Prezentacja programu PowerPoint

o drobnoustroje komórkowe oraz jednostki bezkomórkowe

zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału

genetycznego (bakterie, grzyby, wirusy); drobnoustroje

zmodyfikowane genetycznie; hodowle komórkowe; pasożyty

wewnętrzne człowieka; priony, które mogą być przyczyną

choroby

, alergii (uczulenia) lub zatrucia.

CZYNNIKI BIOLOGICZNE

To takie mikro- i makroorganizmy oraz takie

struktury i substancje wytwarzane przez te

organizmy, które występując w środowisku pracy

wywierają szkodliwy wpływ na organizm ludzki i

mogą być przyczyną chorób pochodzenia

zawodowego.

Definicja ta obejmuje drobnoustroje:

wywołujące choroby zakaźne (utożsamiane do niedawna z tą grupą

czynników),

wywołujące choroby i dolegliwości o podłożu alergicznym, toksycznym i

nowotworowym,

organizmy spełniające funkcje wektorów chorobotwórczych zarazków

toksyny bakteryjne i mykotoksyny,

alergeny białkowe w wydalinach roztoczy oraz alergeny uwalniające się w

wyniku przemysłowego przetwarzania tkanek roślinnych i zwierzęcych)

•

Biologiczne szkodliwości zawodowe stanowią bardzo ważny

(chociaż wciąż niedoceniany) problem medycyny pracy i

zdrowia publicznego.

•

W skali całego świata co najmniej kilkaset milionów ludzi

narażonych jest w czasie pracy na działanie tych czynników

(kraje strefy

tropikalnej i subtropikalnej).

•

W wielu krajach strefy umiarkowanej notuje się również

znaczną liczbę

przypadków chorób pochodzenia zawodowego wywołanych

przez czynniki

biologiczne

Polska - czynniki biologiczne są przyczyną większości chorób

uznanych za zawodowe w populacjach rolników i pracowników

służby

zdrowia

W Europie i Ameryce Pn najwięcej chorób pochodzenia
zawodowego, wywoływanych przez czynniki biologiczne
przypada na

choroby układu oddechowego, będące skutkiem wdychiwania
pyłów organicznych, zawierających alergeny i toksyny,
pochodzenia drobnoustrojowego, roślinnego i zwierzęcego

AKTY PRAWNE

W związku z rosnącym znaczeniem

biologicznych szkodliwości zawodowych,

Wspólnota (Unia) Europejska wydała

odpowiednie zalecenia dla państw

członkowskich.

Pierwszym i podstawowym dokumentem

określającym kierunki prac legislacyjnych

państw Wspólnoty w zakresie ochrony

pracowników przed szkodliwymi czynnikami

biologicznymi była Dyrektywa

biologicznymi była Dyrektywa 90/679/EWG z

90/679/EWG z

dnia 26 listopada 1990 r.

Dokument ten stanowi szczegółowe rozwinięcie

Dyrektywy 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989

r. (siódma Dyrektywa indywidualna) określającej

kierunki działań legislacyjnych państw

członkowskich WE (wówczas EWG) w kierunku

poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w

środowisku pracy.

Dyrektywa 90/679/EWG

w sprawie ochrony pracowników

przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi składa się z

•

dokumentu podstawowego z dnia 26 listopada 1990 r.

zawiera

preambułę, 21 artykułów i pięć załączników (I, II, IV,

V, VI)

•

czterech późniejszych dokumentów nowelizujących

krótkie dyrektywy wnoszą poprawki i uzupełnienia do listy

czynników patogennych, stanowiącej załącznik III.

W roku 2000 połączono podstawową dyrektywę z roku 1990

oraz

dyrektywy uzupełniające w jeden akt prawny, jakim jest

Dyrektywa

2000/54/WE

Parlamentu Europejskiego oraz Rady

Europejskiej z dnia 18

września 2000 dotycząca ochrony pracowników przed

ryzykiem

związanym z narażeniem na czynniki biologiczne w miejscu

pracy

DYREKTYWA
2000/54/WE

Rozdział I - ogólne zagadnienia i podstawowe definicje
Rozdział II - obowiązki pracodawcy
Rozdział III - kontrola zdrowotna, profilaktyka w zakładach
opieki zdrowotnej, laboratoriach i zakładach przemysłowych,
zagadnienia proceduralne.

