Środki odkażające

Adam Majewski

Joanna Kielas

Kamil Murawski

Szymon Bielicki

Definicje podstawowe:

• Dezynfekcja (odkażanie) –

postępowanie mające na celu

maksymalne zmniejszenie liczby

drobnoustrojów w odkażanym materiale.

Dezynfekcja niszczy formy wegetatywne

mikroorganizmów, a nie zawsze usuwa

formy przetrwalnikowe. Zdezynfekowany

materiał nie musi być jałowy.

Dezynfekcja, w przeciwieństwie do

antyseptyki dotyczy przedmiotów i

powierzchni użytkowych.

Definicje podstawowe c.d.:

• Sterylizacja, wyjaławianie - jednostkowy

proces technologiczny polegający na

zniszczeniu wszystkich, zarówno

wegetatywnych, jak i przetrwalnikowych

form mikroorganizmów. Sterylizacji można

dokonać mechanicznie, fizycznie, bądź

chemicznie, najczęściej używa się metod

fizycznych. Prawidłowo wysterylizowany

materiał jest jałowy - nie zawiera żadnych

żywych drobnoustrojów (także wirusów)

oraz ich form przetrwalnikowych.

Podział środków

dezynfekcyjnych:

I.

Środki stosowane do dezynfekcji
powierzchni sprzętów i aparatury

II.

Środki sterylizujące przez zanurzenie

III.

Środki dezynfekujące przez zanurzenie

IV.

Środki do dezynfekcji rąk

Ad I

• Środki do stosowania powierzchniowego

są przeznaczone do dezynfekcji różnych

przedmiotów i pomieszczeń, na przykład:

stołów, foteli, unitów, lamp, aparatów rtg,

czyli przedmiotów, które są zbyt duże lub

zbyt wrażliwe, aby zanurzyć je w

roztworach dezynfekcyjnych. Dezynfekcję

powierzch niową wykonujemy rozpylając

lub przecierając roztworem przedmiot i

pozostawiając naniesiony nań środek na

czas określony przez producenta środka.

Ad II i III

• Dezynfekcja przez zanurzenie jest nazywana

po prostu - dezynfekcją narzędzi, lub

niewłaściwie - zimną sterylizacją. Czas

dezynfekcji przez zanurzenie jest różny,

waha się od 5 do 30 minut. Natomiast

sterylizacja przez zanurzenie jest

postępowaniem polegającym na

zastosowaniu środka, który zabija

mikroorganizmy wywołujące infekcje, przez 6

i 10 h. Warunkiem koniecznym jest całkowite

zanurzenie przedmiotu w roztworze.

Ad IV

• Dezynfekcja rąk polega na myciu

wodą, a następnie przemyciu ich
roztworem odpowiedniego środka,
tak aby zmniejszyć ilość
drobnoustrojów na powierzchni
skóry(np. chirurgiczne mycie rąk)

Idealny środek dezynfekcyjny

powinien:

1. Szerokie spektrum działania
2. Szybkość działania
3. Działanie środka nie powinno się

zmieniać w obecności wydzielin i wydalin,

takich jak krew, plwocina, kał oraz resztek

tkanek. Ponadto nie powinien wchodzić w

interakcje z mydłem, detergentami i

innymi związkami chemicznymi

znajdującymi się aktualnie w użyciu.

4. Powinien być nietoksyczny.

Idealny środek c.d.

5. Nie powinien niszczyć przedmiotów

dezynfekowanych.

6. Nic powinien reagować z

dezynfekowaną powierzchnią.

7. Powinien być łatwy w użyciu.
8. Powinien być bezwonny.
9. Cena przeprowadzenia dezynfekcji

powinna być niska.

