Antropologia ogólna i teoria

archeologii

Wykład nr 8/9

Archeologia i paleodemografia

Arkadiusz Sołtysiak

Korzyści z rolnictwa

• produkcja żywności umożliwia osiągnięcie znacznie

większej gęstości zaludnienia niż łowiectwo i

zbieractwo – a co za tym idzie, wzrost wielkości

populacji

• wprowadzenie rolnictwa zmniejsza jednocześnie

obszar, który jest wykorzystywany

• pozyskiwanie żywności ograniczone do tego obszaru,

gdzie rolnictwo możliwe

• na ograniczonym obsarze wzrost wielkości populacji

tak duży, że kompensuje zmniejszenie obszaru

• przejście na rolnictwo korzystne przede wszystkim

dlatego, że zwiększona biomasa, którą można

potencjalnie wykorzystać

• poza tym mniejsza konkurencja w dostępie do tych

zwiększonych zasobów ze strony innych organizmów

Wielkość obszaru wykorzystywanego przy

różnych sposobach gospodarowania

Korzyści z rolnictwa

• rolnictwo zwiększa stopień kontroli człowieka nad

środowiskiem

• po pierwsze ludzie wybierają rośliny, które rosną na

zajmowanym przez nich terenie

• po drugie ludzie modyfikują rośliny i zwierzęta przez

dobór kierunkowy

• po trzecie ludzie przenoszą wybrane rośliny i

zwierzęta na nowe tereny

• z drugiej jednak strony rolniczy ekosystem jest

uproszczony w stosunku do ekosystemów naturalnych

i stąd bardziej zagrożony przez nieprzewidziane

okoliczności (np. choroby, klęski żywiołowe itp.)

• jeśli na obszarze zamieszkiwanym przez daną

populację rozprzestrzeni się choroba uprawianego

zboża, ludzie wymierają lub zmieniają sposób

gospodarowania

Gęstość zaludnienia populacji

rolników

• współcześnie obserwowane grupy rolnicze mają zróżnicowaną

gęstość zaludnienia: od mniej niż 3 osób na km

2

do ponad 2000

• wynika to ze zróżnicowania ekologicznego obszarów uprawy

ziemi

• na przykład pod koniec lat 50. w dolinie Nilu gęstość

zaludnienia 513 os/km

2

w Delcie i 755 w Górnym Egipcie

• w tym samym czasie na obszarze Dijali w Mezoptamii tylko 33

os/km

2

• w Anglii w XI wieku 78 osób, w XIV wieku 135 osób, w gęsto

zaludnionej Holandii w XVI wieku 248 osób

• w czasach przedindustrialnych ok. 200 os/km

2

to raczej górna

granica, która była przekraczana sporadycznie

• jest to i tak znacznie więcej niż w przypadku grup zbieracko-

łowieckich, gdzie 10 os/km

2

to jest bardzo dużo

• według obliczeń Franka Hole'a na terenie Bliskiego Wschodu

gęstość zaludnienia wzrosła od 5 osób w połowie V tys. do 16

osób ok. 3700 p.n.e.

Gęstość zaludnienia populacji

rolników

Gęstość zaludnienia populacji

rolników

• Potencjalna gęstość zaludnienia populacji

rolniczych zależy głównie od dwóch
parametrów:

– ilości żywności możliwej do wyprodukowania na

danym terenie

– średniego zapotrzebowania na żywność jednej

osoby

• Oba te czynniki są zmienne i zależą nie tylko

od środowiska, lecz także od posiadanej
technologii, organizacji pracy, ale także
czynników nie związanych bezpośrednio z
uprawą ziemi (handel, religia itp.)

Zwiększanie produkcji

• zbieracze nie mogli pozyskać więcej żywności, rolnicy mogą

zwiększać produkcję, jeśli tylko posiadają możliwości techniczne

• 1) zwiększanie obszaru możliwego do uprawy (irygacja,

melioracja, karczunek, sztuczne tarasy itp.)