Załączniki:
I - lista prac, którym towarzyszyć może narażenie na
biologiczne czynniki szkodliwe,
II - przedstawia znak graficzny ostrzegający przed czynnikami
szkodliwymi,
III - klasyfikacja biologicznych czynników szkodliwych,
IV - precyzuje zalecenia odnośnie badania stanu zdrowia
narażonych pracowników,
V i VI - stosowanie środków bezpieczeństwa i tworzenia stref
bezpieczeństwa w laboratoriach i zakładach przemysłowych,
VII - dotyczy szczepień ochronnych grup zawodowo
narażonych na działanie czynników biologicznych.
Załącznik VIII dotyczy formalnego zastąpienia poprzedniej
Dyrektywy 90/679/EWG przez obecnie obowiązującą
Dyrektywę 2000/54/WE.

Załączniki:

1. Klasyfikacja szkodliwych czynników

2. Wykaz prac narażających

pracowników na działanie czynników
biologicznych

3. Wzór znaku ostrzegającego przed

zagrożeniem biologicznym

4. Środki hermetyczności i stopnie

hermetyczności dla laboratoriów,
zwierzętarni, pomieszczeń
izolacyjnych dla ludzi i zwierząt

5. Środki hermetyczności i stopnie

hermetyczności w procesach
przemysłowych

KLASYFIKACJA i WYKAZ SZKODLIWYCH

CZYNNIKÓW BIOLOGICZNYCH

Zagrożenia biologiczne w środowisku pracy klasyfikować można na

podstawie zasad systematyki przyrodniczej – począwszy od

najprostszych (wirusy, bakterie) do aż do organizmów najwyżej

zorganizowanych (ssaki i wytwarzane przez nie alergeny).

Do czynników szkodliwych zaklasyfikować można ogółem

622 czynników lub grup czynników

6 prionów , 132 wirusy, 181 bakterii, 74 grzyby, 83 pasożyty,

77 czynników roślinnych i 69 czynników zwierzęcych, innych

niż pasożyty.

Załącznik do dyrektywy UE w sprawie zagrożeń biologicznych w

środowisku pracy obejmuje

ogółem 379 czynników, w większości

zakaźnych.

Podzielono je na następujące grupy:

•

wirusy (128)

•

bakterie (151)

•

grzyby (30)

•

pasożyty (70)

względu na stopień zagrożenia czynniki biologiczne dzielą się na

cztery

grupy.

Kry

teriami zaklasyfikowania czynników biologicznych do

poszczególnych

grup

zagrożenia są:

•

zdolność do wywoływania choroby u człowieka oraz ciężkość

jej przebiegu

•

możliwość rozprzestrzeniania się choroby w populacji

•

możliwość zastosowania skutecznej profilaktyki

KLASYFIKACJA i WYKAZ SZKODLIWYCH

CZYNNIKÓW BIOLOGICZNYCH

Grupa

zagroże

nia

Wystąpienie

choroby

Możliwość

rozprzestrze

nienia w

populacji

Profilaktyka

i/lub

leczenie

Mało

prawdopodobne

Bez

znaczenia

Nie jest

wymagane

Możliwe

Bez

znaczenia

Nie jest

wymagane

Istotne

zagrożenie

pracowników

ciężką chorobą

Wysoce

prawdopodo

bne

Zazwyczaj

możliwe

Istotne

zagrożenie

pracowników

ciężką chorobą

Wysoce

prawdopodo

bne

Zazwyczaj

możliwe

KLASYFIKACJA i WYKAZ SZKODLIWYCH

CZYNNIKÓW BIOLOGICZNYCH

Grupa zagrożenia 1

Czynniki biologiczne należące do tej grupy zazwyczaj nie wywołują

chorób u ludzi. Niezbędnym warunkiem bezpieczeństwa w przypadku

pracy z czynnikami należącymi do grupy zagrożenia 1 jest

przestrzeganie ogólnych zasad higieny.

tej

grupy zagrożenia zalicza się:

•

osłabione szczepy bakterii stosowane do produkcji szczepionek oraz

osłabione

szczepionki żywe,

•

szczepy bakterii przeznaczone do celów laboratoryjnych np.:

Escherichia coli

K12 oraz szczepy wykorzystywane w celach produkcyjnych,

•

drożdże stosowane w celach produkcyjnych.

Grupa zagrożenia 2

Czynniki biologiczne, które mogą wywoływać choroby u ludzi,

mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale

rozprzestrzenianie ich u ludzi w populacji ludzkiej jest mało

prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich

skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.

Do grupy tej należą np.:

•

bakterie np.: laseczka tężca wywołuje tężec, gronkowiec

złocisty

wywołuje zakażenie układowe i skóry,

•

grzyby np.: bielnik biały wywołuje grzybicę skóry i błon

śluzowych,

wirusy np.: wirus choroby Heinego-Medina wywołuje chorobę

Heinego-

Medina, HAV- wirus zapalenia wątroby typu A.

