Typy i formy osadnictwa

Typy i formy osadnictwa

czynniki
przyrodnicze

korzystny klimat, najlepszy jest umiarkowany
ciepły, na drugim miejscu podzwrotnikowy

 

żyzne gleby

 

bliskość morza, w dalszej kolejności położenia

na terenach równinnych

 

surowce mineralne (wprawdzie są czynnikiem
przyrodniczym,

lecz

możliwość

ich

wykorzystania jest związana z postępem
technicznym)

czynniki
pozaprzyrodnicz

e

poziom rozwoju społeczno-gospodarczego

 

Ogólne czynniki sprzyjające powstawaniu osad

Osady możemy podzielić na:

Użytkowane przelotnie

, które są najbardziej typowe dla

osadnictwa pierwotnego, występującego wśród ludności
prowadzącej gospodarkę zbieracką i łowiecką, obecnie
jest ono w zaniku, utrzymuje się jeszcze na obszarach o
warunkach najbardziej niekorzystnych dla osadnictwa: w
strefie lasów równikowych, rzadziej na obszarach
półpustyń oraz tundry.

Użytkowane

okresowo

,

jest

charakterystyczne

dla

nomadów prowadzących gospodarkę łowiecką i pasterską,
cechuje się przebywaniem w osadzie jej mieszkańców
przynajmniej przez kilka tygodni w roku; występuje w
strefach, gdzie jedna z pór roku jest bardzo niekorzystna,
występuje zatem w strefie stepów i półpustyń, tajdze oraz
wysokich górach.

Użytkowane stale

, w tym typie osad mieszka obecnie

prawie cała ludność Ziemi, możemy je zobaczyć
wszędzie wokół siebie

.

W uproszczeniu osady stałe dzielimy na wsie i miasta.
Ustalenie wyraźnego rozróżnienia między wsią i miastem
jest niemożliwe.

Za

wieś

przyjmuje się osadę, której ludność liczy do paru

tysięcy osób, utrzymujących się głównie z produkcji
rolnej, o dominującej zabudowie jednorodzinnej, często z
zabudowaniami gospodarczymi.

Natomiast za

miasto

przyjmujemy dużą osadę, liczącą

powyżej paru tysięcy mieszkańców, którzy utrzymują się
głównie z pozarolniczych źródeł, o dominującej zabudowie
wielorodzinnej. W praktyce w różnych państwach są
stosowane odmienne kryteria podziału na miasto i wieś.
Dla przykładu w Norwegii za miasto uznaje się osadę
liczącą powyżej 200 osób; a w Japonii powyżej 50000
osób, dodatkowo co najmniej 60% domów musi tworzyć
zwartą zabudowę i również co najmniej 60% ludności musi
utrzymywać z pozarolniczych źródeł dochodu. W Polsce
stosujemy kryterium administracyjne, zgodnie z którym
miastem jest osada, która uzyskała prawa miejskie.

Istnieje wiele typów osadnictwa wiejskiego, które
ukształtowały się pod wpływem rozwoju kultury
ludności zamieszkującej dany obszar oraz w efekcie
wpływu celowych działań władz (lokacja wsi na tzw.
surowym korzeniu).

W dalszej części zobaczycie Państwo kilka
przykładów zarówno współczesnego osadnictwa
wiejskiego jak też starszego, zgromadzonego w
skansenach:

główny czynnik

odmiany czynnika

głównego

przykłady miast

walory obronne

(szczególnie ważne w

okresie niepokojów i wojen,

największe znaczenie

posiadały w okresie

prehistorycznym,

starożytności i

średniowiecza)

położenie w zakolu rzeki

Berno (Szwajcaria),

Kwidzyn

położenie na wyspach

rzecznych

Paryż (Francja),

Wrocław

położenie na wysokim

brzegu rzeki

Budapeszt (Węgry),

Grudziądz

położenie na wzgórzu

Ateny (Grecja),

Gniezno

zbieg szlaków

handlowych (ten czynnik

silnie oddziałuje przez cały

okres, lecz szczególnie

zyskiwał na znaczeniu w

przeszłości w okresach

spokoju

położenie górskie u wylotu

doliny lub przełęczy

Braszów (Rumunia),

Kłodzko

położenie przy przeprawie

przez rzekę

Saint Louis (USA),

Brodnica

położenie nadmorskie u

ujścia wielkiej rzeki

Aleksandria (Egipt),

Gdańsk

położenie nadmorskie nad

zatoką

Kapsztad (RPA)

występowanie surowców mineralnych (ten czynnik

zaczął gwałtownie zyskiwać na znaczeniu od końca

XVIII wieku)

