EKONOMIA

OPOZYCYJNA XIX

WIEKU

1. Ekonomia
drobnomieszczańska -
Jean Charles Simonide de
Sismondi
2. Historycyzm
3. Katolicyzm społeczny

POSTĘP EKONOMICZNO-

TECHNICZNY W XIX W

• Początek XIX w zdominowały prądy oświecenia i

liberalizm

• W Europie pojawiły się tendencje narodowowyzwoleńcze

i niepodległościowe

• Podejmowane próby wprowadzania różnych reform i różne

rewolucje przyniosły początki republikańskie i ustrój
parlamentarny

• Obok starych metropolii kolonialnych pojawiają się nowe,

które przechodziły przyspieszony proces modernizacji

• W wyniku przewagi cywilizacyjnej, technicznej i militarnej

Zachodu nastąpiło otwarcie dotychczas izolowanych Chin
i Japonii

JEAN CHARLES SIMONIDE DE

SISMONDI

1772 - 1842

• Szwajcarski uczony pochodzący z osiadłej we Francji

włoskiej rodziny. Ekonomista i historyk - m.in. autor
16-to tomowej historii Włoch

• Początkowo był propagatorem teorii Adama Smitha,

później w dziele Nowe zasady ekonomii politycznej
odstąpił

od

niej

i podjął dyskusję z poglądami Malthusa, Ricarda i Saya

• Koncepcje Sismondiego nie były antykapitalistyczne,

a

raczej

stanowiły

odmianę

reformizmu

kapitalistycznego

• Wg jego opinii rewolucja przemysłowa i przeobrażenia

kapitalistyczne

przynosiły

poważne

zagrożeniem

głębokim konfliktem społecznym

JEAN CHARLES SIMONIDE DE

SISMONDI

• Z rozwojem gospodarczym utożsamiał wręcz „obłędną

pogoń” za zyskiem oraz masowe procesy polaryzacji
społeczeństw, a co się z tym wiąże konflikty klasowe

• Uważał, że rozwojowi produkcji nie towarzyszył wzrost

swożycia, ponieważ rosły tylko możliwości konsumpcyjne
wąskiej grupy przemysłowców

• Z

ekonomią

klasyczną

wiązał

pewne

podstawy

metodologiczne

takie

jak

traktowanie

stosunków

gospodarczych w makroskali - jako relacji pomiędzy
klasami - czy pojmowanie bogactwa całego narodu.
Używał nazwy ekonomia polityczna”

• Podważał zasady liberalizmu gospodarczego, zakładał

bowiem, że ze złem należy walczyć przez ingerencję
państwa

JEAN CHARLES SIMONIDE DE

SISMONDI

Teoria pauperyzmu
Jako podstawową wadę gospodarki kapitalistycznej uznawał

skoncentrowaną własność i konkurencję. W związku z tym postęp
techniczny traktował jako rujnujący gospodarkę, szczególnie dlatego
że:

• powoduje masowe bezrobocie, co pozwala na oferowanie (wymuszanie

przyjęcia) gorszych warunków pracy i płacy, spauperyzowana zaś
klasa robotnicza, nieoświecona i pozbawiona wielu praw, nie
uczestniczy w podziale wypracowanego bogactwa, a przez to rodzi się
ograniczona konsumpcja i malejący popyt

• prowadzi do ruiny drobnych producentów, których niski potencjał

ekonomiczny powoduje ich niską konkurencyjność, a w efekcie do
przekształcanie się w proletariuszy poszukujących pracy

Reasumując Sismondi twierdził, że pogoń za zyskiem w warunkach

gospodarki

wolnokokurencyjnej

zwiększa

produkcję

przy

jednoczesnym ograniczaniu rynku zbytu, co stawia pod znakiem
zapytania możliwości wzrostu gospodarczego

