OBRONA 

CYWILNA

 

I. Obrona Cywilna
II. Struktura Obrony Cywilnej 
III. Zadania Obrony Cywilnej
IV. Zagrożenie ludności i środowiska naturalnego
V. Sygnały Alarmowe, Komunikaty Ostrzegawcze  
VI. Prawo 
VII. Formacje w OC
VIII. Współpraca międzynarodowa 
IX. Obrona Cywilna w województwach (Wojewódzkie 
wydziały zarządzania kryzysowego (WZK).
X. OC na świecie 

Obrona Cywilna zagadnienia:

I. Obrona Cywilna

Pod pojęciem ochrony cywilnej należy rozumieć zapewnienie 
ochrony i bezpieczeństwa mieszkańcom oraz osobom czasowo 
przebywającym na terenie gminy, powiatu, województwa lub 
państwa przed wypadkami i klęskami każdego rodzaju, poprzez:
-zapewnienie zdolności społeczeństwa do przeciwstawienia się 
wszelkim zagrożeniom tak naturalnym jak i spowodowanych 
działalnością człowieka,
zapewnienie, minimalnego możliwego do zaakceptowania, 
poziomu życia społecznego i gospodarczego w okresie kryzysu,
-zagwarantowanie ciągłości funkcjonowania instytucji władzy 
publicznej w czasie kryzysu,
-zapewnienie skoordynowanego działania sił państwowych, 
społecznych pozarządowych organizacji pozarządowych w 
zwalczaniu i usuwaniu skutków zdarzeń destrukcyjnych.
Innymi słowy - zgodnie z przepisami prawa - obrona cywilna RP 
jest niemilitarnym elementem systemu obronnego państwa i 
stanowi kompleks wewnętrznie skoordynowanych 
interdyscyplinarnych przedsięwzięć o charakterze planistycznym, 
organizacyjnym, szkoleniowym, logistycznym i inwestycyjnym.
Elementy powyższej definicji świadczą o humanitarnej istocie 
obrony cywilnej i stawiają ją na należnym miejscu w systemie 
obronnym państwa.

Początki obrony cywilnej sięgają I wojny światowej.
Pierwsze bomby zrzucone z samolotów wojskowych na Paryż 
dowiodły, że należy się liczyć z możliwością przenikania na 
zaplecza wojujących stron i niszczenia obiektów cywilnych. 
Dlatego też w poszczególnych państwach zaczęto tworzyć 
system obronny, chroniącego wnętrze danego kraju. Francja, 
Wielka Brytania i Niemcy jako pierwsze zaczęły konkretyzować 
te zamiary, tworząc system zwany obroną przeciwlotniczą. 
Zrozumienie potrzeby organizacji ochrony ludności cywilnej 
zaowocowało w Polsce utworzeniem w latach dwudziestych 
dwudziestego wieku Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej i 
Ligi Obrony Powietrznej Państwa. 

Ustawa sejmowa z 1934 roku o 
obronie przeciwlotniczej 
zainicjowała proces kształtowania 
się sfery obronności kraju, noszącej 
znamiona współczesnej obrony 
cywilnej, której etapy rozwoju
można ująć w następujące ramy 
czasowe:

1922 - 1939 - Ochrona Przeciwlotnicza i 
Przeciwgazowa;
1939 - 1945 - Samoobrona ludności w czasie wojny i 
okupacji;
1945 - 1964 - Terenowa Obrona Przeciwlotnicza;
1964 - 1973 - Powszechna Samoobrona;
od 1973 - Obrona Cywilna.

Całokształt zagadnień dotyczących ochrony ludności 
cywilnej w konfliktach zbrojnych ujęto w Konwencjach 
Genewskich przyjętych 12. sierpnia 1949 r., które Polska 
ratyfikowała w 1954 r. Są to:
I konwencja o ochronie osób cywilnych i chorych w armiach 
czynnych; 
II konwencja o polepszaniu losu rannych, chorych i 
rozbitków sił zbrojnych na morzu;
III konwencja o traktowaniu jeńców wojennych;
IV konwencja o ochronie osób cywilnych podczas wojny.
Uzupełnieniem Konwencji Genewskich są dwa Protokoły 
Dodatkowe z 1977 r.:
I - dotyczy ochrony ofiar konfliktów zbrojnych o charakterze 
międzynarodowym;
II - dotyczy ochrony ofiar konfliktów nie mających 
charakteru międzynarodowego.
Polska ratyfikowała oba Protokoły dopiero we wrześniu 
1991 r.