• wiele metod zwiększania obszarów wymaga dużych nakładów

pracy, więc jest tutaj sprzężenie zwrotne między możliwościami a

wielkością populacji

• problem także polega na tym, że w roku rolniczym są takie

okresy, kiedy zapotrzebowanie na pracę gwałtownie wzrasta

(żniwa)

• ten problem może być rozwiązany przez właściwą organizację

pracy

• 2) poprzez większanie plonów (dobór najbardziej wydajnych

odmian)

• zaobserwowana została silna pozytywna korelacja między

wielkością populacji a stopniem zaawansowania

technologicznego rolnictwa

Zwiększanie produkcji

• Anne Kirkby obliczyła, że w Teotihuacan

obserwowany jest stały wzrost wielkości kolby

kukurydzy:

– ok. 3000 p.n.e. plony 60–80 kg/ha

– ok. 1500 p.n.e. już 200–250 kg/ha

– wzrost trzy- czterokrotny

• w Anglii w XIII wieku pszenica dawała 420

kg/ha

– w XVI wieku już 1 tona

– w 1885 ponad 2 tony

– w 1964 dzięki wprowadzeniu pestycydów i

sztucznych nawozów już ponad 4 tony

• analogiczny stały wzrost w innych

społecznościach rolniczych

Szacowanie wielkości

populacji

• wielkość rolniczych populacji pradziejowych można próbować

oszacować dysponując kilkoma podstawowymi parametrami

• wielkość obszaru, który mógł być wykorzystany do uprawy ziemi

– badania geomorfologiczne i palinologiczne

• sposób użytkowania ziemi (odłogowanie, wielkość zabudowy)

– na podstawie danych historycznych, obserwacji etnograficznych,

także wynik badań archeologicznych

• technologia uprawy ziemi (sposób przygotowywania ziemi,

żniwa)

– dane etnograficzne i historyczne, znaleziska archeologiczne

• wielkość plonów z hektara netto (po odjęciu ziarna siewnego i

strat wynikających z czynności rolniczych i przechowywania)

– resztki roślinne pozyskiwane podczas wykopalisk archeologicznych:

wielkość ziarna i odmiana rośliny

– wielkość plonów na podstawie danych współczesnych lub

historycznych

• wielkość konsumpcji na rodzinę lub jednostkę

– określana na podstawie danych współczesnych lub historycznych

Przykład: populacja w dolinie

Nilu w okresie

predynastycznym

• przy użyciu irygacji naturalnej można było wykorzystać 25% obszaru

zalewowego

• uprawa pszenicy i jęczmienia (na podstawie resztek

paleobotanicznych)

• wielkość plonów w feddanach (1/238 km

2

) za Fatymidów wynosiła 260

kg, w roku 1919 – 689 kg, dla okresu dynastycznego obliczono 735 kg

na podstawie tekstów (tu może być błąd wynikający ze złego

określenia jednostki objętości używanej przez Egipcjan)

• przy użyciu zaniżonej wielkości 260 kg/feddan i przy założeniu, że

25% ziemi można uprawiać, wychodzi 15.473 kg/km

2

brutto. Od tego

trzeba odjąć 65 kg/feddan ziarna siewnego i około 10% strat podczas

przechowywania

• razem więc wielkość plonów na km

2

zamieszkanego obszaru wynosi

10.058 kg

• z obserwacji etnograficznych wynika, że średnia dzienna konsumpcja

wynosi 0,45 kg dziennie, czyli 164,25 kg na osobę na rok

• a zatem gęstość zaludnienia mogła wynosić 61 osób na km

2

• oczywiście jest to potencjalna gęstość zaludnienia, która powinna być

następnie porównana z gęstością sieci osadniczej

Szacowanie wielkości

populacji

• obliczanie potencjalnej gęstości zaludnienia jest

prostsze w przypadku rolnictwa irygacyjnego lub

deszczowego przy osiadłym trybie życia niż dla

rolnictwa wypaleniskowego

• w tym ostatnim przypadku plony maleją z czasem

i w końcu uprawa staje się nieopłacalna, grupa

przenosi się w nowe miejsce

• problem z określeniem tempa wyjaławiania ziemi

oraz części obszaru zajmowanego przez daną

grupę, który był wykorzystywany do uprawy

ziemi

• istnieje kilka teoretycznych modeli, które zostały

przetestowane na rolniczych grupach

zamieszkujących Nową Gwineę

Rolnictwo jako skutek presji

demograficznej?