JEAN CHARLES SIMONIDE DE

SISMONDI

Teoria kryzysów ekonomicznych
W gospodarce kapitalistycznej istnieje sprzeczność

między produkcja i konsumpcją, która prowadzi do kryzysów
i pauperyzacji mas. W ten sposób podważa tezę ekonomii
klasycznej „prawa rynków Saya - Ricarda. Pomija tu jednak
rolę rynków środków produkcji i handel zagraniczny (rynek
zewnętrzny)
W kapitalizmie jednak wg jego opinii istniała pewna
szansa wydźwignięcia gospodarki z kryzysu. W czasie recesji
produkcja szybciej spada niż konsumpcja, kapitaliści jednak
konsumują tyle samo co w okresie prosperity. Wówczas
następuje przesunięcie produkcji na dobra luksusowe,
powodując wzrost zatrudnienia, a co za tym idzie wzrost
dochodów robotników, a następnie wzrost popytu
konsumpcyjnego

JEAN CHARLES SIMONIDE DE

SISMONDI

Granice rozwoju kapitalizmu
Ubożenie społeczeństwa ogranicza rozmiary spożycia i

sprawia, że rynek coraz bardziej się zawęża. Ceny kształtują
się na poziomie nie gwarantującym w długim okresie pełnej
rentowności. Zbyt niskie dochody robotników nie pozwalają
na pełna wykorzystanie produkcji. Przesłanką zatem pełnych
zysków

jest

istnienie

klasy

trzeciej-producentów

drobnotowarowych

(drobnomieszczaństwa).

Kapitalizm

jednak ich niszczy, a tym samym uniemożliwia reprodukcję
rozszerzoną. Pewną rolę stabilizacyjną spełnia handel
zagraniczny, umożliwiając sprzedaż nadwyżek, jednak rosnąca
konkurencja międzynarodowa, znacznie go osłabi.

W tych warunkach rozwój (w skali światowej) nie będzie

możliwy, co doprowadzi do ogólnego załamania gospodarki.

JEAN CHARLES SIMONIDE DE

SISMONDI

Pozytywny program rozwoju gospodarczego
Rozwój gospodarki kapitalistycznej wymaga pewnych

modyfikacji a szczególnie:

• przez ingerencję państwa zapewnić produkcję drobnotowarową

w mieście i na wsi (m.in. przez reformę rolną)

• stworzyć warunki trwałości produkcji rzemieślniczej
• zmienić metody podziału dochodu wytworzonego w kapitalizmie

poprzez wzmocnienie pozycji robotników m.in. przyznając im
praw związkowych i dopuszczając ich do udziału w zyskach

• organizowanie przez państwo robót publicznych
Propozycje Sismondiego, choć za jego życia spotkały się

z pewnym uznaniem, nie wywarły większego wpływu na rozwój
ekonomii klasycznej. Niektóre jednak z jego myśli, o istnieniu
pewnych sprzeczności w gospodarce liberalnej, znalazły wyraz
w teorii Johna Stuarta Milla

HISTORYCYZM

To kierunek naukowy składający się z szeregu różnych,

kolejno powstających po sobie szkół. Rozwinął się on w XIX
wieku głównie w Niemczech w warunkach propagowania kultu
organizacji państwa, narodu i społeczeństwa. Wychowanie
zmierzało do uznania priorytetu państwa nad gospodarującą
jednostką i dążenia do zjednoczenia narodowego, ze
szczególnym

akcentowaniem

nacjonalizmu

i

artykułowania

interesu

narodowego.

Problematyka

narodowościowa z odwiecznym dążeniem do zjednoczenia
państwa została zdeterminowana przez powszechne uznanie
państwa jako promotora wszelkiego rozwoju. W tej sytuacji
angielska idea wolnego handlu i liberalizm była szkodliwa dla
rozwijającego

się

przemysłu

niemieckiego.

Historycyzm

zyskiwał

na

znaczeniu

w

miarę

rosnących

osiągnięć

gospodarczych Niemiec

ROMANTYZM HISTORYCZNY

ADAMA HEINRICHA MÜLLERA

(1779-1829)

• Najważniejsze dzieło Müllera to opublikowana w 1809 r. praca

Elementy nauki o państwie. Scharakteryzował w niej
uniwersalizm historyczny, w którym zagadnienia ściśle
ekonomiczne powiązał z kwestiami czysto ideowymi. Z tych
założeń wynika przeświadczenie Müllera, że człowiek
nierozerwalnie związany jest ze społeczeństwem, które jest
elementem organizacji państwa. Wynika z tego wniosek,
o podporządkowaniu jednostki instytucji państwa.