Obecny kształt Obrony Cywilnej w Polsce, oprócz Protokołu 
Dodatkowego I do Konwencji Genewskich, normuje ustawa z 
dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony 
Rzeczypospolitej Polskiej.) oraz akty wykonawcze do niej. 
Zgodnie z art. 17 ust. 1 ww. ustawy centralnym organem 
administracji rządowej w sprawach obrony cywilnej jest Szef 
Obrony Cywilnej Kraju. Szefa Obrony Cywilnej Kraju powołuje 
Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do 
spraw wewnętrznych. Szef Obrony Cywilnej Kraju podlega 
ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych. 

Szefem OCK jest podsekretarz stanu w MSW.Do zakresu 
działania Szefa Obrony Cywilnej Kraju należy:
 - przygotowywanie projektów założeń i zasad działania obrony 
cywilnej; 
 - ustalanie ogólnych zasad realizacji zadań obrony cywilnej; 
 - koordynowanie określonych przedsięwzięć i sprawowanie 
kontroli realizacji przez organy administracji rządowej i organy 
samorządu terytorialnego zadań obrony cywilnej; 
 - sprawowanie nadzoru nad odbywaniem zasadniczej służby w 
obronie cywilnej.

II. Struktura Obrony 
Cywilnej 

Szef Obrony Cywilnej Kraju w sprawach należących do swojego 

zakresu działania wydaje zarządzenia, wytyczne, instrukcje i 
regulaminy.

 
Terenowymi organami obrony cywilnej są wojewodowie, 

starostowie, wójtowie lub burmistrzowie (prezydenci miast). 
Do zakresu działania szefów obrony cywilnej województw, 
powiatów i gmin należy kierowanie oraz koordynowanie 
przygotowań i realizacji przedsięwzięć obrony cywilnej przez 
instytucje państwowe, przedsiębiorców i inne jednostki 
organizacyjne oraz organizacje społeczne działające na ich 
terenie.

Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 

2002 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Szefa 
Obrony Cywilnej Kraju, szefów obrony cywilnej województw, 
powiatów i gmin (Dz.U. Nr 96, poz. 850), szefowie obrony 
cywilnej ustalają zadania i kontrolują ich realizację oraz 
koordynują i kierują działalnością w zakresie przygotowania i 
realizacji przedsięwzięć obrony cywilnej:

1. Szef Obrony Cywilnej Kraju - szefów obrony cywilnej 

województw, 

2. Szef obrony cywilnej województwa - szefów obrony cywilnej 

powiatów, 

3. Szef obrony cywilnej powiatu - szefów obrony cywilnej gmin, 
4. Szef obrony cywilnej gminy - szefów obrony cywilnej w 

instytucjach, u przedsiębiorców, w społecznych organizacjach 
ratowniczych i w innych jednostkach organizacyjnych 
działających na obszarze gminy.

Zgodnie z art. 137 ustawy z dnia z dnia 21 listopada 
1967 r. o powszechnym obowiązku obrony 
Rzeczypospolitej Polskiej obrona cywilna ma na celu:
 - ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń 
użyteczności publicznej, dóbr kultury; 
 - ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w 
czasie wojny; 
 - współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i 
zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków. 
  
W zakresie obrony cywilnej powyższa ustawa określa 
ponadto (Dział IV ustawy): 
 - organy administracji w sprawach obrony cywilnej; 
 - skład oraz sposób tworzenia formacji obrony 
cywilnej; 
 - obowiązki obywateli w zakresie obrony cywilnej 
(służba w OC, szkolenia w zakresie powszechnej 
samoobrony ludności); 
 - przysposobienie obronne młodzieży szkolnej i 
studentów.

III. Zadania Obrony 
Cywilnej

W rozumieniu Protokołu określenie "obrona cywilna" oznacza 

wypełnianie wszystkich lub niektórych wymienionych niżej zadań 
humanitarnych, mających na celu ochronę ludności cywilnej przed 
niebezpieczeństwami wynikającymi z działań zbrojnych lub klęsk 
żywiołowych, i przezwyciężanie ich bezpośrednich następstw, jak 
też zapewnienie warunków koniecznych do przetrwania. 

