Staropolskie prawo małżeńskie osobowe

Prawo małżeńskie osobowe



małżeńskie prawo osobowe a majątkowe



normowało zawarcie małżeństwa, jego

ustanie, stosunki osobowe między

małżonkami, właściwość sądów w

osobowych sprawach małżeńskich



charakter prawa osobowego

małżeńskiego:

do koń. XII w. – charakter świecki

od pocz. XIII w. – charakter wyznaniowy

Zawarcie małżeństwa – świecka

forma



świecka forma



najdawniejsze formy zawarcia małżeństwa:

faktyczne pożycie – wspólne zamieszkanie, oświadczenie woli,

powszechne wśród ludzi ubogich

porwanie kobiety (

raptus puellae

) – bardzo powszechne, do poł. XIII w.

kupno żony – przekształcone ze zwyczaju porywania; najbardziej

powszechne; umowa między ojcem kobiety a narzeczonym, z

początku realna, z czasem kupno władzy (

mundium

), opieki nad

kobietą od ojca, cena przekształciła się w formę „podarku

oswadziebnego”, symboliczną, potem w wiano

od XIII w. 2 etapy formalnej umowy małżeńskiej:

zmówiny – umowa przedślubna między rodzinami narzeczonych (z

czasem z udziałem pośrednika = dziewosłęba, innych świadków) –

zobowiązanie do zawarcia małżeństwa w przyszłości (termin ślubu,

materialne warunki małżeństwa), narzeczony wręczał ojcu

narzeczonej jako zadatek drobną sumę pieniężną, przedmiot, np.

obrączkę, który traktowano jako zakład (

vadium

) gwarantujące

wykonania zobowiązania; ojciec kobiety także dawał podobny zakład

(różdżka, laska)

zdawiny (ślub) – realizacja zmówin, uroczysta czynność prawna

oddania oblubienicy panu młodemu (zdjęcie wianka, wiązanie rąk);

towarzyszyły mu: przenosiny (przeprowadzka do domu męża),

pokładziny (

copula carnalis

)

Zawarcie małżeństwa - kościelna

forma

(do 1563 r.)



Kościół Katolicki a małżeństwo:

małżeństwo jako sakrament, którego

udzielają sobie sami nowożeńcy, a nie

ksiądz, który był jedynie świadkiem

małżeństwo powstaje na skutek

zgodnego oświadczenia woli mężczyzny i

kobiety (

consensus facit nuptias

)



walka Kościoła z poligamią, zawieraniem

małżeństwa przez porwanie, kupno,

ograniczanie swobody zawarcia

małżeństwa poprzez wymóg zgody

rodziców

Zawarcie małżeństwa - kościelna

forma

(do 1563 r.)



początkowo Kościół nie określał szczegółowo

formy zawarcia małżeństwa – tylko

oświadczenie woli stron, ksiądz błogosławił

świecko zawarte małżeństwo zwykle

następnego dnia



stopniowo ingerował w sprawy małżeńskie –

monopol Kościoła w/s małżeńskich osobowych:

ustawodawstwo + jurysdykcja



1197 r. – legat papieski Piotr z Kapui nakazał

stosowanie w Polsce kościelnej formy zawarcia

małżeństwa – nieprzestrzegany szczególnie na

wsi

Zawarcie małżeństwa - kościelna

forma

(do 1563 r.)



Kościelna forma zawarcia małżeństwa:

od 1215 r. nakaz zapowiedzi – w 3 kolejne niedziele/święta

przed zawarciem małżeństwa w kościołach parafialnych

narzeczonych w celu ujawnienia przeszkód małżeńskich;

szlachta osiadła od I poł. XV w. została zwolniona od

zapowiedzi

ślub zawarty w obliczu Kościoła (in facie

Ecclesiae

) –

oświadczenie woli w obliczu kapłana i w obecności

świadków; śluby szlachty osiadłej zawierano w domu

jednego z nowożeńców (zazwyczaj panny młodej)



uboga ludność nadal stosowała zwyczajową formę

zawarcia małżeństwa – do poł. XVI w. Kościół je tolerował i

uważał związek za ważny, ale traktował tę formę jako

tajemną wobec siebie i nakazywał uzupełnić kościelną

formą



XIII w.: zmówiny przekształciły się w zaręczyny (

sponsalia

de futuro

) = oświadczenie zawarcia małżeństwa w

przyszłości, zdawiny w umowę ślubu (

sponsalia de

praesenti

)

Zawarcie małżeństwa - kościelna

forma

(po 1563 r.)



dekret

Tametsi

(1563 r.) uchwalony przez Sobór Trydencki

z l. 1545-1563 – reforma kanonicznego osobowego prawa

małżeńskiego (obowiązywał do 1917 r., zasady takie same

do dziś) – przyjęcie w Polsce na mocy uchwał synodu

piotrkowskiego 19.05.1577 r.

