Zasadnicze problemy ustroju, kompetencji i zasad działania organów

Zasadnicze problemy ustroju, kompetencji i zasad działania organów

władzy sądowniczej reguluje rozdział VIII Ustawy Zasadniczej

władzy sądowniczej reguluje rozdział VIII Ustawy Zasadniczej

zatytułowany Sądy Trybunały” (art. 73—20 ). Chociaż pomiędzy

zatytułowany Sądy Trybunały” (art. 73—20 ). Chociaż pomiędzy

sądami a trybunałami występują znaczne różnice, to można też - za

sądami a trybunałami występują znaczne różnice, to można też - za

L. Garlickim — wskazać cechy wspólne tych organów, które stanowią

L. Garlickim — wskazać cechy wspólne tych organów, które stanowią

zarazem cechy specyficzne władzy sądowniczej:

zarazem cechy specyficzne władzy sądowniczej:

a) zasada niezawisłości sędziowskiej. odnosząca się jedno do sądów i

a) zasada niezawisłości sędziowskiej. odnosząca się jedno do sądów i

trybunałów,

trybunałów,

b) oparcie działalności organów władzy sądowniczej wyłącznie na

b) oparcie działalności organów władzy sądowniczej wyłącznie na

prawie (nie mają tu zastosowania kryteria celowości czy

prawie (nie mają tu zastosowania kryteria celowości czy

efektywności),

efektywności),

c) powierzenie władzy sądowniczej zadania rozstrzygania prawnych

c) powierzenie władzy sądowniczej zadania rozstrzygania prawnych

spraw i sporów powstających w procesie stosowania prawa lub jego

spraw i sporów powstających w procesie stosowania prawa lub jego

stanowienia,

stanowienia,

d)oparcie funkcjonowania władzy sądowniczej na sformalizowanych

d)oparcie funkcjonowania władzy sądowniczej na sformalizowanych

procedurach silnie akcentujących zasadę kontradyktoryjności

procedurach silnie akcentujących zasadę kontradyktoryjności

(sporności).

(sporności).

• Artykuł 175 Konstytucji stanowi, że funkcją sądów

jest sprawowanie „wymiaru sprawiedliwości”

(zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości).

. Można przyjąć, że wymiar sprawiedliwości to

„działalność państwa polegająca na wiążącym

rozstrzyganiu sporów o prawo, w których

przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub

inny podmiot podobny” Wymiar sprawiedliwości

sprawują wyłącznie sądy. Przywołany art. 175

Ustawy Zasadniczej może więc być rozumiany

jako przepis ustalający

monopol sądów w sprawowaniu wymiaru

sprawiedliwości.

• Sąd Najwyższy. Konstytucyjna

regulacja ustroju i właściwości

Sądu najwyższego nie jest zbyt

rozbudowana (głównie art. 183).

Ważnym uzupełnieniem

rozstrzygnięć konstytucyjnych

jest więc ustawa z 20 września

1984 r, o Sądzie Nąjwyższym,

która w latach

dziewiędziesiątych została

zasadniczo znowelizowana.

• Sąd Najwyższy w Polsce tradycyjnie „stoi" ponad sądami

powszechnymi i sądami szczególnymi. Podstawowym

zadaniem Sądu Najwyższego jest sprawowanie nadzoru

nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w

zakresie orzekania (nadzór judykacyjny). Sąd Najwyższy

wykonuje swoje funkcje w dwóch podstawowych formach:

a) rozpatruje środki odwoławcze (przede wszystkim

kasacje) od orzeczeń sądowych,

b) podejmuje uchwały dotyczące wyjaśnienia wątpliwości

prawnych

W skład Sądu Najwyższego wchodzą: Pierwszy Prezes SN

powoływany przez Prezydenta na sześcioletnią kadencję;

prezesi SN, powoływani przez Prezydenta; sędziowie SN,

powoływani przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady

Sądownictwa.

Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby:

1) Administracyjną, Pracy i I Ubezpieczeń Społecznych.

2) Cywilną,

3) Karną,

4)Wojskową.

• Konstytucja nie określa struktury sądów powszechnych,

jednak przez wprowadzenie wymogu dwuinstancyjności

(art. 176 ust. 1) rozstrzygnęła, że struktura ta musi

obejmować przynajmniej dwa szczeble. Strukturę

sądów powszechnych, ich ustrój i z kompetencji

precyzuje ustawa z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju

sądów powszechnych dostosowana swymi

unormowaniami do postanowień Konstytucji z 1997

roku.

.