Są to następujące zadania:
1. służba ostrzegawcza; 
2. ewakuacja; 
3. przygotowanie i organizowanie schronów; 
4. obsługa środków zaciemnienia; 
5. ratownictwo; 
6. służby medyczne, włączając w to pierwszą pomoc oraz opiekę 

religijną; 

7. walka z pożarami; 
8. wykrywanie i oznaczanie stref niebezpiecznych; 
9. odkażanie i inne podobne działania ochronne; 
10. dostarczanie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzenia; 
11. doraźna pomoc dla przywrócenia i utrzymania porządku w 

strefach dotkniętych klęskami; 

12. doraźne przywrócenie działania niezbędnych służb użyteczności 

publicznej; 

13. doraźne grzebanie zmarłych; 
14. pomoc w ratowaniu dóbr niezbędnych dla przetrwania; 
15. dodatkowe rodzaje działalności, niezbędne dla wypełnienia 

któregoś z zadań wyżej wymienionych, w tym planowanie i prace 
organizacyjne.

Do zadań ochrony ludności należy między innymi określenie 
zagrożeń, przeciwdziałanie ich powstawaniu oraz 
zapewnienie ochrony ludności w okresie zagrożeń,  w tym 
w czasie wojny, a także organizacja i zapewnienie 
funkcjonowania systemu zarządzania kryzysowego. 
Terenowymi organami ochrony ludności są wojewodowie, 
starostowie, wójtowie lub burmistrzowie (prezydenci 
miast). Do zakresu działania terenowych organów ochrony 
ludności należy między innymi:

a) w powiecie: określanie zagrożeń oraz planowanie 
zapobiegania im na administrowanym obszarze, 
monitorowanie i alarmowanie ludności oraz koordynowanie 
działań ratowniczych i porządkowo – ochronnych oraz 
zarządzanie w sytuacjach kryzysowych przy pomocy 
powiatowego centrum zarządzania kryzysowego;
b) w gminie: lokalizacja źródeł zagrożeń, ich likwidacja i 
usuwanie skutków, monitorowanie i alarmowanie ludności, 
koordynowanie działań ratowniczych oraz kierowanie siłami 
ratowniczymi i ewakuacją ludności przy pomocy gminnego 
zespołu reagowania, mobilizacyjne przygotowanie do 
rozwinięcia służb dla realizacji zadań ochrony ludności 
cywilnej w okresie wojny, organizacja szkolenia ludności w 
dziedzinie powszechnej samoobrony.

IV. 
Zagrożeni
e 
ludności i 
środowisk
a 
naturalne
go

TERRORYZM

Zagrożenia nadzwyczajne
Zagrożenia nadzwyczajne  to zjawiska lub wydarzenia, które 
zagrażają zdrowiu, życiu ludzi oraz mieniu w sposób masowy na 
znacznym obszarze, wywołując rozległe straty sanitarne i 
materialne. Wyróżnia się zagrożenia czasu pokoju i okresu wojny. 
Największym zagrożeniem dla życia i bytu człowieka jest wojna, 
która burzy poczucie bezpieczeństwa i niesie ze sobą widmo 
zagłady. W okresie wojny ludność cywilna i dobra materialne 
niezbędne dla jej przetrwania narażone są na: 
1) oddziaływanie środków walki przeciwnika (ostrzały, 
bombardowania, wysadzania, pożary itp.); 
2) wtórne skutki oddziaływania przeciwnika (uwolnienia TSP, 
wybuchy, pożary, zagruzowania, zalania wodą, porażenia 
prądem...); 
3) gwałtowne pogorszenie się warunków uniemożliwiających 
przetrwanie w postaci:
- braku lub niedoboru wody,
- braku żywności,
- braku ogrzewania lub opału w okresie panowania niskich 
temperatur,
- braku lekarstw i materiałów opatrunkowych,
- braku opału i energii elektrycznej,
- braku miejsc w szpitalach,
- braku pomieszczeń mieszkalnych;
4) epidemię chorób zakaźnych ludzkich i zwierzęcych,
5) klęski żywiołowe

Zagrożenia nadzwyczajne czasu pokoju to z kolei:
1) klęski żywiołowe: 
     - powodzie
     - pożary – walka z ogniem 
     - huragany, sztormy, trąby powietrzne
     - długotrwałe susze
     - zawieje, lawiny śnieżne, silne mrozy
     - obsunięcia, osypiska, lawiny górskie
     - trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, upadki meteorytów
2) awarie: skażenia chemiczne, promieniotwórcze;
3) katastrofy: wypadki komunikacyjne, wybuchy, katastrofy 
budowlane;
4) epidemie chorób zakaźnych ludzkich i zwierzęcych.
5) oraz: Broń jądrowa, skażenia promieniotwórcze, Bioterroryzm, 
Terroryzm

V. Sygnały Alarmowe, Komunikaty 
Ostrzegawcze

Sygnały 
Alarmowe

Komunikaty 
Ostrzegawcze

 