• W tradycyjnym modelu maltuzjańskim

wielkość populacji jest ograniczona

dostępnymi zasobami pożywienia

– wzrost wielkości populacji jest zatem skutkiem

wprowadzenia innowacji, które umożliwiają

zwiększenie zasobów pożywienia

– w taki sposób archeolodzy tłumaczyli wzrost

demograficzny w czasach po wprowadzeniu

rolnictwa

• Model maltuzjański został skrytykowany przez

Ester Boserup (1965), która stwierdziła, że

wielkość populacji nie jest zmienną zależną,

tylko to właśnie presja demograficzna

wymusza zmiany technologiczne i wzrost

ekonomiczny

Model E. Boserup

• w naturalnych warunkach ludzie nie chcą nic

zmieniać w swoim sposobie życia i dokonują

wynalazków dopiero wtedy, gdy są do tego

zmuszeni

• model Boserup został chętnie przyjęty przez

archeologów procesualnych, którzy różne

zmiany technologiczne chętnie wyjaśniali

presją demograficzną

• zwłaszcza wprowadzenie rolnictwa i cywilizacji

miejskiej było w taki sposób interpretowane

• model oparty na obserwacji współczesnych

społeczeństw, zakłada, że nie istnieją

kulturowe mechanizmy regulacji urodzeń

Krytyka Fekhriego Hassana

• Fekhri Hassan skrytykował ten model jako zbyt

uproszczony i niezgodny z obserwacjami różnych

tradycyjnych społeczności

• wzrost populacji nie jest zmienną zupełnie

niezależną, zależy od wielu czynników społecznych,

ekonomicznych i kulturowych

• wprowadzenie technologii umożliwiającej większą

produktywność jest tylko jedną z możliwych

odpowiedzi na nierównowagę między wielkością

populacji a wielkością zasobów środowiska

• poza tym zmiany kulturowe są nieprzewidywalne i

trudno założyć ich celowy charakter; zwykle także

są długotrwałe

• nie musi istnieć związek przyczynowo-skutkowy

między innowacjami technologicznymi a stanem

nierównowagi

Krytyka Fekhriego Hassana

• model Boserup redukuje zmiany kulturowe do jednej

przyczyny

• również pozostałe czynniki demograficzne są

pominięte, na przykład stosunek liczby konsumentów

do liczby producentów, wielkość rodziny itp.

• jeśli założymy, że wielkość populacji wzrasta do

poziomu wyznaczonego przez wielkość zasobów

środowiska, to presja populacyjna powinna być stała

• model presji populacyjnej zakłada, że zasoby

środowiskowe można w nieskończoność zwiększać

• jedynym branym pod uwagę czynnikiem jest

wielkość populacji, podczas gdy o potrzebach

populacji decyduje także poziom konsumpcji, stopień

rozwoju społecznego itp.

• brak emirycznych dowodów na występowanie presji

demograficznej – za wystarczające jest uznawanie

wykazanie wzrostu wielkości populacji

Model boserupiański a wielkość

zasobów środowiska

• podstawowym elementem modelu boserupiańskiego,

który wymaga wyjaśnienia, jest wielkość zasobów

środowiska (ang. carrying capacity)

• w teorii tą wielkość określa się poprzez ustalenie, jak

duża populacja może zamieszkiwać dany obszar

• przez krótki okres wielkość populacji może być

większa niż ta określona przez wielkość zasobów

• prowadzi to jednak do nadmiernego wyniszczenia

zasobów i w rezultacie do gwałtownego spadku

liczby osobników

• wzrost populacji może być zatem opisany krzywą

logistyczną, gdzie wielkość zasobów środowiska

definiuje asymptotę górną

• inny model to sinusoida o malejącej amplitudzie, jeśli

wzrost wielkości populacji był tak gwałtowny, że

nieco przekroczył wielkość zasobów

Model „nadmiernej

eksploatacji”