Podział narzędzi i przedmiotów

stosowanych w lecznictwie:

A. Narzędzia i przedmioty pierwszej

grupy:

1. Przechodzące przez skórę i błony

śluzowe lub wchodzące z nimi w bliski
kontakt, służące cło opatrywania ran

2. Igły, skalpele, narzędzia chirurgiczne,

lusterka, zgłębniki stomatologiczne

Narzędzia c.d.:

B. Narzędzia i przedmioty drugiej grupy:

1. Dotykające błon śluzowych, ale

nienaruszające ich ciągłości

2. Aparaty do wytwarzania amalgamatu,

ultradźwiękowe aparaty do oczyszczania
zębów

C. Narzędzia i przedmioty trzeciej grupy:

1. Niedotykające błon śluzowych
2. Obudowa lamp, fotele

Postępowanie z narzędziami z

poszczególnych grup:

• Narzędzia i przedmioty pierwszej

grupy wyjaławiać.

• Narzędzia i przedmioty drugiej grupy

wyjaławiać lub poddać działaniu
silnych środków dezynfekcyjnych.

• Narzędzia i przedmioty trzeciej grupy

dezynfekować za pomocą środków,
których spektrum obejmuje prątki
gruźlicy.

Amerykańska agencja ochrony środowiska

przyjęła kolejny podział środków

dezynfekcyjnych od strony ich działania na

drobnoustroje:

A.Silnie działające środki
B.Średnio-silnie działające środki
C. Słabo działające środki

Silnie działające środki

• Zdolne zniszczyć przetrwalniki oraz wszelkie formy

drobnoustrojów. Przykładem silnie działaj środków jest
tlenek etylenu stosowany, jako gaz w specjalnych
komorach oraz roztwory aldehydu glutarowego Roztwory
te służą do wyjaławiania przez zanurzenie przedmiotów
sporządzonych z materiałów nienadających się do
sterylizacji przez działanie ciepła. Należy zanurzyć
przedmiot na 6-10 h w 2-3% roztworze. W przypadku
dużej ilości drobnoustrojów potrzebny jest dłuższy czas
ekspozycji. Bardzo często personel medyczny,
lekceważąc zalecenia, wyjałowione narzędzia obmywa w
bieżącej wodzie z kranu, czy też samowolnie skraca czas
działania środka do 20-30 min. W ten sposób uzyskuje
się dezynfekcję w najlepszym razie miernego stopnia.

Średnio-silnie działające

środki

• Nie niszczą zarodników w czasie rutynowego stosowania,

natomiast niszczą inne formy drobnoustrojów, szczególnie
prątki gruźlicy. Mycobacterium tuberculosis stwarzają
szczególne wyzwanie dla chemicznych środków
dezynfekcyjnych i uważane są (po przetrwalnikach) za
najbardziej oporne mikroorganizmy. Formaldehyd, związki
chloru, jodofory, alkohole i niektóre związki fenolu są
przykładami środków tej grupy. Różnice pomiędzy
poszczególnymi środkami średnio silnie działającymi polegają
na zdolności inaktywowania małych, nielipidowych wirusów,
które są bardziej odporne niż wirusy średnie z osłonką
lipidową. Zatem zdolność niszczenia M. tuberculosis nie musi
koniecznie świadczyć o tym, że środek niszczy wszystkie
wirusy. Niekiedy leki tej Grupy nazywane są środkami
niszczącymi prątki gruźlicy lub szpitalnymi środkami
dezynfekującymi.

Słabo działające środki

• Mają wąskie spektrum działania. Są to

czwarto rzędowe zasady amoniowe, fenole i
detergenty. Środki te nadają się do
dezynfekcji bieżącej sprzętów w otoczeniu
chorego, natomiast nie nadają się do
rutynowej dezynfekcji narzędzi i przedmiotów
należących do pierwszej grupy. Niektóre ze
słabo działających środków dezynfekcyjnych
niszczą wprawdzie wirusy i formy
wegetatywne bakterii, ale nie działają na
prątki gruźlicy, wirusy nielipidowe i grzyby.

Siła

działan

ia

Bakterie

Grzyby

Wirusy

Formy

wegetat

ywne

Prątki

gruźlicy

Przetrw

alniki

Lipidow

e-

średnie

Nielipid

owe-

małe

Silne

+

+

+

+

+

+

Średnio

-Silne

+

+

+/-

+

+

+/-

Słabe

+

-

-

+/-

+

-

Przy stosowaniu środków

dezynfekcyjnych ważne jest

:

• Stężenie substancji
• Czas działania
• Temperatura
• pH roztworu
• Obecność resztek substancji organicznych
• Wilgotność
• Jony metali
• Ilości i rodzaju bakterii

Środki czyszczące i

Powierzchniowo czynne

Są to detergenty obniżające

napięcie powierzchniowe w

środowisku.

