Typy i formy osadnictwa
Typy i formy osadnictwa
Typy i formy osadnictwa
Typy i formy osadnictwa
czynniki
przyrodnicze
korzystny klimat, najlepszy jest umiarkowany
ciepły, na drugim miejscu podzwrotnikowy
żyzne gleby
bliskość morza, w dalszej kolejności położenia
na terenach równinnych
surowce mineralne (wprawdzie są czynnikiem
przyrodniczym,
lecz
możliwość
ich
wykorzystania jest związana z postępem
technicznym)
czynniki
pozaprzyrodnicz
e
poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
Ogólne czynniki sprzyjające powstawaniu osad
Osady możemy podzielić na:
Użytkowane przelotnie
, które są najbardziej typowe dla
osadnictwa pierwotnego, występującego wśród ludności
prowadzącej gospodarkę zbieracką i łowiecką, obecnie
jest ono w zaniku, utrzymuje się jeszcze na obszarach o
warunkach najbardziej niekorzystnych dla osadnictwa: w
strefie lasów równikowych, rzadziej na obszarach
półpustyń oraz tundry.
Użytkowane
okresowo
,
jest
charakterystyczne
dla
nomadów prowadzących gospodarkę łowiecką i pasterską,
cechuje się przebywaniem w osadzie jej mieszkańców
przynajmniej przez kilka tygodni w roku; występuje w
strefach, gdzie jedna z pór roku jest bardzo niekorzystna,
występuje zatem w strefie stepów i półpustyń, tajdze oraz
wysokich górach.
Użytkowane stale
, w tym typie osad mieszka obecnie
prawie cała ludność Ziemi, możemy je zobaczyć
wszędzie wokół siebie
.
W uproszczeniu osady stałe dzielimy na wsie i miasta.
Ustalenie wyraźnego rozróżnienia między wsią i miastem
jest niemożliwe.
Za
wieś
przyjmuje się osadę, której ludność liczy do paru
tysięcy osób, utrzymujących się głównie z produkcji
rolnej, o dominującej zabudowie jednorodzinnej, często z
zabudowaniami gospodarczymi.
Natomiast za
miasto
przyjmujemy dużą osadę, liczącą
powyżej paru tysięcy mieszkańców, którzy utrzymują się
głównie z pozarolniczych źródeł, o dominującej zabudowie
wielorodzinnej. W praktyce w różnych państwach są
stosowane odmienne kryteria podziału na miasto i wieś.
Dla przykładu w Norwegii za miasto uznaje się osadę
liczącą powyżej 200 osób; a w Japonii powyżej 50000
osób, dodatkowo co najmniej 60% domów musi tworzyć
zwartą zabudowę i również co najmniej 60% ludności musi
utrzymywać z pozarolniczych źródeł dochodu. W Polsce
stosujemy kryterium administracyjne, zgodnie z którym
miastem jest osada, która uzyskała prawa miejskie.
Istnieje wiele typów osadnictwa wiejskiego, które
ukształtowały się pod wpływem rozwoju kultury
ludności zamieszkującej dany obszar oraz w efekcie
wpływu celowych działań władz (lokacja wsi na tzw.
surowym korzeniu).
W dalszej części zobaczycie Państwo kilka
przykładów zarówno współczesnego osadnictwa
wiejskiego jak też starszego, zgromadzonego w
skansenach:
główny czynnik
odmiany czynnika
głównego
przykłady miast
walory obronne
(szczególnie ważne w
okresie niepokojów i wojen,
największe znaczenie
posiadały w okresie
prehistorycznym,
starożytności i
średniowiecza)
położenie w zakolu rzeki
Berno (Szwajcaria),
Kwidzyn
położenie na wyspach
rzecznych
Paryż (Francja),
Wrocław
położenie na wysokim
brzegu rzeki
Budapeszt (Węgry),
Grudziądz
położenie na wzgórzu
Ateny (Grecja),
Gniezno
zbieg szlaków
handlowych (ten czynnik
silnie oddziałuje przez cały
okres, lecz szczególnie
zyskiwał na znaczeniu w
przeszłości w okresach
spokoju
położenie górskie u wylotu
doliny lub przełęczy
Braszów (Rumunia),
Kłodzko
położenie przy przeprawie
przez rzekę
Saint Louis (USA),
Brodnica
położenie nadmorskie u
ujścia wielkiej rzeki
Aleksandria (Egipt),
Gdańsk
położenie nadmorskie nad
zatoką
Kapsztad (RPA)
występowanie surowców mineralnych (ten czynnik
zaczął gwałtownie zyskiwać na znaczeniu od końca
XVIII wieku)
Kużnieck (Rosja),
Wałbrzych
Szczegółowe geograficzne czynniki lokalizacji miast
Funkcja
Podfunkcja
Opis
polityczno–
administracyjn
a
rządzenie i
administrowan
ie
ośrodek
władzy
plemiennej,
feudalnej
a
następnie państwowej np. Wawel i związany z
nim Kraków; Zakazane Miasto w Pekinie.