• Zasadniczym punktem wyjściowym jego rozważań była nauka

o państwie, a nie jak u Smitha gospodarująca jednostka

• W jego rozważaniach decydującego znaczenia nabierał kapitał

duchowy, który uznawał jako najważniejszy czynnik produkcji

• Opowiadał się za istnieniem własności prywatnej, choć w tej

kwestii skłaniał się ku średniowieczno-chrześcijańskiej idei
sugerującej używanie jej w interesie społecznym

SZKOŁA NARODOWA

FREDRICHA LISTA (1789 - 1846)

• Dowodził, że dorobek szkoły klasycznej i neoklasycznej

opartej o teorię użyteczności i produkcyjności krańcowej
nie odpowiada warunkom gospodarki niemieckiej

• Niemcy, które ze względu na liczne samodzielne księstwa

mają rynek bardzo zróżnicowany, wymagają ochrony
(głównie przed konkurencją państw wyżej rozwiniętych)
przez jednorodne państwo narodowe

• F. List uważany jest za twórcę „protekcyjnej polityki celnej”,

której zadaniem była ochrona rozwijającej się gospodarki

• Przedstawiciele starszej szkoły historycznej nagromadzili

znaczną ilość informacji historycznych i statystycznych w
celu udokumentowania stadialnego charakteru rozwoju
gospodarki narodowej (od stadium koczowniczego, przez
stadium rolnicze do stadium przemysłowego)

STARSZA SZKOŁA HISTORYCZNA

• Powstała w Niemczech w latach 40-tych i istniała do 60-tych XIX

wieku. Za jej twórcę uznaje się Wilhelma Roschera, którego uczniami
byli Bruno Hildebrand i Karol Knies

• Zaprzeczali oni istnienie obiektywnych praw ekonomicznych

i postulowali uwzględnianie w ekonomii dynamizmu i historycznego
przebiegu zjawisk

• W badaniach ekonomicznych posługiwać się metodą indukcyjną,

bowiem żadne badania abstrakcyjne nie dają pełnego obrazu
rzeczywistości. Dlatego też obok obserwacji, należy posługiwać się
danymi statystycznymi i historycznymi

• W ekonomii, zdaniem Hildebranda, nie działają żadne prawa

przyczynowe i uniwersalne

• Dalej idącym radykalistą był Knies, który negował nie tylko prawa

rozwoju określonych społeczeństw, twierdząc że w życiu społecznym
nie da się ustalić żadnych prawidłowości

• W związku z powyższym mówi się o daleko idącym radykalizmie starej

szkoły historycznej

MŁODSZA SZKOŁA HISTORYCZNA

Czołowym jej przedstawicielem był Gustav Schmoller (1838-

1917). Należy pamiętać, że młodsza szkoła historyczna jest pewną
odmianą neohistorycyzmu. Rozwijał się on w Niemczech od lat 70-
tych XIX w.

• Schmollera interesowały zagadnienia metodologii ekonomii
• Uważał, że ekonomia straciła swoją samodzielność i stała się nauką o

państwie (nie można mówić o prawach ekonomicznych, a jedynie o
prawach ogólnospołecznych)

• Nie negował istnienie pewnych praw rozwoju, lecz uważał, że dotyczą

one rozwoju określonego narodu i w określonym okresie czasie

• Krytykował

metodę

dedukcyjną

polegającą

na

logicznym

wyprowadzaniu wniosków i był zwolennikiem metody indukcyjnej
polegającej na wyciąganiu uogólnionych wniosków

• Schmoller był nietolerancyjny co spowodowało niedopuszczenie do

uczelni niemieckich myśli wywodzących się z abstrakcyjnego
myślenia. Niekorzystnie odbiło się to na nauce niemieckiej

