„Od sejmu walnego do
liberum veto” – demokracja
szlachecka w Rzeczpospolitej
Obojga Narodów

Ideał?

System rządów ukształtowany w

Rzeczpospolitej Obojga Narodów na
przełomie XV i XVI wieku przez
ówczesnych był uważany za ideał ustroju
państwa. Rzeczpospolita mimo wielu prób
wzmocnienia władzy królewskiej nadal
utrzymywała równowagę władzy
monarszej i szlacheckiej (sejmu). Była to
zatem tzw.

monarchia mixta.

Pierwsze elekcje i
przywileje

Po śmierci Kazimierza Wielkiego wykształciła

się w Polsce zasada elekcyjności tronu. Do
wzmocnienia pozycji szlachty w państwie
doszło już w Koszycach, kiedy monarcha
musiał pójść na ustępstwa wobec
społeczeństwa. Odtąd każda zmiana
obsady polskiego tronu, nawet w okresie
panowania Jagiellonów, pociągała za sobą
nadania nowych przywilejów dla szlachty.

Sejm walny

Efektem tego było całkowite

zdominowanie życia politycznego i
gospodarczego Rzeczpospolitej przez
szlachtę i

powołanie do istnienia

szlacheckiego sejmu walnego,
zwoływanego od 1493 roku.

Szlachecki parlament stanowiły trzy

stany sejmujące:

król, senat i posłowie.

Sejm opracowywał uchwały –

konstytucje

, podejmował decyzje w

sprawie liczebności wojska,
wydatków i dochodów państwa oraz
wymiaru podatków. Współdecydował
o polityce zagranicznej, decydując o
poselstwach, o wypowiadaniu wojny
lub zachowaniu pokoju.

Od 1573 roku sejm zwoływany był raz

na dwa lata przez monarchę, na
obrady trwające 6 tygodni. Był to
tzw.

sejm ordynaryjny – zwyczajny.

W szczególnych okolicznościach, np.. w

przypadku zagrożenia wojną, można było
zwołać sejm obradujący 2 tygodnie, zwany

ekstraordynaryjnym, czyli nadzwyczajnym

.

Początkowo sejm walny podejmował decyzje

większością głosów, ale często było to
niemożliwe, gdyż oponowały mniejszości
sejmowe. W początku XVI wieku
wprowadzono zasadę jednomyślności,
której miało służyć prawo wolnego
sprzeciwu pojedynczego posła –

liberum

veto

(nie pozwalam).

Liberum veto

Dawało ono każdemu posłowi możliwość

zerwania obrad sejmu, jeśli nie zgadzał się z
treścią przygotowywanej ustawy.
Zastosowanie

liberum veto

unieważniało całe

posiedzenie, przekreślało wszelkie uchwały i
powodowało zakończenie obrad sejmu.

W ten sposób próbowano przekonać wszystkich

posłów do osiągnięcia

consensus ordinum

,

czyli zgody powszechnej – aklamacji.

Początkowo prawo liberum veto nie

było przez posłów nadużywane,
ponieważ dysponowali oni prawem

sisto activitatem

(tamując

czynności), które pozwalało na nie
zatwierdzenie wybranej ustawy, nie
powodując unieważnienia innych
oraz zrywania sejmu.

Struktura stanu
szlacheckiego.

Stan szlachecki był wewnętrznie

zróżnicowany, lecz teoretycznie

obowiązywała zasada równości szlacheckiej

wyrażona w powiedzeniu „

szlachcic na

zagrodzie równy wojewodzie

”.

Głównym czynnikiem powodującym

zróżnicowanie tego stanu był cenzus

majątkowy, decydujący jednocześnie o

pozycji politycznej szlachcica.

Istniało aż 5 grup funkcjonujących wewnątrz

stanu szlacheckiego:

-

Magnaci

(posiadacze więcej niż 10 wsi, na

Litwie 30; szczególnie silna w Małopolsce, na
Litwie i Ukrainie, gdzie powstawały ogromne
latyfundia; magnaci piastowali najwyższe
urzędy w państwie)

-

Średnia szlachta

(posiadacze od 1 do kilku

wsi; byli urzędnikami ziemskimi, posłami na
sejm)

-

Szlachta drobna

(posiadacze części wsi)

-

Szlachta zagrodowa

(zaściankowa; szlachta

samodzielnie uprawiająca ziemię)

-

Szlachta gołota

(ludzie legitymujący się

szlacheckim pochodzeniem, ale nie
posiadający ziemi)

Ruch egzekucyjny szlachty

Za panowania Zygmunta I Starego

doszło do chwilowego wzmocnienia
władzy monarchy. Król i jego żona –
Bona, powiększali obszary
królewszczyzn, oraz zawiązali sojusz
z magnaterią, co pozostała część
szlachty odebrała jako zamach na ich
przywileje polityczne i gospodarcze.