Model oscylacyjny

Model logistyczny

Wielkość zasobów

środowiska

• posługiwanie się w praktyce tym pojęciem jest

utrudnione

• brak praktycznych metod obliczania wielkości

zasobów dostępnych człowiekowi

• trudno ocenić wpływ różnych technologii na

dostępność zasobów

• wielkość zasobów jest zmienna, przy czym jest to

zmienność zarówno cykliczna, jak i wynikająca z

przypadku lub długoterminowych zmian klimatu

• model aktywności człowieka w ekosystemie jest

znacznie bardziej złożony niż model aktywności

każdego innego zwierzęcia

Wielkość zasobów

środowiska

• pojęcie wielkości zasobów można zdefinować w

inny sposób, bardziej zgodny z obserwacjami

• model „najsłabszego ogniwa”: potencjalna

wielkość zasobów zależy od tego zasobu, który

jest niezbędny do funkcjonowania człowieka i jest

go w środowisku najmniejsza ilość (podczas gdy

innych zasobów może być nieskończenie dużo)

• zależy ewentualnie od mimimalnej ilości takiego

zasobu, który podlega cyklicznym wahaniom

• w przypadku ludzi takie zasoby to najczęściej

proteiny, witaminy i sole mineralne

• na przykład na Nowej Gwinei sago – pokarm

roślinny – może być produkowany w wielkich

ilościach, natomiast wzrost wielkości populacji

ograniczony jest przez liczebność zwierząt, które

są źródłem białka

Wielkość zasobów

środowiska

• w rzeczywistości sporadycznie zdarza się, żeby

zasoby środowiska były wykorzystywane w

największym możliwym stopniu

– najczęściej do 40–60% średniej wielkości zasobów

• trzeba więc odróżnić od siebie trzy wartości

– maksymalną ilość zasobów środowiska
– krytyczną ilość zasobów środowiska (po wzięciu pod uwagę

fluktuacji i zróżnicowania poszczególnych zasobów)

– optymalną ilość zasobów środowiska (czyli tę, która jest

wykorzystywana średnio w dłuższej perspektywie

czasowej)