Działanie

Przeciwbakteryjne

Polega na uszkodzeniu błony

cytoplazmatycznej. W wyniku

tego zwiększa się jej

przepuszczalność, co

prowadzi do zahamowania

czynności komórki, a

następnie do jej śmierci.

Podział:

• Niejonowe
• Anionowe
• Kationowe

Środki niejonowe.

Praktycznie w ogóle nie

działają bakteriobójczo.

Detergenty Anionowe:

• Alkilowe oraz Arylowe Siarczany
• Sulfoniany

Działają na:

Za działanie odpowiadają zawarte w detergentach anionowych

zasady i sole sodu.

• Paciorkowce
• Krętki
• Dwoinki zapalenia płuc
• Dwoinki rzeżączki
• Wirusy grypy

Detergenty Kationowe

Głównie czwartorzędowe zasady amoniowe.

Uszkadzają one błony

powodując wycieknięcie

enzymów i innych

metabolitów komórkowych.

Nie działają na:

Działają głownie na bakterie Gram-dodatnio.

• Bakterie Gram-ujemne
• Przetrwalniki
• Wirusy

( są mało wrażliwe albo w ogóle nie wrażliwe)

.

• Wybrane chorobotwórcze

drobnoustroje

( bakterie Gruźlicze, wirusem WZW)

Łączenie detergentów.

Nie wolno łączyć detergentów

anionowych oraz

kationowych.

(dochodzi do dezaktywacji detergentów

kationowych)

Ważniejsze środki

dezynfekcji.

Alkohole

(Alkohol Etylowy i izopropylowy)

Stosuje się to do

powierzchniowej dezynfekcji

narzędzi i skóry

Działanie:

Działa on jako środki denaturujące

białko i rozpuszczające lipidy. Ta

ostatnia właściwość wzmacnia ich

działanie dezynfekujące przez

niszczenie osłonki niektórych wirusów,

np. Opryszczki oraz bakterii gruźlicy. W

określonych warunkach alkohole maja

szerokie spektrum działania, jednak ze

względu na swoje działanie chemiczne

nie są zalecane do dezynfekcji

powierzchownej.

Minusy Alkoholi:

• Białka poddane działaniu alkoholu

ulęgają denaturacji

• Szybkie parowanie alkoholu z

powierzchni dezynfekowanych

• Powoduje korozje metali i niszczy

wiele mas plastycznych

• nie niszczy przetrwalników.

Alkohol Etylowy.

Jest względnie mało toksyczny, bezwonny i bez

smaku, łatwo paruje nie zostawiając śladów.

Działa przeciw bakteryjnie niezbyt silnie, lecz w

odpowiednich stężeniach dość skutecznie. Na

większość bakterii chorobotwórczych alkohol

działa bakteriobójczo. Działanie na grzyby i

wirusy jest nie pewne; na zarodniki nie działa.

Stężenia:

• Najskuteczniejsze działanie jest w

stężeniu 40%-50% lecz działa zbyt
wolno.

• Stężenie ponad 70% jest mało skuteczne
• Optymalne stężenie to 70% i zabija 90%

drobnoustrojów ze skóry w ciągu 2 min
jeżeli skora jest cały czas zwilżona
alkoholem, jedno razowe przetarcie
wacikiem zabija 75%.

Działanie

przeciwbakteryjne.

Alkohol nasila

przeciwbakteryjne działanie

chloroheksydyny,

detergentów kationowych i

heksachlorofenu dzięki

lepszemu przenikaniu tych

związków do komórki

bakteryjnej.