Kużnieck (Rosja),

Wałbrzych

Szczegółowe geograficzne czynniki lokalizacji miast

Funkcja

Podfunkcja

Opis

polityczno–

administracyjn

a

rządzenie i

administrowan

ie

ośrodek

władzy

plemiennej,

feudalnej

a

następnie państwowej np. Wawel i związany z

nim Kraków; Zakazane Miasto w Pekinie.

Przykładem

miast

powstałych

od

nowa,

pełniących funkcje stolic mogą być Sankt

Petersburg w Rosji (XVIII w., w XX w. przestał być

stolicą), Brasilia w Brazylii i Canberra w Australii

(oba w XX w.). Przykładem powstałego od

podstaw

miasta

pełniącego

funkcje

administracyjne dóbr prywatnych jest Zamość

(XVI w.).

rolnicza

obsługa

zaplecza

do okresu rewolucji przemysłowych była to

główna funkcja rozwoju miast małych i

częściowo

średnich.

Obecnie

w

krajach

rozwiniętych gospodarczo nie ma znaczenia.

Pozostałością po wielkim niegdyś znaczeniu tej

funkcji są nazwy miast pochodzące od dni

targów np. Środa w Wielkopolsce.

Ważniejsze funkcje miastotwórcze

Funkcja

Podfunkcja

Opis

strate-

giczna

wojskowa

miasta–twierdze posiadające liczne załogi wojskowe, np.

Przemyśl (za czasów Monarchii Austro–Węgierskiej), drugą

grupę stanowią garnizony lokalizowane na granicach

państw, za przykład może służyć wiele miast na terenach

dawnego Imperium Rzymskiego np. Timgad (Afryka

Północna)

wojskowo-

przemysłow

a

ważna w XIX i XX wieku, obecnie wobec nowego podejścia

do wojny straciła na znaczeniu, zgodnie z ówczesnymi

doktrynami strategicznymi należało rozwijać przemysł

zbrojeniowy z dala od granic, tak aby w razie wojny

zakłady przemysłowe nadal mogły produkować broń,

przykładem mogą być miasta Centralnego Okręgu

Przemysłowego (np. Stalowa Wola, Mielec, Dębica),

którego budowę zaczęto w czasach II Rzeczypospolitej.

„okna na

świat”

każdy kraj posiadający dostęp do morza dąży do

posiadania własnego portu, jeśli takowego nie ma lub też

jest do niego utrudniony dostęp – często dochodzi do

budowy nowego; przykładem może być Gdynia, której

budowa rozpoczęła się za II Rzeczypospolitej czy Rosja

Radziecka, która rozbudowała Murmańsk (dzięki ciepłemu

prądowi morskiemu był to jedyny niezamarzający

radziecki port położony na północy, co niezmiernie

przydało się w trakcie II wojny światowej).

Funkcja

Podfunkcja

Opis

komuni-

kacyjna

komuniacyjn

o-handlowa

miasta

powstające

wzdłuż

lądowych

szlaków

handlowych, zwłaszcza na przecięciu z naturalnymi

przeszkodami, jak rzeki (np. Warszawa) i góry (np.

Braszów w Rumunii) oraz na przecięciu kilku szlaków

handlowych (np. Tombouctou w Afryce Północnej);

współczesną odmianą są miasta powstające wzdłuż, a

zwłaszcza na skrzyżowaniu linii kolejowych np.