Wykaz niektórych aktów prawnych obowiązujących w obronie 
cywilnej:
1. Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej 
Polskiej z dnia 21 listopada 1967r. (Dz. U. 2002 Nr 21 poz. 
205);
2. Ustawa o stanie klęski żywiołowej z dnia 18 kwietnia 2002r. 
(Dz. U. 2002 Nr 62 poz. 558);
3. Ustawa o samorządzie powiatowym z dnia 5 czerwca 1998r. 
(Dz. U. 1998 Nr 91 poz. 578);
4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1993r. 
w sprawie obrony cywilnej (Dz. U. 1993 Nr 93 poz. 429);
5. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1993r. 
w sprawie powszechnej samoobrony ludności (Dz. U. 1993 Nr 
91 poz. 421);
6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 lutego 2002r. w 
sprawie świadczeń na rzecz obrony (Dz. U. 2002 Nr 18 poz. 
168);
7. Zarządzenie Szefa Obrony Cywilnej Kraju z dnia 11 maja 
1995r. w sprawie odbywania służby w obronie cywilnej (M. P. 
1995r Nr 28 poz. 332).

VI. 
Prawo

Definicja międzynarodowego prawa humanitarnego.
Terminu "międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów 
zbrojnych" użyto po raz pierwszy w jednej z uchwał XX 
Międzynarodowej Konferencji Czerwonego Krzyża, która 
odbyła się w Wiedniu w 1965 roku. W przeszłości na 
określenie tego prawa używano terminów "prawo wojny", 
"prawo wojenne" (ius belli, ius in bello) lub "prawo 
konfliktów zbrojnych"; niektórzy autorzy nadal używają 
tych terminów. Od chwili przyjęcia dnia 10 czerwca 1977 
roku Aktu Końcowego Konferencji Dyplomatycznej w 
sprawie potwierdzenia i rozwoju międzynarodowego prawa 
humanitarnego konfliktów zbrojnych, termin 
"międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów 
zbrojnych", w skrócie "międzynarodowe prawo 
humanitarne", jest powszechnie używany w oficjalnych 
dokumentach i w opracowaniach naukowych.

Niektóre definicje określają międzynarodowe prawo 
humanitarne jako zespół norm mających na celu ochronę 
osób i dóbr przed skutkami konfliktów zbrojnych, lub nawet 
krócej - jako zespół norm mających na celu ochronę ofiar 
konfliktów zbrojnych, albo jako zespół norm odnoszących 
się do zachowania i odpowiedzialności państw oraz ich 
funkcjonariuszy i obywateli w czasie konfliktu zbrojnego. 

We wstępie do "Komentarza do Protokołów Dodatkowych 
z 8 czerwca 1977 roku do Konwencji Genewskich z 1949 
roku", opublikowanego w 1987 roku przez 
Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, jego 
autorzy podają następującą definicję międzynarodowego 
prawa humanitarnego:

"Termin „międzynarodowe prawo humanitarne 
konfliktów zbrojnych” oznacza normy międzynarodowe 
ustanowione przez umowy międzynarodowe lub zwyczaj 
międzynarodowy, których szczególnym zadaniem jest 
rozwiązywanie problemów humanitarnych wynikających 
bezpośrednio z międzynarodowych lub 
niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych i które z 
przyczyn humanitarnych ograniczają prawo stron 
konfliktu zbrojnego do swobodnego wyboru metod i 
środków prowadzenia działań zbrojnych lub chronią 
osoby i dobra, które są lub mogą być dotknięte skutkami 
konfliktu zbrojnego".

Organizacje obrony cywilnej w okresie pokoju mogą również 
współdziałać w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń 
środowiska oraz usuwaniu ich skutków, organizowanym i 
prowadzonym przez inne organy.
Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi przeznaczonymi do 
wykonywania zadań obrony cywilnej są Formacje Obrony Cywilnej, 
które składają się z oddziałów obrony cywilnej przeznaczonych do 
wykonywania zadań ogólnych lub specjalnych oraz innych 
jednostek tych formacji. Formacje obrony cywilnej dzielą się na:
1. Formacje ratownictwa ogólnego,
2. Formacje do zadań specjalnych:
a) likwidacji skażeń,
b) pierwszej pomocy medycznej,
c) ratownictwa budowlanego,
d) ratownictwa komunalnego,
e) ratownictwa energetycznego,
f) schronowe,
g) przeciwpożarowe,
h) porządkowo - ochronne,
i) łączności,

j) zaopatrzenia,
k) wykrywania i alarmowania,
l) ochrona płodów rolnych, 
m) ochrony produktów 
żywnościowych,
n) ochrony zwierząt gospodarskich 
i pasz,
o) ratownictwa chemicznego,
p) ratownictwa 
przeciwpowodziowego,
q) budowy i odbudowy awaryjnych 
ujęć wody