Przykładem
miast
powstałych
od
nowa,
pełniących funkcje stolic mogą być Sankt
Petersburg w Rosji (XVIII w., w XX w. przestał być
stolicą), Brasilia w Brazylii i Canberra w Australii
(oba w XX w.). Przykładem powstałego od
podstaw
miasta
pełniącego
funkcje
administracyjne dóbr prywatnych jest Zamość
(XVI w.).
rolnicza
obsługa
zaplecza
do okresu rewolucji przemysłowych była to
główna funkcja rozwoju miast małych i
częściowo
średnich.
Obecnie
w
krajach
rozwiniętych gospodarczo nie ma znaczenia.
Pozostałością po wielkim niegdyś znaczeniu tej
funkcji są nazwy miast pochodzące od dni
targów np. Środa w Wielkopolsce.
Ważniejsze funkcje miastotwórcze
Funkcja
Podfunkcja
Opis
strate-
giczna
wojskowa
miasta–twierdze posiadające liczne załogi wojskowe, np.
Przemyśl (za czasów Monarchii Austro–Węgierskiej), drugą
grupę stanowią garnizony lokalizowane na granicach
państw, za przykład może służyć wiele miast na terenach
dawnego Imperium Rzymskiego np. Timgad (Afryka
Północna)
wojskowo-
przemysłow
a
ważna w XIX i XX wieku, obecnie wobec nowego podejścia
do wojny straciła na znaczeniu, zgodnie z ówczesnymi
doktrynami strategicznymi należało rozwijać przemysł
zbrojeniowy z dala od granic, tak aby w razie wojny
zakłady przemysłowe nadal mogły produkować broń,
przykładem mogą być miasta Centralnego Okręgu
Przemysłowego (np. Stalowa Wola, Mielec, Dębica),
którego budowę zaczęto w czasach II Rzeczypospolitej.
„okna na
świat”
każdy kraj posiadający dostęp do morza dąży do
posiadania własnego portu, jeśli takowego nie ma lub też
jest do niego utrudniony dostęp – często dochodzi do
budowy nowego; przykładem może być Gdynia, której
budowa rozpoczęła się za II Rzeczypospolitej czy Rosja
Radziecka, która rozbudowała Murmańsk (dzięki ciepłemu
prądowi morskiemu był to jedyny niezamarzający
radziecki port położony na północy, co niezmiernie
przydało się w trakcie II wojny światowej).
Funkcja
Podfunkcja
Opis
komuni-
kacyjna
komuniacyjn
o-handlowa
miasta
powstające
wzdłuż
lądowych
szlaków
handlowych, zwłaszcza na przecięciu z naturalnymi
przeszkodami, jak rzeki (np. Warszawa) i góry (np.
Braszów w Rumunii) oraz na przecięciu kilku szlaków
handlowych (np. Tombouctou w Afryce Północnej);
współczesną odmianą są miasta powstające wzdłuż, a
zwłaszcza na skrzyżowaniu linii kolejowych np.