PODSUMOWANIE ZASADNICZYCH

ZADAŃ HISTORYCYZMU

• Historycyzm niemiecki analizował zagadnienia gospodarcze

z punktu widzenia uniwersalistycznego i społecznego

• Zbyt optymistyczny był pogląd, że społeczeństwo można

traktować jako sumę jednostek

• Praktyczne funkcje nauk ekonomicznych sprowadzała do

roli nauk społecznych

• Ważną tezą było założenie, że przedmiotem ekonomii nie

jest bogactwo rzeczowe, a raczej to co je tworzy, czyli siły
produkcyjne społeczeństwa

• Do majątku gospodarczego włączono wszelkie bogactwo

narodowe

• Negowano istnienie praw ekonomicznych uzasadniając to

wolną wolą ludzi oraz niemożnością wydzielenia zjawisk
ekonomicznych z nauk społecznych ze względu na ich
nierozerwalną jedność. Teza ta odnosi się do zagadnień
niepoznawalności praw.

KATOLICKA MYŚL

SPOŁECZNO-EKONOMICZNA

(NORMATYWIZM KATOLICKI)

• W XIX w. coraz częściej tradycja prawna idei

judeochrześcijańskiej

zderzała

się

z

poglądami

jednoczenia ekonomii ze zjawiskami etyczno-moralnymi
oraz

prawami

i normami postępowania. Wyłonił się wówczas kierunek
katolicyzmu

społecznego

jako

forma

protestu

skierowana przeciw kapitalizmowi i socjalizmowi.

• W myśli katolickiej XIX w. można wyróżnić dwa nurty:
- świecki - reprezentowany przez uczonych katolickich,

w ramach którego wystąpiły kierunki zachowawczy
i reformatorski

- oficjalny - reprezentowany przez hierarchów Kościoła

ze Stolicą Apostolską na czele

ZACHOWAWCZY NURT KATOLICKIEJ

MYŚLI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ

• Nurt ten cechuje krytyczna ocena rozwijającego się i opartego

na doktrynie liberalnej kapitalizmu oraz tęsknota do warunków
gospodarowania w feudalizmie

• Występował on głównie we Francji Napoleońskiej i w latach

restauracji monarchii. Główni jego reprezentanci to:

- Josep Marie de Maistre krytykował zmiany ustrojowe dokonane

przez rewolucję francuską

- Louis de Bonald chwalił ustrój stanowy i organizację cechową
- hr. Charles de Coux - prof. ekonomii - zalecał powrót do

dawnych, atrakcyjnych form ustrojowych

- hr. Alban de Villeneuve-Bergemont zwalczał liberalizm, a w celu

zapobiegania nędzy mas pracujących proponował działalność
charytatywną i przestrzeganie zasady moralnych w gospodarce
(zakaz pracy dzieci, godziwe płace, szkolenie zawodowe itp.)

REFARMATORSKI NURT

KATOLICKIEJ MYŚLI SPOŁECZNO-

EKONOMICZNEJ

• Jego zwolennicy nie przyjmowali poglądu o automatyzmie

rynkowym w kształtowaniu procesów gospodarczych

• Uważali, że jedynie konserwatywne przestrzeganie zasad

Ewangelii zapewni prawdziwy rozwój społeczny

• Państwo powinno kształtować ład społeczny i gwarantować

rozwój życia gospodarczego (walka z bezrobociem, roboty
publiczne, płace minimalne)

• Krytykowali liberalizm gospodarczy z jego mechanizmami

wolnorynkowymi,

który

przysparzał

bogactwa

jedynie

przedsiębiorcą, oraz socjalizm jako zagrażający wolności

• W

katolickiej

myśli

społeczno-ekonomicznej

XIX

w.

wykrystalizowały się dwa ujęcia gospodarki rynkowej:

- indywidualistyczno-liberalny
- interwencjonalizmu

NURT

INDYWIDUALISTYCZNO-LIBERALNY

Nurt ten reprezentowali Frederic Le Pley i Charles Perin,

głosząc m.in.:

• pogląd o „pokoju społecznym” oparty na zasadach moralnych

zawartych w Dekalogu oraz tradycyjnych instytucjach

• w życiu gospodarczym istnieją prawa, które można obserwować,

ale których nie można zmieniać

• niechęć do rozbudowy wielkich przedsiębiorstw, ponieważ nie

zapewnia to takich korzyści jak własność indywidualna

• koncepcję patronalizmu gospodarczego - wspólnoty wytwórczej,

w której właściciel (patron) pracowników traktowałby jako
członków rodziny, a celem produkcji ma być zapewnienie godności
i niezależności człowieka, a nie nieograniczone bogactwo

Główne idee katolickiej myśli liberalne została zaprezentowana

w programie tzw. Szkoły z Agners na kongresie działaczy
katolickich w 1890 r.