nowożeńcy mają zdolność zawarcia małżeństwa przed

właściwym plebanem (zazwyczaj panny młodej)

zgoda nowożeńców tworzy małżeństwo

ksiądz jedynie świadkiem zawarcia małżeństwa, które

błogosławił

obowiązkowa obecność 2 świadków

obowiązywały zapowiedzi

egzamin przedślubny ze znajomości katechizmu

nieważność umowy ślubnej = brak powstania sakramentu;

powody:

brak zgody (wady oświadczenia woli: brak świadomości,

błąd, podstęp, groźba, pozór)

brak właściwej formy

zaistnienie przeszkód zrywających

Przeszkody małżeńskie



definicja – czynniki przeszkadzające zawarciu

małżeństwa; podział na:

przeszkody zrywające

– powodowały nieważność

małżeństwa

przeszkody wzbraniające

– nie dopuszczały do

zawarcia małżeństwa, ale zawarte z ich

pogwałceniem było ważne



katalog przeszkód sformułował Kościół już w

średniowieczu



niektóre przeszkody regulowało prawo świeckie – np.

w prawie staropolskim: wymóg zgody

rodziców/opiekunów (brak powodował utratę przez

kobietę prawa do posagu); od 1511 r. „małżeństwa

córek rolniczych są wolne”, ale w praktyce

wymagano zgody właściciela wsi na małżeństwo z

obcym poddanym; prawo litewskie: przeszkoda

różnicy pochodzenia; 1616 r. kara śmierci dla obu

stron za małżeństwo chrześcijanki z Tatarem

Przeszkody małżeńskie

Przeszkody zrywające



pokrewieństwo – w linii prostej zakaz bezwzględny; w linii

bocznej ograniczony do pewnego stopnie pokrewieństwa

(od X w. do VII stopnia komputacji kanonicznej; od soboru

laterańskiego IV w 1215 r. do IV stopnia)



powinowactwo



pokrewieństwo sztuczne, prawne (adopcja)



pokrewieństwo duchowe



wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne



istniejące małżeństwo jednej ze stron



brak chrztu jednej ze stron



nieświadoma nierówność stanowa



cudzołóstwo



impotencja



porwanie kobiety

Przeszkody wzbraniające



różnorodność wyznania wśród chrześcijan



niepełnoletność jednej ze stron

Kanoniczne prawo osobowe

małżeńskie – XVI-XVIII w.



krytyka i naruszenie monopolu Kościoła

Katolickiego w zakresie ustawodawstwa i

sądownictwa w/s osobowych małżeńskich

gallikanizm we Francji – rozróżnienie

umowy (regulowanej prawem świeckim)

od sakramentu (regulowanego prawem

kanonicznym)

protestantyzm – zaprzeczenie

sakramentalnego charakteru

małżeństwa, instytucja całkowicie

świecka podlegająca prawu świeckiemu

Rozwiązanie małżeństwa



w prawie świeckim



śmierć, ale ograniczenia w swobodzie ponownego zamążpójścia

wdowy



rozwód – za obopólną zgodą, jednostronnie – powody musiały być

udowodnione



proskrypcja



w prawie kanonicznym



śmierć



wyjątkowo rozwiązanie małżeństwa zawartego, ale niedopełnionego

(często pod warunkiem wstąpienia 1 strony do klasztoru)



faktyczne rozdzielenie małżonków – separacja – za ich zgodą lub na

mocy orzeczenia sądowego, stała lub czasowa



w prawach innych wyznań



kościoły protestanckie – rozwód z powodu cudzołóstwa



kościół prawosławny – rozwód z powodu cudzołóstwa, zesłania na

wieczną katorgę, zaginięcie bez wieści, nieuleczalnej choroby,

niemocy płciowej, nastawanie na życie współmałżonka



wyznanie mojżeszowe – instytucja listu rozwodowego



unieważnienie małżeństwa w prawie Kościoła Katolickiego

–

stwierdzenie nieważności od początku umowy ślubnej, a tym

samym brak powstania sakramentu

Jurysdykcja w sprawach

osobowych małżeńskich



małżeństwa kanoniczne – od XIII w. przejmowanie

jurysdykcji w sprawach małżeńskich osobowych

przez sądy kościelne



małżeństwa prawosławnych – podlegały jurysdykcji

Kościoła Prawosławnego, ale w ich stosunku sądy

świeckie dłużej rywalizowały z kościelnymi – na

ziemiach ruskich urzędnicy państwowi i dominialni

w XV-XVII w. sami udzielali prawosławnym ślubów i

rozwodów mimo protestów hierarchii prawosławnej



małżeństwa protestantów – udzielane przez

pastorów podlegały sądom tego wyznania, ale w

coraz większym zakresie sądom państwowym



małżeństwa żydowskie – podlegały sądom

kahalnym

Document Outline