Tarnowskie Góry (w Polsce) czy Kotłas (w północnej
europejskiej części Rosji).
przeładunko
wa
miasta portowe posiadające duże znaczenie od
starożytności, zwłaszcza położone u ujścia wielkich rzek
(np. Aleksandria), w późniejszych wiekach zyskiwały na
znaczeniu na terenach kolonizowanych (np. Kinszasa w
Afryce Środkowej), w okresie kolonializmu pojawiły się
też miasta portowe stanowiące „bramy wejściowe” np.
Nowy Jork do Stanów Zjednoczonych czy Bombaj do
(brytyjskich) Indii oraz miasta portowe służące do
zaopatrywania statków np. Kapsztad w RPA czy Singapur.
przeładunko
wo-
przemysłowa
odmiana
funkcji
przeładunkowej,
zyskała wielkie
znaczenie w krajach rozwiniętych gospodarczo w
XX wieku, jest istnienie jest związane z transportem
drogą
morską
surowców,
które
następnie
są
przetwarzane w portach (aby oszczędzić na kosztach
transportu lądowego), przykładem mogą tu być porty i
związane z nimi zakłady przemysłowe w Rotterdamie
oraz miasta nad Zatoką Tokijską w Japonii, w Polsce kilka
tego typu zakładów powstało w okolicach portów w
Gdańsku i Szczecinie.
Funkcja
Podfunkcja
Opis
przemysłow
a
przemysłowa
(głównie
wydobywczy)
pojawiła się pod koniec XVIII wieku, największe
znaczenie miała w XIX i I poł. XX wieku, jej
najlepszym przykładem są okręgi przemysłowe
związane z wydobyciem surowców mineralnych np.
Górnośląski, Ruhry, Doniecki w Europie czy
Johanesburga w Afryce.
inne
przemysłowe
często
rozwój
funkcji
przemysłowej
jest
uwarunkowany
wpływem
innej
funkcji
np.
wspomnianych już strategicznej czy przeładunkowej,
lecz może być również związany z funkcjami
komunikacyjno-handlowymi czy administracyjnymi
(proszę zwrócić uwagę, że większość stolic
europejskich jest równocześnie dużymi ośrodkami
przemysłowymi).
społeczna
turystyczne
wyróżniamy tu trzy rodzaje miast: istniejące już od
starożytności uzdrowiska oraz powstające od końca
XIX wieku górskie (np. Zakopane) i nadmorskie (np.
Sopot) ośrodki turystyczne.
religijne
miasta, których powstanie i rozwój jest silnie
związany z istnieniem wielkich sanktuariów np.
Częstochowa czy Mekka
akademickie
miasta, których powstanie i rozwój jest silnie
związany z istnieniem ważnych uniwersytetów i
innych ośrodków naukowych np. Oxford.
Każde miasto posiada określony układ dzielnic:
Najważniejsza jest dzielnica śródmiejska, w dużych i
bogatych miastach przyjmuje ona formę „city”, zwaną też
CBD.
Dzielnice mieszkaniowe mogą być różne: najczęściej
wyróżnia się dzielnice mieszkaniowe klas niższych,
średnich i wyższych, a ich formy są różne: substandardowa
zabudowa czynszowa, zadbane stare kamienice, wielkie
blokowiska, nowoczesne bloki typu apartamentowce,
dzielnice willowe.
Są jeszcze dzielnice przemysłowe, usługowe (np.
wypoczynku) itd.
Ponadto charakterystyczne są dzielnice mniejszości
narodowościowych i etnicznych.
Osobna kategorię tworzą przedmieścia (ang. suburbia), w
skrajnie biednej formie tworząc slumsy.
Modele struktury
przestrzennej miast
wg szkoły chicagowskiej
Model sektorowo-kilnowy H.
Hoyta
Model
wieloośrodkow
y
C. D. Charrisa
i E. L. Ullmana
1 –”city”
2 –lekki przemysł i handel hurtowy
3 –dzielnica mieszkaniowa klas niższych
4 –dzielnica mieszkaniowa klas średnich
5 –dzielnica mieszkaniowa klas wyższych
6 –ciężki przemysł
7 –odosobnione, drugorzędne
centrum handlowe
8 –przedmieście
mieszkalne
9 –przedmieście
przemysłowe
10 –strefa dojazdów
Model sektorowy E. Burgessa
1
3
2