NURT INTERWENCJONIZMU

Nurt ten na ogół związany jest z Niemcami, w których szkoła

historyczna odgrywała znaczącą rolę. Zapoczątkował ją jezuita
i biskup Moguncji Wilhelm von Kettler, który w swych poglądach
bazował na odradzającym się tomizmie.

• w latach polityki Bismarcka walczył o suwerenność władz kościelnych
• uważał, że podstawę systemu społeczno-ekonomicznego stanowi

własność i stosunek bogatych do biednych, a państwo powinno
roztaczać opiekę nad klasą robotniczą

• program reform społecznych sprowadzał się do zagwarantowania

minimalnej płacy, ustalenie max czasu pracy na 10-11 godz.,
zagwarantowanie świąt, zakaz zatrudniania nieletnich oraz specjalne
warunki pracy dla matek

Zwolennikiem korporacjonizmu Kettlera byli ks. Adolf Kolping

oraz Kar von Vogelsang, Francuz Rene de la Tour du Pin. Natomiast
Albert de Mun, który na koncepcji tej oparł ideę solidaryzmu
społecznego

OFICJALNA

DOKTRYNA KOŚCIOŁA

KATOLICKIEGO

• Oficjalne stanowisko hierarchii kościelnej wobec przemian społeczno-

gospodarczych przez cały XIX w. miało charakter zachowawczy. Dopiero
papież Leon XIII powołał zespół ekspertów do zbadania tych problemów
(Unia Fryburska), którzy opracowali materiał będący podstawą encykliki
Rerum novarum.

• Pierwszym oficjalnym dokumentem Stolicy Apostolskiej była ogłoszona

w 1891 r. encyklika Leona XIII Rerum novarum. Wskazywano w niej, że
wolnorynkowy, liberalny kapitalizm jest systemem krzywdy społecznej,
wymagającym naprawy pod względem etyczno-moralnym i społeczno-
gospodarczym

• W 1931 r w czterdziestą rocznicę opublikowania Rerum novarum papież

Pius XI wydał encyklikę Quadragesimo anno (O odnowie ustroju
społecznego i dostosowaniu go do praw Ewangelii), w której podkreślał,
że naczelną zasadą życia ma być sprawiedliwość zastępująca liberalną
zasadę wolnej konkurencji. W własności prywatnej wyróżniał dwa
prawa: posiadania i używania. Władze państwowe mogą ingerować w
gospodarkę gdy zajdzie taka potrzeba. Ustrój samorządu społeczno-
gospodarczego

OFICJALNA

DOKTRYNA KOŚCIOŁA

KATOLICKIEGO

Solidaryzm

społeczno-ekonomiczny

na

początku

XX

w.

prezentowali:

• Jezuita Heinrich Pesch w pięciotomowym dziele podręcznik

ekonomii politycznej

• Oswald von Nell-Breuning w pracy Gospogarka i społeczeństwo

wskazywał na możliwość zbudowania bezklasowego systemu
gospodarczego przez wprowadzenie tzw. akcji ludowych. Miało
wówczas nastąpić uspołecznienie kapitału i współudział załóg
w zarządzaniu przedsiębiorstwami

• Othmar Spann - znany austriacki socjolog i ekonomista - był

świeckim głosicielem katolickiej idei korporacjonizmu

• W Polsce idea korporacjonizmu znalazła również swoich

zwolenników, do których m.in. należy zaliczyć Edwarda
Jaroszyńskiego, Henryka Romanowskiego, ks. Antoniego
Szymańskiego i ks. Antoniego Roszkowskiego