Alkohol izopropylowy

• W stężeniach >70% działa silniej niż

alkohol etylowy

• Powoduje przekrwienie tkanek

położonych głębiej

• Stosowany jest jako rozpuszczalnik to

innych leków przeciwbakteryjnych

• Ciężej powoduje korozję

Związki chloru:

• Chlorofory.
• Podchloryn wapniowy i sodowy.
• Chloraminy
• Halazon

Związki Chloru:

• Dawniej używane jako środki wybielające
• Aktywne bardziej w środowisku kwaśnym
• Działa wiruso- i pierwotniakobójczo.
• Obecność substancji organicznych

osłabia działanie chloru.

• Ważny środek w uzdatnianiu wody
• Powoduje korozje metali i działa

drażniąco na tkanki, niszczy wiele
materiałów

Chlorofory.

• Są to związki stopniowo uwalniające

chlor lub podchlorawy, traktuje się je
jako jego nośniki.

• Stosuje się je do odkażania: wody,

przedmiotów, pomieszczeń i
urządzeń sanitarnych.

• Związki te, zwłaszcza nie organiczne

silnie uszkadzają tkanki.

Podchloryn wapniowy i

sodowy:

• Uwalniają chlor przy nawet nie

wielkich stężeniach CO2

• Podchloryn wapniowy stosuje się do

odkażania urządzeń sanitarnych,
odchodów, materiału zakaźnego.

• Podchloryn sodowy stosuje się w

stomatologii do przemywania
martwiczych kanałów zębowych.

Chloramina B:

• Działa na bakterie Gram-dodatnie i

Gram-ujemne; prątki Gruźlicy i
przetrwalniki są słabo wrażliwe.

• Stosuje się do odkażania skóry rąk (w

stężeniu 1-2%), przedmiotów i
pomieszczeń(roztwory 10%)

Halazon

• Używa się do okazania wody pitnej w

warunkach polowych(2 tabletki
uzdatniają 1l wody w ciągu 30 min).

• Roztwory Halozonu mogą tez być

używane do odkażania przedmiotów
oraz powierzchni.

Aldehydy

Aldehyd mrówkowy

• Jest związkiem gazowym

• Roztwory wodne zawierające 40%

formaldehydu noszą nazwę formaliny

• Działa na wszystkie makro i mikroorganizmy

• Działanie powolne (0,5% roztwór w 6-12h)

• Obecność substancji organicznych osłabia

jego działanie

• Stężenie o działaniu przeciwbakteryjnym

denaturuje białko

• Stosowany do odkażania przedmiotów i

pomieszczeń

Metenamina

• Jest produktem kondensacji formaldehydu

z amoniakiem zwana też urotropiną

• Kiedyś stosowana do odkażania dróg

moczowychW celu wzmocnienia działania
stosuje się, równocześnie z urotropiną,
witaminę C (kwas askorbowy). Działanie
przeciwbakteryjne tego leku jest słabe,
ale jego zaletą jest niemożność bakterii
do rozwinięcia oporności

Aldehyd glutarowy

• Działa skuteczniej i szybciej od formaldehydu
• Stosowany do odkażania narzędzi i endoskopów
• Aldehyd glutarowy jest aktywny w stosunku do

form wegetatywnych bakterii, wirusów,

przetrwalników, i grzybów. Nie powoduje korozji

metali i nie uszkadza wyrobów gumowych.

• Do wyjaławiania stosowany jest przeważnie

roztwór 2% o pH 7,5-8,5 (o największej

aktywności w stosunku do przetrwalników), do

którego dodaje się 0,3% wodorowęglanu sodu.

Materiał zanurza się w nim na trzy godziny.

• Aldehyd glutarowy może powodować

podrażnienie skóry, oczu i błon śluzowych.

Środki

utleniające

Tlen atomowy i ozon

Tlen atomowy

• Działa toksycznie na komórki bakterii i innych

drobnoustrojów

• Słabe działanie przeciwbakteryjne

• Bardzo silne własności utleniające
Ozon

• Silnie drażni błony śluzowe

• Powoduje szybsze starzenie się materiałów i

tworzyw

• Stosowany do uzdatniania wody wodociągowej

Ozon

• Jest gazem trującym dla ludzi, zwierząt i

roślin.

