Geologiczne dzieje Polski

Charakterystyka geologicznych
dziejów Polski

PREKAMBR

W prekambrze najstarszym okresie,

obejmującym 85% dziejów Ziemi

wydzielono dwa eony: archaik i

proterozoik.
W tym czasie zachodziły kilkakrotne

ruchy górotwórcze uaktywniające

procesy wulkaniczne. Z tego okresu

pochodzą głównie skały magmowe i

przeobrażone, np: granity, gnejsy, łupki

krystaliczne.
W Polsce na skały prekambru natrafiono:

w Sudetach

(na powierzchni)

m.in. W Górach Izerskich, Górach

Sowich,
Skały te reprezentowane są przez m.in.

łupki metamorficzne, granity, wapienie

krystaliczne, gnejsy, kwarcyt.

w Polsce północno-wschodniej

zachodnia część platformy

wschodnioeuropejskiej. Utwory

prekambru występują tu na głębokości

250-5000 m. W budowie geologicznej

tego regionu wyróżniają się, centralnie

położone, archaiczne elementy

strukturalne fundamentu krystalicznego –

reprezentuje je granit, występują tu także

kwarcyty

Granit monzonitowy, porfirowy

Łupek krystaliczny

Era paleozoiczna w Polsce

•

Podczas tej ery, trwającej około 375 mln lat, skorupa ziemska ulegała przeobrażeniom.

Dwukrotnie zachodziły ruchy górotwórcze: starsze

kaledońskie

i młodsze –

hercyńskie.

•

W Polsce podczas orogenezy kaledońskiej powstało najstarsze i najwyższe pasmo Gór

Świętokrzyskich – Łysogóry a także niektóre masywy Sudetów ( Góry Kaczawskie, G.

Orlickie, G. Bystrzyckie i Masyw Śnieżnika.)

•

W okresie tym nasiliły się zjawiska wulkaniczne. Spowodowały one powstawanie

grubych serii skał wulkanicznych budujących dziś m.in.

Góry Wałbrzyskie i Kamienne

i G. Kaczawskie w Sudetach

. W karbonie panowały u nas warunki klimatyczne,

podobne do tych, jakie występują obecnie w strefie klimatu równikowego (wysoka

temperatura i duża wilgotność powietrza przez cały rok).

•

Podczas orogenezy hercyńskiej

na obszarze Dolnego Śląska powstały liczne intruzje

granitów. Są to: batolity:

Strzegom – Sobótka, Strzegom – Niemczański, Kudowy,

Karkonoszy.

Z granitowych intruzji pozostały wyniosłości terenu i masywy górskie, np.

Karkonosze i Tatry.

•

W kambrze, sylurze i dewonie miały miejsce największe transgresje morskie – osady

morskie występują na całej powierzchni, ale zwykle są przykryte młodszymi utworami.

Są to głównie:

łupki ilaste, piaskowce, zlepieńce i wapienie m.in. Góry Świętokrzyskie;

Kielce, Chęciny

–

wapienie; Wyżyna Śląska

–

zlepieńce i piaskowce.

Łysogórskie
gołoborza

Główne surowce mineralne i

skały w paleozoiku

W karbonie

, gdzie panował

klimat równikowy wybitnie
wilgotny. Z bujnej
roślinności typu: skrzypy,
widłaki, paprocie
wytworzyły się pokłady

węgla kamiennego.

W dewonie i permie

panował

klimat suchy. Na większości
terenów Polski występowały
pustynie. Z tego okresu
pochodzą

skały osadowe o

czerwonym i wiśniowym
zabarwieniu – piaskowce i
zlepieńce

(

G. Wałbrzyskie,

Pogórze Wałbrzyskie).

W permie

w wysychających

morzach powstały

pokłady

soli kamiennej

okolic

Kłodawy i Inowrocławia na
Kujawach.

Węgiel kamienny

Sól kamienna

Zlepieniec
permski z
kamieniołomu
Zygmuntówka

Proces powstawania węgla



Jednym z najważniejszych bogactw mineralnych w Polsce

jest węgiel kamienny.



Ta skała osadowa pochodzenia organicznego powstała z

rozkładających się szczątków widłaków, skrzypów, paproci

porastających bagienne obszary naszego kraju w karbonie.



Proces powstania węgla nazywany jest

karbonizacją.

Polega on na wzbogacaniu szczątków organicznych w

pierwiastek węgiel w wyniku działania wysokiej temperatury

i ciśnienia przy jednoczesnym braku tlenu.