Już sama nazwa „.sądy powszechne” wskazuje na

zasięg (przedmiotowy i podmiotowy) właściwości sądów

należących do tej kategorii. Ich kompetencje uznaje

Konstytucja za zasadę, od której wyjątkiem jest

zastrzeżenie rozstrzygania określonych spraw do

właściwości innych są (art. 177 — domniemanie

kompetencji sądów powszechnych w dziedzinie

sprawowania wymiaru sprawiedliwości).

• 1) sądy rejonowe jako sądy pierwszej instancji,

2) sądy okręgowe o właściwości mieszanej (w

niektórych sprawach działają jako sądy drugiej instancji

a w innych jako sądy pierwszej instancji),

3)sądy apelacyjne jako wyłącznie sądy drugiej instancji.

Sędziowie są powoływani przez Prezydenta na wniosek

Krajowej Rady Sądownictwa. Prezesów sądów

powszechnych powołuje Minister Sprawiedliwości.

Sądy szczególne. Są to sądy o właściwości obejmującej

określoną grupę spraw i usytuowane poza systemem

sądów powszechnych. Do postępowania przed nimi

stosuje się jednak te same zasady konstytucyjne co w

sądach powszechnych.

Zgodnie z treścią art. 175 ust. I Konstytucji jedną z

kategorii sądów w Polsce stanowią sądy

administracyjne. W art. 184 Ustawy Zasadniczej

ustawodawca rozstrzygnął, że na kategorię tę składają

się:

1) Naczelny Sąd Administracyjny,

2)inne sądy administracyjne.

Do kompetencji tych sądów zaliczono
sprawowanie, w zakresie określonym w
ustawie, „kontroli działalności
administracji publicznej” kryterium tej
kontroli jest legalność działalności, czyli jej
zgodność z prawem), wskazując, że
kontrola obejmuje również orzekanie o
zgodności z ustawami uchwał organów
samorządu terytorialnego i aktów
normatywnych terenowych organów
administracji rządowej (art.184
Konstytucji).

• Jedynym na razie istniejącym w

Rzeczypospolitej Polskiej sądem

administracyjnym jest Naczelny

Sąd Administracyjny. Jest to jednak

sytuacja przejściowa. Konstytucja

nakazuje bowiem stworzenie, nie

później niż do 16 października

2002 r., co najmniej

dwuinstancyjnej struktury sądów

administracyjnych i uchwalenie

ustaw dotyczących postępowania

pzed tymi sądami (art. 176 w zw. z

art. 184 oraz art. 236 ust. 2

Konstytucji). Prawne podstawy

działania Naczelnego Sądu

Administracyjnego tworzą przepisy

art. 184 i 185 Ustawy Zasadniczej

oraz ustawy 11 maja 1995 r. o

Naczelnym Sądzie

Administracyjnym

• Podstawę prawną działalności sądów

wojskowych stanowi — poza przepisem art.

175 ust. 1 Konstytucji - ustawa z 21 sierpnia

1997 r.- Prawo o ustroju sądów wojskowych.

Sądy te to wojskowe sądy garnizonowe oraz

wojskowe sądy okręgowe. Są to przede

wszystkim sądy karne, właściwe w sprawach o

przestępstwa popełniane przez żołnierzy

pozostających w służbie wojskowej.

Z działalnością sądów ściśle wiąże się aktywność Krajowej Rady
Sądownictwa, o której stanowi Konstytucja w art. 186, a której ustrój
zakres działania i tryb pracy określa ustawa z dnia27 lipca 2001 r. o
Krajowej Radzie Sądownictwa. Krajowa Rada Sądownictwa nie jest
organem władzy sądowniczej, mimo że Konstytucja stanowi o niej w
rozdziale VIII. Jest to organ o szczególnym charakterze, uplasowany
ni pomiędzy władzami. Zasadniczą konstytucyjną
funkcją Krajowej Rady Sądownictwa jest stanie na straży
niezależności sądów i niezawisłości sędziów (art. 186 ust. 1).

• Konstytucja RP wskazuje, zwłaszcza w rozdziale VIII, kilka

zasad podstawowych organizacji i funkcjonowania sądów,

wokół których musi być zbudowana struktura sądów i

procedury ich działalności, aby sądy mogły sprawować

wymiar sprawiedliwości, Na gruncie obowiązującej

Ustawy Zasadniczej wyróżnia się w nauce prawa:

1) zasady organizacji sądownictwa, do których za

a) zasadę niezależności sądów (art.173)

b) zasadę niezawisłości sędziów (art. 178 ust.1)

2) zasady praworządnego procesu, do których należy:

a) zasada co najmniej dwuinstancyjności postępowania

sądowego (art. 176 ust. 1),

b) zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru

sprawiedliwości (art. 82).