VII. Formacje w OC

Ochrona ludności w UE
Zadania ochrony ludności w UE pozostają w sferze wyłącznych 
kompetencji państw członkowskich Unii. Władze krajowe 
dysponują zasobami i zdolnościami reagowania w sytuacji 
kryzysowej, których mogą użyć dla wsparcia innych państw 
członkowskich lub krajów trzecich. Zadania UE to koordynowanie i 
wspieranie działań narodowych, zwłaszcza w przypadku operacji 
poza granicami Unii. 

Obecnie podstawowe dokumenty regulujące współpracę w 
ramach ochrony ludności to „Mechanizm Wspólnotowy”, 
umożliwiający i usprawniający reagowanie w sytuacji krytycznej 
oraz „Program Działań”, dzięki któremu możliwe 
jest finansowanie przedsięwzięć z zakresu zapobiegania i 
gotowości.

Najważniejszy element składowy „Mechanizmu” to Centrum 
Informacji i Monitoringu (MIC) – działająca całodobowo komórka 
Komisji Europejskiej, odpowiedzialna za prowadzenie bazy 
danych, stały monitoring sytuacji na świecie i przekazywanie 
ewentualnych próśb o wsparcie. Punktem kontaktowym MIC w 
Polsce jest Krajowe Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony 
Ludności KG PSP. W ramach „Mechanizmu” wysyłane są zespoły 
interwencyjne państw członkowskich na operacje w UE oraz poza 
granicami Wspólnoty. Działanie zespołów ułatwia Wspólny 
System Informacji i Łączności (CECIS) oraz system szkoleń i 
wymiany ekspertów. 

VIII. Współpraca 
międzynarodowa 

W związku z pojawieniem się nowych wyzwań dla 
bezpieczeństwa Europy (walka z terroryzmem, ochrona 
infrastruktury krytycznej, zagrożenie poważnymi 
katastrofami, np. tsunami, konieczność usprawnienia 
transportu pomocy) w latach 2005-2006 podjęto szereg 
inicjatyw w celu wzmocnienia i ujednolicenia ochrony 
ludności na poziomie UE. 

Projekt przekształcenia „Mechanizmu” ma na celu 
rozszerzenie listy zagrożeń, w przypadku których 
„Mechanizm” może być uruchomiony oraz dodanie zapisów 
o modułach (wyspecjalizowanych narodowych jednostkach 
ochrony ludności), rozwój systemów wczesnego ostrzegania 
i sprecyzowanie roli instytucji Unii w przypadku katastrofy 
poza granicami UE.  

Celem powołania nowego „Instrumentu finansowego 
ochrony ludności” jest zastąpienie dotychczasowego 
„Programu Działań” i stworzenie przejrzystych podstaw 
prawnych finansowania wzmacniania gotowości, 
zapobiegania i reagowania. Nowym rozwiązaniem 
proponowanym w „Instrumencie” jest możliwość 
dofinansowania przez Komisję Europejską transportu lub 
sprzętu w przypadku, gdy możliwości państw członkowskich 
ulegną wyczerpaniu.

"Instrument finansowy ochrony ludności" został przyjęty w 
marcu br. (2007/162/EC,Euratom: Council Decision of 5 
March 2007 establishing a Civil Protection Financial 
Instrument). "Mechanizm" podlega obecnie dyskusjom na 
forum UE i w niedługim okresie powinien wejść w życie. 
Polska aktywnie uczestniczy w pracach nad nowym aktem 
prawnym.

W ciągu ostatnich lat w ramach wszystkich filarów UE 
podjęto kroki zmierzające do wzmocnienia bezpieczeństwa 
obywateli Unii. W związku z tym zintensyfikowano 
współpracę interdyscyplinarną, zwłaszcza w zakresie 
Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, ochrony 
zdrowia, zarządzania kryzysowego i walki z terroryzmem. 
Trwają prace nad „Europejskim Programem Ochrony 
Infrastruktury Krytycznej” oraz „Podręcznikiem koordynacji 
UE w sytuacjach nadzwyczajnych i kryzysowych”. Omawiane 
są również kwestie możliwości wykorzystania zasobów 
wojskowych na potrzeby cywilnych operacji ochrony 
ludności, zwłaszcza w zakresie transportu.