Pokłady węgla na przestrzeni dziejów poddawane były

procesom kompresji, fałdowania i przemieszczania w wyniku

działania poziomych i pionowych ruchów skorupy ziemskiej.



Pokłady węgla kamiennego przykrywane były innymi

pokładami skał pochodzenia organicznego.



Surowiec ten wydobywany jest na Wyżynie Śląskiej i w

Zagłębiu Lubelskim

Era mezozoiczna

• Era mezozoiczna trwała ok. 160 mln lat.
• W triasie znaczny obszar zajmowała nadal pustynia. Tworzyły się przede wszystkim

czerwone i czerwonofioletowe piaskowce, występujące obecnie w G.
Świętokrzyskich i Sudetach. Pod koniec triasu nastąpiła transgresja morska;
również na południu na terenie dzisiejszych Tatr pojawiło się morze; w górnym
triasie morze ustąpiło tylko z terenów północnej Polski, natomiast pozostało na
obszarze Tatr i na południe od nich. Na dnie morza osadziły się warstwy

wapieni i

dolomitów

o znacznej grubości, spotykane dziś na

Wyżynie Śląskiej

.

Serie skalne

zawierają rudy cynku, ołowiu z domieszką srebra. Nazywa się je dolomitami
kruszconośnymi.

• W jurze w Polsce zapanował ciepły i wilgotny klimat podzwrotnikowy; na początku

jury morze było jedynie na południu Polski, ale w jurze środkowej zalało ono
większą część obszaru Polski; Jedynie Sudety i niewielkie obszary wschodniej
części Polski były wyspami. Powstały w tym czasie m.in.

Wapienie budujące Wyżynę

Krakowsko – Częstochowską oraz Pieniny.

Zamek w Olsztynie

Amonity jurajskie

W Kredzie po krótkiej regresji w dolnej kredzie morze ponownie zalało niemal

całą Polskę; w górnej kredzie ponad morzem wznosiły się jedynie Górny Śląsk,
fragmenty Sudetów i masyw małopolski, wtedy też w środkowej Polsce utworzył się

Wał Środkowopolski

, ciągnący się od okolic Kołobrzegu po Lubelszczyznę

i obejmujący Góry Świętokrzyskie, które w tym czasie zostały podniesione wzdłuż
strefy uskoków; u schyłku kredy morze wycofało się.

• W kredzie powstawały pokłady wapieni, margli, kredy piszącej, występujące na

Wyżynie Lubelskiej

• Przez całą prawie erę mezozoiczną w miejscu dzisiejszych Karpat znajdowało się

zagłębienie wypełnione wodą, nazwane geosynkliną karpacką. Zgromadziły się tu
kilkumetrowej miąższości

pokłady piasków, żwirów, mułów, z których powstały

piaskowce, zlepieńce, iłowce i mułowce. Stanowią one flisz, który buduje
Karpaty Zewnętrzne.

•

Era
kenozoiczn
a

Najmłodsza era w dziejach Ziemi, która

zaczęła się 65 milionów lat temu i trwa

nadal.
Zaczęte w mezozoiku

alpejskie ruchy

górotwórcze

w neogenie – trzeciorzędzie

( 20 mln lat temu) przechodziły

największe natężenie. W tej orogenezie

powstały Karpaty

a Sudety i G.

Świętokrzyskie zostały wydźwignięte i

uległy spękaniu.

W trzeciorzędzie

morze z północnej

części Polski ustąpiło, ale pozostały na

jego miejscu ogromne jeziorzyska, w

których gromadził się materiał znoszony

przez rzeki; pozostałością ówczesnych

bagien są eksploatowane dziś

pokłady

węgla brunatnego

; na południu Polski

sfałdowane zostały Beskidy (Karpaty

Zewnętrzne)
Wśród skał z trzeciorzędu można

wymienić:
Na Podhalu flisz podhalański: łupki i

piaskowce;

oraz bursztyny pochodzące ze

świetlistych, suchych lasów - paleogen
piaski, żwiry, wapienie, gipsy; na

południowych stokach Gór

Świętokrzyskich; na Niżu zaś: iły

poznańskie; - neogen

Gubałówka
zbudowana z fliszu
podhalańskiego

Bursztyn trzeciorzędowy z inkluzją jaszczurki
sprzed 40 milionów lat

czwartorzęd

W czwartorzędzie na teren Polski od
północy kilkakrotnie nasunął się lądolód;
ocieplenia klimatu powodowały topnienie i
wycofywanie się lądolodu, w okresach
zimniejszych lądolód posuwał się na
południe

na początku holocenu

klimat był jeszcze

zimny i suchy, przejściowo panowała
roślinność tundrowa; na północy Polski w
ciągu kilku tysięcy lat

ukształtowało się

Morze Bałtyckie

, na rozległych

powierzchniach piaszczystych
pozostawionych przez lądolód powstawały
wydmy; jednak klimat stopniowo się ocieplił
i formy terenu ukształtowane przez lądolód i
lodowce w górach zaczęły ulegać
powolnemu niszczeniu;