• Funkcjonowanie tego organu

uregulowane zostało w Konstytucji z 2

kwietnia 1997r. przede wszystkim w

specjalnym podrozdziale

zatytułowanym „Trybunał

Konstytucyjny” (art. 188—197).

Rozwinięcia i konkretyzacji przepisów

Ustawy Zasadniczej dokonała ustawa z

1 sierpnia 1997 r. o Trybunale

Konstytucyjnym. Trybunał Konstytucyjny

jest przede wszystkim organem

sprawującym kontrolę zgodności prawa

z Konstytucją.

W skład Trybunału Konstytucyjnego

wchodzi piętnastu sędziów wybieranych

indywidualnie przez Sejm na

dziewięcioletnią kadencję (każdy sędzia

jest wybierany na dziewięć lat). Prawo

powoływania Prezesa i wiceprezesa

Trybunału Konstytucyjnego przysługuje

Prezydentowi.

• Pozycję prawnoustrojową Trybunału Konstytucyjnego

charakteryzuje zasada niezależności. Jest on w orzekaniu

niezależny od organów władzy ustawodawczej i wykonawczej.

Także w ramach władzy sądowniczej zajmuje pozycję odrębną

wobec Trybunału Stanu jak również sądów,

z Sądem Najwyższym i Naczelnym Sądem Administracyjnym na

czele;

-nie istnieją też żadne związki między trybunałem Konstytucyjnym

Krajową Radą Sądownictwa. Dla pozycji i sposobu funkcjonowania

Trybunału zasadnicze znaczenie ma przy tym fakt że w jego skład

wchodzą - podobnie jak w przypadku innych organów władzy

sądowniczej nie zawiśli sędziowie.

Na podstawie przepisów Konstytucji RP (art. 188, art. 189 i art. 131

ust.1) można sformułować następujące zasadnicze funkcje

Trybunału Konstytucyjnego:

a) orzekanie o zgodności aktów normatywnych (zawartych w nim

aktami (normami) wyższego rzędu, określone w literaturze

naukowej jako "kontrola norm”

b) orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych,

c) orzekanie w sprawach zgodności z Konstytucją celów lub działań

partii politycznych,

d) rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi

konstytucyjnymi organami państwa,

e) rozstrzyganie w sprawie zaistnienia przeszkody w sprawowaniu

urzędu przez Prezydenta RP

• Podstawowym zadaniem Trybunału Konstytucyjnego, jak to

wynika z treści art. 188 Ustawy Zasadniczej, w

wykonywaniu którego Trybunał ma wyłączność (monopol),

jest kontrola hierarchicznej zgodności norm prawnych, a

więc rozstrzyganie o tym, czy normy prawne niższego

rzędu są zgodne z normami wyższego rzędu, zwłaszcza zaś

z normami Konstytucji, a w miarę potrzeby eliminowanie

norm niezgodnych z systemu obowiązującego prawa.

Przedmiotem kontroli Trybunału Konstytucyjnego mogą się

stać wszystkie — poza zawartymi w aktach prawa

miejscowego — normy prawa obowiązującego w

Rzeczypospolitej. Punktem odniesienia (podstawa) kontroli

jest przede wszystkim Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. ale

może to być także ratyfikowana umowa międzynarodowa

lub ustawa.

Skutki prawne orzeczeń trybunału dotyczą przede

wszystkim dalszego losu skontrolowanego aktu

normatywnego lub zawartej w nim normy (skutki makro)

Stwierdzenie w Konstytucji że orzeczenia Trybunału

Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są

ostateczne, oznacza, że nie istnieje żadna droga odwołania

się od orzeczeń Trybunału, a orzeczenie jest wiążące (czyli

rodzi obowiązek wykonywania) dla wszystkich adresatów.

Jeżeli treścią orzeczenia jest uznanie zgodności badanego

aktu czy normy z przepisami wyższego urzędu, to nie ma

ono wpływu na dalsze obowiązywanie tego aktu. Jeżeli

natomiast treścią orzeczenia jest uznanie niezgodności

danego aktu lub normy z przepisami wyższego rzędu, to

powoduje ono utracę mocy prawnej (uchylenie) takiego

aktu (Trybunał działa wtedy jako negatywny przywódca.