Wykorzystywany jest do wyjaławiania wody

pitnej (ozonowanie), pomieszczeń

(szczególnie w szpitalach: lampa ozonowa)

• Ozon jest jednym z najskuteczniejszych

znanych środków dezynfekcyjnych, nie

wytwarza rakotwórczych i innych szkodliwych

produktów ubocznych. W procesie

uzdatniania wody (ozonowanie) ozon jest

jedną z najlepszych możliwości, ponieważ nie

jest tak drogi w późniejszej eksploatacji a

produkt wynikowy jest porównywalny.

• Niestety, ozon ma stosunkowo krótki czas

rozkładu, przez co ozonowana woda pozostaje
aseptyczna przez krótki czas (tzn. nie można
jej bezpiecznie przesyłać długimi rurociągami).

• Ozon nie może całkowicie wyeliminować

chloru z procesu uzdatniania wody, jednakże
może go w istotny sposób ograniczyć do
minimum, w ilości niezbędnej do utrzymania w
sterylności wszystkich nitek sieci
wodociągowej po przejściu wody przez Stację
Uzdatniania. Zabieg taki wyraźnie poprawia
właściwości organoleptyczne spożywanej
wody (brak wyczuwalnego zapachu i smaku
chloru oraz mętnego zabarwienia).

Nadtlenek wodoru

• W postaci 3% roztworu – woda utleniona

stosowany do odkażania ran

• Działanie przeciwbakteryjne bardzo słabe

• Ma działanie wybielające

• Powszechnie stosowany w hamowaniu

krwawień skóry (otarcia, skaleczenia, przy

szyciu ran) oraz oczyszczania zabrudzonych

ran

• W roztworze 30% - perhydrol silnie drażni

tkanki – w tej postaci stosowany w

stomatologii do oczyszczania kanałów

zębowych

Nadmanganian potasu

• Krystaliczna substancja o

ciemnofioletowej barwie

• Łatworozpuszczalny w wodzie
• Działa bakterio- i grzybobójczo
• Mało skuteczny ze względu na długi

czas ekspozycji potrzebny do

działania przeciwbakteryjnego

• Rozcieńczony roztwór używa się do

płukania jamy ustnej.

cd…

• Stosowany pomocniczo do odkażania skóry

w zakażeniach bakteryjnych (np.

zakażenia Staphylococcus aureus)

• W roztworach stężonych bardzo skuteczny

i bardzo toksyczny

• Pastylki tego związku są m.in. stosowane

do odkażania wody do mycia (np. do

kąpieli noworodków)

• składnik aktywny w maściach do

odkażania gardła oraz w preparatach do

odkażania ran

Fenole

Fenol

• Działa bakteriostatycznie w roztworze 0,2%, w

1,3% - grzybobójczo a powyżej 2% - bakteriobójczo

• Jest to związek o dużej toksyczności, powoduje

martwicę i oparzenia

• Znaczenie w zasadzie historyczne
• Współcześnie stosowany niekiedy w stomatologii

do dewitalizacji miazgi zębowej

• Niektóre pochodne fenolu działają silniej od

związku macierzystego

• Wodny roztwór fenolu - karbol, używany był do

dezynfekcji pomieszczeń

Krezol

• Dość skuteczny środek przeciwbakteryjny i

grzybobójczy

• Także insektobójczy

• Nie mniej toksyczny od fenolu

• Działa na większość drobnoustrojów

chorobotwórczych

• Jest jednym z lepszych środków do odkażania

odchodów ze względu na skuteczność wobec

drobnoustrojów jelitowych

• Roztworem krezolu jest lizol i kreolina

• Używany do niedawna głównie do odkażania

pomieszczeń (dezynfekcja podłóg, węzłów

sanitarnych etc.) Dziś mało popularny ze względu na

nieprzyjemny zapach

Jodofory i inne

związki jodu

Jodofory

• Są to kompleksy jodu z

wielocząsteczkowymi związkami

organicznymi

• Mogą być stosowane do odkażania skóry

i przedmiotów

• Są jednak drażniące dla skóry ludzkiej i

nie mogą być stosowane regularnie

• Działanie odkażające i antyseptyczne
• Zabijają formy wegetatywne i

przetrwalnikowe bakterii.