Rzeźba gór w Polsce jest wynikiem działania
lodowców, erozji wywołanej wodami i
wietrzenia. Ostatnie lodowce ustąpiły ok. 10
000 lat temu. Typowymi formami
polodowcowymi w górach są U-kształtne
doliny oraz np. cyrki lodowcowe, żłoby i
mutony.

Rzeźba Tatr Zachodnich

Cyrk
polodowcowy

Wielkie jednostki geologiczno-tektoniczne w
Polsce

Na obszarze Polski
stykają się trzy
zasadnicze jednostki
struktury geologicznej
kontynentu:
•

platforma

wschodnioeuropejska,
• paleozoiczna strefa
fałdowa ,
• alpejskie pasmo
fałdowań.

Platforma
prekambryjska
Kompleksy skalne
górotwórczości
hercyńskiej
Monokliny platformy
paleozoicznej
Wały i niecki platformy
paleozoicznej

Intruzje granitowe różnego
pochodzenia na powierzchni

Pokrywa osadowa (mezozoik) orogenezy
alpejskiej

Fliszowe kompleksy
skalne ( kreda-miocen),
o. alpejska

Kompleksy skalne orogenezy
kaledońskiej przekształcone podczas
fałdowań hercyńskich
Zapadliska kenozoiczne orogenezy
alpejskiej

Podział Polski na jednostki

geologiczno-tektoniczne

a)jednostki platformy wschodnio-europejskiej

-wzniesienie Łeby
-obniżenie perybałtyckie
-niecka Brzeźna
-wzniesienie mazursko-suwalskie
-obniżenie podlaskie
-wzniesienie podlaskie (Sławatycz)
-obniżenie nadbużańskie

b)jednostki tektoniczne platformy paleozoicznej

-wał kujawsko-pomorski
-niecka łódzka
-niecka miechowska
-niecka mogileńska
-niecka szczecińska
-monoklina przedsudecka
-monoklina śląsko-krakowska

c)obszary fałdowań alpejskich

-zapadlisko przedkarpackie
-Karpaty
-Pieniny
-Tatry

Platforma

wschodnioeuropejska



Jest najstarszą i największą jednostką Europy



W Polsce obejmuje obszar od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Radzyń
Podlaski, Zamość po wschodnią i północna granicę Polski



Zbudowana jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych

( głównie gnejsy, granity i łupki krystaliczne). Na cokole platformy spoczywa
pokrywa utworzona z paleozoicznych i mezozoicznych skał
osadowych( wapienie, piaskowce, gliny, piaski). Powierzchnia cokołu
platformy wschodnioeuropejskiej jest zróżnicowana, tworzą ją wzniesienia i
obniżenia. Przykładem wzniesień są: Sławatycz i wyniesienie mazursko-
suwalskie. Natomiast do obniżeń należą : podlaskie, nadbużańskie i
nadbałtyckie.



Na południowym zachodzie podłoże platformy zapada się kilkoma uskokami.
Jest to strefa głębokiego rozłamu w skorupie ziemskiej. Ta dyslokacja
stanowi geologiczną granicę pomiędzy najstarszymi prekambryjskimi
skałami Europy a młodszymi kaledońskimi i hercyńskimi strukturami
kontynentu. Dyslokacja ta nazywa się

strefą Teisseyre’a – Tornquista (T - T).

Strefa paleozoiczna fałdowań górskich



Obejmuje północno – zachodnią i środkową Polskę oraz pas gór (Sudety i

Przedgórze Sudeckie) oraz wyżyny.



Zachodnia część Polski została uformowana w paleozoiku. Stanowi ona platformę

paleozoiczną.

Ma znacznie bardziej skomplikowaną budowę niż platforma prekambryjska

(wschodnioeuropejska).

Obejmuję strefę fałdowań kaledońskich i hercyńskich.



