, położona wzdłuż północno-
wschodniego stoku wału oraz niecka szczecińsko-mogileńsko-łódzko-miechowska
położona wzdłuż południowo-zachodniego stoku wału)
monoklina przedsudecka
Wszystkie wyżej wymienione jednostki są obecnie przykryte osadami kenozoiku.
Fałdowania alpejskie
Są najmłodszymi jednostkami geologicznymi na
terenie Polski
Orogeneza alpejska w Polsce :
Tatry
niecka Podhala
Pieniny
Karpaty Zewnętrzne (fliszowe) - Beskidy wraz z
pogórzami oraz Bieszczady
Zapadlisko Przedkarpackie
doszło do odmłodzenia Sudetów i kolejnego
odmłodzenia G. Świętokrzyskich.
Położenie Polski na tle budowy geologicznej
Europy
Archeoeuropa
Część Polski leżąca w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej
Od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Zamość po wschodnią i północną granicę
Polski
Platforma paleozoiczna
Paleoeuropa
Część Sudetów
Góry Kaczawskie, Blok Izerski, Blok Śnieżnika
Południowa część Gór Świętokrzyskich
Mezoeuropa
G. Świętokrzyskie
Sudety
Zapadlisko śląsko-krakowskie
Tereny leżące na północ od wyżej wymienionych jednostek nie wchodzące do
archeoeuropy
Neoeuropa
Karpaty
Zapadlisko przedkarpackie
Geologiczne dzieje Polski
Era
Okres
geologicz
ny
Czas w
mln lat
Główne wydarzenia w Polsce
kenozoiczna
czwartorzę
d
2 do dziś
Zlodowacenia, które ukształtowały rzeźbę obecnej
powierzchni kraju, ukształtowało się Morze Bałtyckie
trzeciorzęd
65-2
Alpejskie ruchy górotwórcze, powstały Karpaty i
Zapadlisko Przedkarpackie; powstanie złóż węgla
brunatnego, siarki, ropy naftowej i gazu ziemnego,
mezozoiczna
kreda
140-65
Powstały pokłady wapieni, margli i kredy piszącej,
wypiętrzenie Wału pomorskiego-kujawskiego
jura
195-140
Transgresje i regresje morskie, ciepły klimat, powstała
Jura Krakowsko – Częstochowska, Pieniny
trias
230-195
Znaczny obszar Polski zajmowała pustynia
paleozoiczna
perm
290-230
Hercyńskie ruchy górotwórcze, powstanie złóż soli
kamiennej, ropy naftowej i gazu ziemnego, rud cynku i
miedzi
karbon
360-290
Hercyńskie ruchy górotwórcze, powstanie złóż węgla
kamiennego, powstawanie Sudetów Zachodnich oraz
kolejne wypiętrzenia Gór Świętokrzyskich, Karkonosze
dewon
395-360
Hercyńskie ruchy górotwórcze, sfałdowane zostało podłoże
krystaliczne Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski
sylur
435-395
Kaledońskie ruchy górotwórcze, powstawanie Sudetów
Wschodnich i fałdowanie niektórych części Gór
Świętokrzyskich, sfałdowanie Gór Kaczawskich oraz
wydźwignięcie granitowo-gnejsowe Gór Izerskich,
Bystrzyckich, Orlickich i Masywu Śnieżnika.
ordowik
500-435
kambr
570-500
Kaledońskie ruchy górotwórcze
Prekambr( Era archaiczna i
proterozoiczna)
2600-570
Powstanie atmosfery z tlenem, formowanie się Gór Sowich
w Sudetach
4600-2600
Początki Ziemi – brak śladów życia