OFICJALNA

DOKTRYNA KOŚCIOŁA

KATOLICKIEGO

W latach pięćdziesiątych XX w. nastąpiły dalsze przemiany

w życiu społecznym, gospodarczym, politycznym i naukowym.
Znalazło to swój wyraz w oficjalnym nurcie myśli katolickiej. Została
ona zaprezentowana w dwóch encyklikach Jana XXII (Mater et
Magistra z 1961 r. i Pacem in terris z 1963 r.), w których apelował o:

• reformę społeczno-gospodarczą wg znaków czasu;
• stosunki społeczne oparte na prawdzie, sprawiedliwości i pokoju
a ponadto:
• potwierdzał prawo do własności prywatnej
• władzom państwowym zwracał uwagę na potrzebę prowadzenia

wielostronnej działalności inwestycyjnej

• uważał, że własność publiczna jest konieczna, co nie oznacza, że

własność prywatna traci swoje znaczenie, kościół bowiem popiera
tylko taką własność publiczną, która służy dobru ogólnemu

• zalecał otoczenie opieką indywidualnych rolników i rzemieślników
• ważną rolę przypisywał związkom zawodowym

OFICJALNA

DOKTRYNA KOŚCIOŁA

KATOLICKIEGO

Syntezy nauk społeczno-ekonomicznych kościoła katolickiego od

Leona XIII do Jana XXIII znalazły odbicie w uchwałach II Soboru
Watykańskiego (1962-1963). Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes
obecnie jest oficjalnym wykładnikiem nauki społecznej kościoła i
sprowadza się do zasad:

• rozwój ekonomiczny należy kontrolować, po to aby uniknąć wyzysku

człowieka przez człowieka

• postęp techniczny powinien być dostępny dla wszystkich narodów
• rozwój ekonomiczny jest tylko wtedy humanitarny gdy korzysta

z niego cała ludzkość, z równoczesnym przestrzeganiem wolności osób i
grup społecznych jako czynnika wspólnego dobra

• należy dążyć do usunięcia wszelkich różnic ekonomicznych

i społecznych sprzecznych ze sprawiedliwością społeczną

• chrześcijanin powinien czynnie uczestniczyć w życiu społecznym

i ekonomicznym łącząc wiedzę i postęp techniczny z wartościami

W dokumencie soborowym silnie akcentowano odrębność

Kościoła od państwa

MYŚL JANA PAWŁA II

Jan Paweł II na każdym kroku podkreślał soborową zasadę,

by życie na ziemi było godne człowieka. W swoich encyklikach:

• wskazywał, że praca jest kluczem w całej kwestii społecznej
• zrywał z traktowaniem pracy jako karę za grzech pierwotny
• uważał, że godna, sumienna praca zbliża człowieka do Boga
• wykluczał

potrzeby

uspołecznienia

niektórych

środków

produkcji i formułował koncepcję tzw. pracodawcy pośredniego

• uważał, że ważne miejsce zajmują związki zawodowe
• zalecał współpracę międzynarodową w imię sprawiedliwości

społecznej, obrony pokoju i ogólnego rozwoju społecznego

• wskazywał na nieefektywność socjalizmu
• uważał, że należy poszukiwać takich rozwiązań, które

przyczynią się do rozwoju gospodarczego i dobra społeczeństw

• krytykował opacznie rozumiane „państwo opiekuńcze”

REKAPITULACJA DOKTRYNY

KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO

• Kościół pełniąc swą misję duszpasterską nie może stać na

uboczu spraw społeczno-gospodarczych i politycznych

• Nie narzucając społeczności międzynarodowej systemu społeczno

- politycznego Kościół dążył by państwa nie tylko kształtowały
procesy społeczne, ale poprzez swoje funkcje nadzorcze
i

legalistyczne,

również

procesy

społeczno-gospodarcze,

oczywiście z uwzględnieniem rynkowych reguł gry

• bez konkurencyjnego i zróżnicowanego rynku sterowanego przez

państwo nie ma obiektywnych kryteriów oceny działalności
gospodarczej i możliwości realizowania sprawiedliwego udziału
społeczeństwa w wytworzonym produkcie narodowym oraz
korzyściach płynących z międzynarodowego podziału pracy

• Interwencjonizm państwowy nie zastępuje lecz koryguje

mechanizmy rynkowe