Na terenie Polski struktury kaledońskie odsłaniają się w bardzo niewielu miejscach

i są silnie zdegradowane:

w Sudetach są najwyraźniejsze (głównie G. Kaczawskie i okolice Kłodzka)
w G. Świętokrzyskich (głównie południowej ich części)



Na obszarze Polski w orogenezie hercyńskiej:

powstały Sudety wraz z zapadliskiem górnośląskim
sfałdowane zostało podłoże krystaliczne Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski
nastąpiło morfologiczne odmłodzenie Gór Świętokrzyskich



Ruchy górotwórcze doprowadziły do powstania głównych jednostek geologicznych

Polski północno - zachodniej i środkowej. Są nimi:



wał kujawsko - pomorski zwanym często środkowopolskim (wzdłuż linii Kołobrzeg-

Bydgoszcz-Włocławek-Opoczno), który w trzeciorzędzie został poddany silnej

denudacji, stąd nie widać go w dzisiejszej rzeźbie terenu



system niecek obrzeżających wał (niecka brzeżna, położona wzdłuż północno-

wschodniego stoku wału oraz niecka szczecińsko-mogileńsko-łódzko-miechowska

położona wzdłuż południowo-zachodniego stoku wału)



monoklina przedsudecka



Wszystkie wyżej wymienione jednostki są obecnie przykryte osadami kenozoiku.

Fałdowania alpejskie



Są najmłodszymi jednostkami geologicznymi na
terenie Polski



Orogeneza alpejska w Polsce :



Tatry



niecka Podhala



Pieniny



Karpaty Zewnętrzne (fliszowe) - Beskidy wraz z
pogórzami oraz Bieszczady



Zapadlisko Przedkarpackie



doszło do odmłodzenia Sudetów i kolejnego
odmłodzenia G. Świętokrzyskich.

Położenie Polski na tle budowy geologicznej

Europy



Archeoeuropa



Część Polski leżąca w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej



Od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Zamość po wschodnią i północną granicę

Polski



Platforma paleozoiczna



Paleoeuropa



Część Sudetów



Góry Kaczawskie, Blok Izerski, Blok Śnieżnika



Południowa część Gór Świętokrzyskich



Mezoeuropa



G. Świętokrzyskie



Sudety



Zapadlisko śląsko-krakowskie



Tereny leżące na północ od wyżej wymienionych jednostek nie wchodzące do

archeoeuropy



Neoeuropa



Karpaty



Zapadlisko przedkarpackie

Geologiczne dzieje Polski

Era

Okres
geologicz
ny

Czas w
mln lat

Główne wydarzenia w Polsce

kenozoiczna

czwartorzę
d

2 do dziś

Zlodowacenia, które ukształtowały rzeźbę obecnej
powierzchni kraju, ukształtowało się Morze Bałtyckie

trzeciorzęd

65-2

Alpejskie ruchy górotwórcze, powstały Karpaty i
Zapadlisko Przedkarpackie; powstanie złóż węgla
brunatnego, siarki, ropy naftowej i gazu ziemnego,

mezozoiczna

kreda

140-65

Powstały pokłady wapieni, margli i kredy piszącej,
wypiętrzenie Wału pomorskiego-kujawskiego

jura

195-140

Transgresje i regresje morskie, ciepły klimat, powstała
Jura Krakowsko – Częstochowska, Pieniny

trias

230-195

Znaczny obszar Polski zajmowała pustynia

paleozoiczna

perm

290-230

Hercyńskie ruchy górotwórcze, powstanie złóż soli
kamiennej, ropy naftowej i gazu ziemnego, rud cynku i
miedzi

karbon

360-290

Hercyńskie ruchy górotwórcze, powstanie złóż węgla
kamiennego, powstawanie Sudetów Zachodnich oraz
kolejne wypiętrzenia Gór Świętokrzyskich, Karkonosze

dewon

395-360

Hercyńskie ruchy górotwórcze, sfałdowane zostało podłoże
krystaliczne Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski

sylur

435-395

Kaledońskie ruchy górotwórcze, powstawanie Sudetów
Wschodnich i fałdowanie niektórych części Gór
Świętokrzyskich, sfałdowanie Gór Kaczawskich oraz
wydźwignięcie granitowo-gnejsowe Gór Izerskich,
Bystrzyckich, Orlickich i Masywu Śnieżnika.

ordowik

500-435

kambr

570-500

Kaledońskie ruchy górotwórcze

Prekambr( Era archaiczna i
proterozoiczna)

2600-570

Powstanie atmosfery z tlenem, formowanie się Gór Sowich
w Sudetach

4600-2600

Początki Ziemi – brak śladów życia