Wobec działań monarchy szlachta skupiła

się pod sztandarem ruchu nazywanego

ruchem egzekucyjnym szlachty

.

Ruch ten, skonkretyzowany w 1525 roku

zakładał wyegzekwowanie praw i
obyczajów zawartych w konstytucjach,
ale nie zrealizowanych w praktyce.

Programowi egzekucjonistów

towarzyszyło hasło

nihil novi

( „nic o

nas bez nas”), a domagali się przede
wszystkim udziału w stanowieniu praw i
utworzenia silnego rządu.

Hasła egzekucji praw nie zgadzały się z

założeniami monarchy i raczej
zmierzały ku zachowaniu stanu

monarchia mixta

, w którym król

reprezentuje monarchię a szlachta
demokrację.

Najistotniejszą rolę w państwie miała

odgrywać izba poselska, jako pośrednik
między królem i senatem złożonym z
magnaterii miała kontrolować obydwie
strony. Tym samym

ruch egzekucyjny

był zarówno antykrólewski i
antymagnacki.

Magnateria decydowała o sprawach

państwowych ze względu na swoje
majątki, toteż szlachta uważała, że
różnice ekonomiczne trzeba
zniwelować. Stąd pomysł na
utworzenie ruchu egzekucyjnego
dóbr.

Domagano się egzekucji dóbr,

zwłaszcza królewszczyzn nieprawnie
nadanych przez króla po 1504 roku.
Miały one wrócić do skarbu państwa,
przynosząc ulgi podatkowe szlachcie.

Ruch egzekucyjny domagał się

również:

- kodyfikacji praw, by ograniczyć

samowolę magnatów;

- Unowocześnienia procedur

sądowych;

- reformy urzędów;

-

Opodatkowania duchowieństwa;

-

Sekularyzacji majątków kościelnych;

-

Podporządkowania kleru władzy
państwowej;

Przeciwko parze monarszej szlachta

występowała również zbrojnie:

- Zebrana pod Lwowem na pospolite

ruszenie w

1537

roku zawiązała

sejm rokoszowy i ogłosiła 36 żądań
związanych z ruchem
egzekucyjnym. Ten rokosz nazwano

wojną kokoszą

, po tym jak grupki

buntowników wyłapały i zjadły
wszystkie kury w podlwowskich
wsiach.

-

Sejm w Piotrkowie (1562 – 1563)

uchwalono odebranie senatorom
królewszczyzn nadanych im po 1504 roku;

-

Sejm w Warszawie (1567)

– uchwalono

powrót do skarbu państwa jedynie dóbr
zastawionych; dożywocia i dzierżawy
pozostały w rękach magnatów;

Program egzekucyjny nie został w pełni

zrealizowany. Szlachcie nie udało się
zapobiec powstaniu oligarchii magnackiej
wykształconej na przełomie XVI i XVII
wieku.

Władza w rękach oligarchii
magnackiej

Elekcyjność tronu stała się zjawiskiem Polski

popiastowskiej. Walczył z nią Władysław
Jagiełło usiłując wywalczyć tron dla swego
syna Władysława Jagiellończyka. Spór ten
zakończył dopiero przywilej jedlneńsko –
krakowski z 1430 i 1433 roku.

Jednak dopiero po śmierci Zygmunta II

Augusta przyjęto koncepcję elekcji
otwartej –

electio viritim.

Wolna elekcja stała się realizacją istoty

demokracji bezpośredniej.

Rządy szlacheckie odgrywały wielką rolę w

kształtowaniu świadomości politycznej i
państwowej szlachty. Były też czynnikiem
spajającym rozległe terytorium i mozaikę
etniczną Rzeczpospolitej.

W XVII wiek Korona i Litwa wkroczyły z

minimalną władzą monarchy, sejmikami
ziemskimi, których instrukcje coraz
częściej dotyczyły interesów lokalnych i
szlacheckim parlamentem stanowiącym
arenę prywatnych starć szlachty.

Aby blokować próby zmian stanu

zaistniałego szlachta coraz częściej
zaczęła sięgać po prawo liberum
veto. Jeszcze w 1633 roku veto
Jerzego Ossolińskiego –nadwornego
podskarbiego, zakrzyczano i nie
uznano, ale w

1652

roku gdy „veto”

krzyknął poseł

Siciński

jego głos

zaskutkował pierwszym zerwaniem
sejmu. W historii moment ten jest
uznawany za początek panowania
oligarchii magnackiej.