Tarnowskie Góry (w Polsce) czy Kotłas (w północnej

europejskiej części Rosji).

przeładunko

wa

miasta portowe posiadające duże znaczenie od

starożytności, zwłaszcza położone u ujścia wielkich rzek

(np. Aleksandria), w późniejszych wiekach zyskiwały na

znaczeniu na terenach kolonizowanych (np. Kinszasa w

Afryce Środkowej), w okresie kolonializmu pojawiły się

też miasta portowe stanowiące „bramy wejściowe” np.

Nowy Jork do Stanów Zjednoczonych czy Bombaj do

(brytyjskich) Indii oraz miasta portowe służące do

zaopatrywania statków np. Kapsztad w RPA czy Singapur.

przeładunko

wo-

przemysłowa

odmiana

funkcji

przeładunkowej,

zyskała wielkie

znaczenie w krajach rozwiniętych gospodarczo w

XX wieku, jest istnienie jest związane z transportem

drogą

morską

surowców,

które

następnie

są

przetwarzane w portach (aby oszczędzić na kosztach

transportu lądowego), przykładem mogą tu być porty i

związane z nimi zakłady przemysłowe w Rotterdamie

oraz miasta nad Zatoką Tokijską w Japonii, w Polsce kilka

tego typu zakładów powstało w okolicach portów w

Gdańsku i Szczecinie.

Funkcja

Podfunkcja

Opis

przemysłow

a

przemysłowa

(głównie

wydobywczy)

pojawiła się pod koniec XVIII wieku, największe

znaczenie miała w XIX i I poł. XX wieku, jej

najlepszym przykładem są okręgi przemysłowe

związane z wydobyciem surowców mineralnych np.

Górnośląski, Ruhry, Doniecki w Europie czy

Johanesburga w Afryce.

inne

przemysłowe

często

rozwój

funkcji

przemysłowej

jest

uwarunkowany

wpływem

innej

funkcji

np.

wspomnianych już strategicznej czy przeładunkowej,

lecz może być również związany z funkcjami

komunikacyjno-handlowymi czy administracyjnymi

(proszę zwrócić uwagę, że większość stolic

europejskich jest równocześnie dużymi ośrodkami

przemysłowymi).

społeczna

turystyczne

wyróżniamy tu trzy rodzaje miast: istniejące już od

starożytności uzdrowiska oraz powstające od końca

XIX wieku górskie (np. Zakopane) i nadmorskie (np.

Sopot) ośrodki turystyczne.

religijne

miasta, których powstanie i rozwój jest silnie

związany z istnieniem wielkich sanktuariów np.

Częstochowa czy Mekka

akademickie

miasta, których powstanie i rozwój jest silnie

związany z istnieniem ważnych uniwersytetów i

innych ośrodków naukowych np. Oxford.

Każde miasto posiada określony układ dzielnic:

Najważniejsza jest dzielnica śródmiejska, w dużych i
bogatych miastach przyjmuje ona formę „city”, zwaną też
CBD.

Dzielnice mieszkaniowe mogą być różne: najczęściej
wyróżnia się dzielnice mieszkaniowe klas niższych,
średnich i wyższych, a ich formy są różne: substandardowa
zabudowa czynszowa, zadbane stare kamienice, wielkie
blokowiska, nowoczesne bloki typu apartamentowce,
dzielnice willowe.

Są jeszcze dzielnice przemysłowe, usługowe (np.
wypoczynku) itd.

Ponadto charakterystyczne są dzielnice mniejszości
narodowościowych i etnicznych.

Osobna kategorię tworzą przedmieścia (ang. suburbia), w
skrajnie biednej formie tworząc slumsy.

Modele struktury

przestrzennej miast

wg szkoły chicagowskiej

Model sektorowo-kilnowy H.
Hoyta

Model
wieloośrodkow
y
C. D. Charrisa
i E. L. Ullmana

1 –”city”
2 –lekki przemysł i handel hurtowy
3 –dzielnica mieszkaniowa klas niższych
4 –dzielnica mieszkaniowa klas średnich
5 –dzielnica mieszkaniowa klas wyższych
6 –ciężki przemysł
7 –odosobnione, drugorzędne
centrum handlowe

8 –przedmieście
mieszkalne
9 –przedmieście
przemysłowe
10 –strefa dojazdów

Model sektorowy E. Burgessa

1

3

2