• Problematykę tego organu reguluje Konstytucja RP

zwłaszcza w specjalnym podrozdziale

zatytułowanym „Trybunał Stanu” (art. 198—201).

Zagadnienia związane z funkcjonowaniem

Trybunału Stanu normuje także ustawa z 26 marca

1982r. o Trybunale Stanu, która w wyniku

obszernej nowelizacji dokonanej w 2001 r. została

dostosowana do rozwiązań Konstytucji z 2

kwietnia 1997 r. Trybunał Stanu (mógłby nazywać

się „Trybunał Państwowy”) jest organem

odpowiedzialności konstytucyjnej, rozumianej jako

istnienie w państwie procedur egzekwowania

odpowiedzialności osób piastujących urzędy i

stanowiska publiczne za ich działania naruszające

obowiązujące przepisy prawa.

• Odpowiedzialność konstytucyjna jest

realizowana przed Trybunałem Stanu jako

odrębnym organem władzy sądowniczej,

posiadającym w tej dziedzinie wyłączność

(monopol) Trybunał Stanu, podobnie jak

Trybunał Konstytucyjny, nie jest sądem w

rozumieniu art. 175 ust. Konstytucji nie

sprawuje wymiaru sprawiedliwości, Trybunał

Stanu w pełni odpowiada natomiast

charakterystyce organu władzy sądowniczej.

• Odpowiedzialność konstytucyjna ma

ograniczony podmiotowo charakter i dotyczy

wyliczonej przez przepisy konstytucyjne grupy

osób zajmujących najwyższe stanowiska w

państwie. W obecnym stanie prawnym

odpowiedzialność konstytucyjna obejmuje trzy

grupy podmiotów:

1) Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zakres

jego odpowiedzialności konstytucyjnej ma nie

tylko najszerszy, ale i wyłączny charakter,

2) inne osoby zajmujące najwyższe stanowiska

państwowe (m.in. Prezesa Rady Ministrów i

członków Rady Ministrów),

3)posłów i senatorów — tylko jednak za

naruszenie przepisów antykorupcyjnych.

Skład Trybunału

konstytucyjnego

• Zgodnie z art. 199 ust. 1 i 2 Konstytucji w

skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzą:

1) Przewodniczący, którym z urzędu jest

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,

powoływany przez Prezydenta,

2) dwaj zastępcy przewodniczącego,

3) 16 członków.

Zastępców przewodniczącego oraz członków

wybiera Sejm spoza grona posłów i senatorów.

Trybunał Stanu jest organem kadencyjnym a

jego kadencja jest równa kadencji Sejmu.

• Zakres przedmiotowy odpowiedzialności

konstytucyjnej obejmuje zgodnie z treścią art.

198 ust. Ustawy Zasadniczej --- odpowiedzialność

"za naruszenie Konstytucji lub ustawy"

popełnione „w związku z zajmowanym

stanowiskiem" lub "w zakresie swego

urzędowania" przez osobę

podlegającą odpowiedzialności konstytucyjnej

przed Trybunałem Stanu. Jest to odpowiedzialność

za popełnienie tzw. deliktu konstytucyjnego.

Możliwe jest oskarżenie przed Trybunałem Stanu

również z innych powodów, a w szczególności z

powodu popełnienia przestępstwa. Trybunał Stanu

działa wtedy jako sąd karny.

• Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności konstytucyjnej obejmuje

dwa jego zasadnicze etapy:

1) postępowanie przygotowawcze (wstępne) które odbywa się w Sejmie (w

przypadku Prezydenta — w Zgromadzeniu Narodowym)

2) postępowanie przed Trybunałem Stanu, mające charakter

dwuinstancyjny (orzekają różne liczebnie składy Trybunału Stanu).

Za czyny będące deliktami konstytucyjnymi Trybunał Stanu może orzec

łącznie lub osobno następujące kary na okres od dwóch do dziesięciu lat:

1) utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na urząd Prezydenta, do

Sejmu, do Senatu oraz do organów stanowiących samorządu

terytorialnego,

2) zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji

związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i

organizacjach społecznych,

3) utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów

honorowych oraz utratę zdolności do ich uzyskania.

W razie uznania przez Trybunał Stanu popełnienia czynu objętego

odpowiedzialnością konstytucyjną orzeka on: w odniesieniu do Prezydenta

złożenie z urzędu, w odniesieniu do innych osób utratę zajmowanego

stanowiska.

W przypadku odpowiedzialności za przestępstwa Trybunał Stanu wymierza

kary przewidziane w ustawach karnych (zwłaszcza w Kodeksie karnym).