Jodofory określane są jako
mieszanina jodu i nośnika, przy czym
nośnik jest związkiem, który
podwyższa rozpuszczalność jodu w
wodzie i działa na jod stabilizująco
bez obniżania jego aktywności
mikrobiobójczej

Jod

• Brązowe kryształy rozpuszczalne w

alkoholu i benzynie

• Działa na wszystkie drobnoustroje
• Działanie szybkie i silne
• Roztwory jodu mają zastosowanie w

odkażaniu skóry

cd…

• Jodyna (roztwór jodu w alkoholu z

dodatkiem jodku potasowego) stosowana
do odkażania otoczenia ran lub skóry
nieuszkodzonej (pole operacyjne)

• Działanie przeciwgrzybicze – stosowana

w grzybicach skóry

• Częste uczulenia na jod
• Może być używany do odkażania

przedmiotów

Chloroheksydyna

Chloroheksydyna

• CHX – stosowana jako środek

płuczący i antybakteryjny m.in. w
stomatologii (leczenie
endodontyczne)

• Porównywalna skuteczność z 5,25%

NaOCl (podchloryn sodu)

• Nie rozpuszcza tkanek, nie usuwa

warstwy mazistej

CHX

• Molekuła katoniczna jest wchłaniana

przez ujemnie naładowaną membranę
komórki wewnętrznej co powoduje wyciek
składników wewnątrzkomórkowych. W
niewielkim stężeniu chloroheksydyna
wykazuje właściwości bakteriostatyczne.
W wyższych stężeniach CHX powoduje
koagulację oraz strącanie cytoplazmy i w
wyniku tego staje się bakteriobójcza.

Barwniki

Fiolet krystaliczny

(gencjana)

• Działa na bakterie Gram – dodatnie, na

niektóre grzyby chorobotwórcze, zwłaszcza
drożdżaki

• Stosowany w alkoholowych i wodnych

roztworach

• Do odkażania: powierzchownych uszkodzeń

naskórka, błon śluzowych, ropnych zakażeń
skóry, w grzybicach i drożdżycach

• Zastosowany na uszkodzone powłoki ciała

działa lekko ściągająco i osuszająco

Zieleń brylantowa, fuksyna

zasadowa, etakrydyna

Zieleń brylantowa

• Do dezynfekcji skóry i ran, w roztworach wodnych i spirytusowych 1 % - 2

%.

• Pochodna trifenylometanu, krystaliczna substancja barwy zielonobrązowej,

trudno rozpuszczalna w wodzie, łatwo rozpuszcza się w etanoluu. Sole (np.

szczawian) są łatwo rozpuszczalne w wodzie. Stosowana do barwienia

skóry jako środek antyseptyczny

Fuksyna zasadowa

• Chlorowodorek rozaniliny. Wykazuje działanie grzybobójcze i jest

składnikiem preparatów stosowanych w grzybicach skóry

Etakrydyna – rivanol

• Syntetyczny żółty barwnik akrydynowy do odkażania skóry, w

urazach tkanek miękkich skuteczny w działaniu gł. przeciw

paciorkowcom, gronkowcom i pierwotniakom;

Błękit metylowy

• działa bakteriobójczo i słabo grzybobójczo

• Odkażanie pęcherza moczowego, pędzlowanie gardła

• Mibalin – krople do oczu

Tlenek etylenu

Tlenek etylenu

• Jest gazem o działaniu alkilującym

• Działa aktywnie na bakterie ale również na

wirusy i zarodniki

• Do zabicia wirusów i zarodników wystarczy

3 – godzinna ekspozycja

• Jeden z najskuteczniejszych środków

odkażających

• Jest bardzo toksyczny, dlatego przedmioty

wyjaławiane muszą być poddawane

kilkudniowej degazacji

• Silne właściwości wybuchowe
• Zaletą jest przenikliwość gazu przez

cienkie warstwy tworzyw sztucznych
(folie)

• Stosowany do gazowej sterylizacji sprzętu

medycznego m.in. jednorazowego, także
środków farmaceutycznych

• Wadą jest adsorbowanie gazu przez gumę

i tworzywa sztuczne

• Wykazuje działanie narkotyczne

Koniec 