• poza tym trzeba brać pod uwagę zmienność

poziomu konsumpcji w różnych populacjach: niski w

społecznościach zbieracko-łowieckich, wysoki

obecnie

Wielkość maksymalna,

krytyczna i optymalna

Wielkość zasobów

środowiska

• w przypadku obniżenia ilości zasobów środowiska, kiedy

wartość optymalna jest większa od wartości krytycznej,

dochodzi do spadku wielkości populacji

– w warunkach stresu następuje zwiększenie umieralności

– zmniejsza się także płodność, zwiększa licza poronień i

dzieciobójstw

– istnieją zwykle kulturowe metody regulacji wielkości populacji,

które nie dopuszczają do realizacji takiego skrajnego scenariusza i

spadek krytycznej wielkości zasobów prowadzi do spadku wielkości

optymalnej nawet, jeśli nie jest ona większa od wartości krytycznej

• najczęściej wielkość dostępnych zasobów nie spada poniżej

minimum potrzebnego do przeżycia, co najwyżej zmniejsza się

jakość życia

– kryzys jest niejako przewidywany i mechanizmy regulacyjne

włączają się zanim do niego dochodzi

– pewną metodą poradzenia sobie z kryzysem jest czasowe

uruchomienie dodatkowych zasobów, które zwykle nie są używane

– na przykład jedzenie ludzkiego mięsa, jeśli nie ma nic innego

– inna możliwość to emigracja części populacji, zjawisko często

obserwowane w dziejach i postulowane w pradziejach

Zasoby środowiska i wielkość

populacji

Zasoby

środowiska,

płodność i

śmiertelność

Działanie mechanizmów

regulacyjnych

Uruchomienie dodatkowych

zasobów w czasie kryzysu

Innowacje technologiczne

Wielkość zasobów

środowiska

• populacja na poziomie optymalnego

wykorzystania zasobów środowiska

może wprowadzać innowacje

technologiczne, które zwiększają

krytyczny poziom zasobów i w efekcie

umożliwiają wzrost wielkości populacji

• a zatem (według F. Hassana) innowacje

technologiczne są przyczyną, a nie

skutkiem zmian wielkości populacji

Rolnictwo

i

demografia

Początki rolnictwa

• od początku XX wieku poszukiwania tego obszaru, na

którym rolnictwo rozwinęło się najwcześniej i skąd zostało

przeniesione na inne tereny

• w roku 1926 Nikolai Vavilov wyróżnił 8 potencjalnych

centrów, gdzie naturalna roślinność sprzyja pojawieniu się

rolnictwa

– Chiny, Azja Południowo-Wschodnia, Indie, dolina Indusu, Bliski

Wschód, obszar śródziemnomorski, Mezoameryka, Ameryka

Południowa

• w roku 1975 J.R. Harlan stwierdził, że rolnictwo pojawiło się

niezależnie od siebie w trzech różnych miejscach

– Bliski Wschód (z Afryką jako wtórnym centrum)

– północne Chiny (z Azja pd.-wsch. jako wtórnym centrum)

– Mezoameryka (z Ameryka pd. jako wtórnym centrum)

• na temat przyczyn pojawienia się rolnictwa obfita i do tej

pory trwająca dyskusja

• było to tematem innych zajęć, teraz skupimy się nad

skutkami demograficznymi wprowadzenia rolnictwa

Rolnictwo i centra cywilizacji

Rozprzestrzenianie się

rolnictwa

• po pierwsze wzrost demograficzny, który

wymusza ekspansję na sąsiednie tereny

• po drugie zaburzenia w środowisku

powodujące spadek plonów (wyjałowienie,

zmiany klimatu itp.) wymuszają migrację

• po trzecie dyfuzja kulturowa i przejmowanie

rolniczego trybu życia przez zbieraczy

sąsiadujących z rolnikami

• nie jest jasne, jaki charakter miała ekspansja

rolnictwa z Bliskiego Wschodu na tereny

Europy

• możliwe, że częściowo migracja, częściowo

dyfuzja kulturowa z tempie około 1 km na rok

Rolnictwo i wzrost wielkości

populacji

• z wprowadzeniem rolnictwa wiąże się zawsze

wzrost wielkości populacji

• Robert Carneiro obliczył średni przyrost naturalny

w społecznościach wczesnorolniczych na Bliskim

Wschodzie

– na początku neolitu 50–100 tys. osób (dane na podstawie

analizy gęstości sieci osadniczej)

– około roku 4000 p.n.e. populacja 2–9 milionów osób

– a zatem przyrost naturalny rzędu 0.8–1.2 promila dla

wyższego oszacowania pierwotnej populacji lub 0.9–1.3

promila dla niższego

– średnio 1 promil, czyli znacząco mniej od najwyższych

obserwowanych współcześnie przyrostów (1–2%)

• Fekhri Hassan dokonał podobnych obliczeń dla

innych populacji na całym świecie i również

uzyskał wynik ok. 0.1%

• przy takim przyroście podwojenie populacji co 35

pokoleń – ok. 700 lat

Rolnictwo i wzrost wielkości

populacji

• populacje rolnicze cechują się dodatnim

przyrostem naturalnym

• archeolodzy zadowalają się zwykle skojarzeniem

dodatniego przyrostu naturalnego z większą

ilością dostępnego pożywienia

• w rzeczywistości dodatni przyrost naturalny może

być wywołany wpływem diety rolniczej na

parametry biologiczne populacji

– obniżenie wieku menarchy

– wydłużenie średniego okresu reprodukcyjnego poprzez

zmniejszenie umieralności w wieku reprodukcyjnym

• lub opóźnienie menopauzy

– ewentualnie zmianę kulturowych metod regulacji

wielkości populacji

• są różne modele wyjaśniające, dlaczego populacje

rolnicze zwiększają swoją wielkość

Model Roberta Sussmana

• wzrost wielkości populacji wywołany

osiadłym trybem życia

• matki w społecznościach łowców-

zbieraczy przenosząc się z miejsca na

miejsce przez długi czas (3–4 lata)

mogła opiekować się tylko jednym

dzieckiem

• w przypadku osiadłego trybu życia

matka mogła rodzić kolejne dziecko,

kiedy tylko poprzednie przeszło już na

pokarm stały (1.5–2 lata)

Krytyka modelu Sussmana

• Fekhri Hassan skrytykował model Sussmana,

ponieważ między łowcami-zbieraczami a wczesnymi

rolnikami nie ma aż tak dużej różnicy w mobilności

• rolnicy również muszą dochodzić do swoich pól, co

niekiedy jest bardziej uciążliwe, niż wędrówki

zbieraczy w poszukiwaniu żywności

• wędrówki łowców-zbieraczy mają dwojaki charakter

– dalekie wędrówki sezonowe, 2–3 razy do roku
– krótkie wędrówki w obszarze sąsiadującym z obozowiskiem
– podczas długich wędrówek inni członkowie grupy mogą nieść

dzieci

– podczas krótkich wędrówek dzieci mogą pozostać w

obozowisku

• rolnicy nie muszą odbywać długich wędrówek, ale

pozostają krótkie na często dłuższy dystans

Krytyka modelu Sussmana

• przerwa między kolejnymi porodami wynika

nie tylko z konieczności noszenia dzieci

• poza tym duże obciążenie pracą i przede

wszystkim przedłużony okres karmienia

piersią w przypadku braku pożywienia,

które można podawać dzieciom

• także duże ryzyko związane z ciążą i z

młodym wiekiem wielu matek

• przejście na rolniczy tryb życia nie

wyeliminowało wszystkich tych czynników

• najważniejszą zmianą jest kontrolowany

dostęp do zbóż, dzięki czemu można było

skrócić okres karmienia piersią

Model Fekhriego Hassana

• Zmienną, która musi być brana pod uwagę, jest koszt

wychowania dziecka w perspektywie zysków, które to

dziecko może przynieść

– po stronie kosztów jest żywność, inwestycja czasu i ryzyko

ciąży

– po stronie zysków jest praca, którą osobnik może wykonywać,

kiedy dorośnie

– także trudne do oszacowania zyski psychologiczne i społeczne

• w przypadku rolnictwa większy obszar może być

uprawiany jeśli jest więcej rąk do pracy; dzieci są

także zabezpieczeniem rodziców na starość

• w społecznościach zbieracko-łowieckich ilość

dostępnego pożywienia jest ograniczona, a optymalna

wielkość populacji mała

– duża liczba dzieci jest zatem mniej korzystna niż mała liczba

– prowadzi to do powstania kulturowych metod ograniczania

liczby dzieci

• w społecznościach rolniczych sytuacja zmienia się

diametralnie: potrzeba możliwie największej liczby rąk

do pracy i tendencja do większej dzietności

Model Fekhriego Hassana

• zwiększenie dzietności mogło nastąpić poprzez

zaniechanie praktyk ograniczających liczbę dzieci,

natomiast przynajmniej na początku został utrzymany

raczej długi okres pomiędzy kolejnymi urodzeniami

• zupełne zarzucenie kontroli mogłoby spowodować

zbyt dużą dysproporcję między dorosłymi a dziećmi i

doprowadzić do spadku jakości życia

• inna możliwa przyczyna zwekszenia dzietności to

zmniejszenie wieku menarchy lub wydłużenie okresu

płodności kobiet

• przejście na rolniczy tryb życia zmniejszyło jakość

życia – większa śmiertelność niemowląt i większa

możliwość wystąpienia epidemii w większych

osiadłych społecznościach

• związek między dietą a wiekiem menarchy nie został

wykazany