Obejmuje czynniki, które mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby,

są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenianie ich w

populacji

ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku

do nich

skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.

                Do grupy tej należą np.:
                - bakterie np.: prątek gruźlicy wywołuje gruźlicę,
                - grzyby np.: drożdżowiec skórny wywołuje grzybicę

- wirusy np.: wirus żółtej gorączki wywołuje żółtą febrę.

Grupa zagrożenia

Grupa zagrożenia 3*

Obejmuje czynniki, które stanowią ograniczone zagrożenie dla
pracowników, gdyż do zakażenia nimi nie dochodzi zazwyczaj drogą
powietrzną. Do grupy tej należą np.:

• bakterie np.: pałeczka czerwonki wywołuje czerwonkę,

• wirusy np.: HIV - ludzki wirus upośledzenia odporności
wywołuje AIDS - zespół nabytego upośledzenia odporności
immunologicznej,

• pasożyty np.: tasiemiec bąblowcowy wywołuje bąblowicę
wątroby, płuc, mózgu.

Grupa zagrożenia 4

Obejmuje czynniki, które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są

niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie

czynników w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne.

Zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody

profilaktyki lub leczenia.

Do grupy tej zakwalifikowano wyłącznie wirusy

•

wirus Ebola wywołuje gorączkę Ebola,

•

wirus Lassa wywołuje gorączkę Lassa,

•

wirus ospy prawdziwej wywołuje ospę prawdziwą.

EPIDEMIOLOGI

Biologiczne czynniki występują głównie w następujących

środowiskach pracy:

Leczenie chorych i opieka nad nimi

Laboratoria mikrobiologiczne i analityczne

Hodowla i leczenie zwierząt

Przechowalnictwo i przetwórstwo surowców roślinnych i

zwierzęcych

Leśnictwo i przemysł drzewny

Zbieranie i przetwórstwo odpadów

Przemysł biotechnologiczny

Największe zagrożenie występuje w grupie pracowników

•

ochrony zdrowia – czynniki zakaźne, (głównie wirusy, bakterie), ale

również

alergeny zwierzęce (pracownicy zwierzętarni)

•

przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego – czynniki alergizujące i

immunotoksyczne (także zakaźne np.: zarazki chorób odzwierzęcych)

Stosunkowo niedawno zwrócono uwagę na inne zagrożenia

wynikające z możliwością kontaktu z materiałami, na

których (najczęściej w wyniku długotrwałego

przechowywania w środowisku wilgotnym) może

występować obfity wzrost bakterii i grzybów

Konserwatorzy zabytków

Archeolodzy

Bibliotekarze

Pracownicy przemysłu maszynowego (mgła olejowa) i

górnicy

CHOROBY ZAWODOWE

WYWOŁYWANE PRZEZ CZYNNIKI
BIOLOGICZNE

Do najczęstszych chorób należą:

A) Choroby alergiczne i immunotoksyczne

płuc

•

alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych

•

astma oskrzelowa

•

syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym (Organic Dust
Toxic Syndrome, ODTS)

B) Choroby alergiczne i immunotoksyczne

górnych dróg oddechowych

•

alergiczny nieżyt nosa

•

pyłkowica

•

podrażnienie błon śluzowych

C) Choroby skóry o podłożu alergicznym

D) Zapalenie spojówek o podłożu alergicznym lub toksycznym

E) Choroby zakaźne i inwazyjne

F) Nowotwory górnych dróg oddechowych

ALERGIA

Alergia - spowodowana jest nieprawidłową reakcją układu

odpornościowego na pewne czynniki.

Układ ten chroni człowieka przed procesami dezintegracji, wywołanymi

różnymi czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. W tym przed
agresją drobnoustrojów, stanowiąc system obrony organizmu przed
infekcjami.

Układ immunologiczny może jednak reagować nie tylko na próby ataku ze

strony niebezpiecznych drobnoustrojów, lecz również na każdą obcą
substancję.

Każdą substancję, która pobudza odpowiedź układu odpornościowego,

nazywamy antygenem, a tę odpowiedź - reakcją immunologiczną.

Nie każdy antygen jest w rzeczywistości zagrożeniem.

Zdarza się jednak, że system odpornościowy reaguje nawet na "niewinną"

obcą substancję tak, jak gdyby był to czynnik infekcji. Wówczas
antygen nazywamy alergenem, a reakcję organizmu – reakcją
alergiczną

ALERGENY

Najbardziej pospolitymi alergenami są:

Alergeny wziewne:
•

białka roztoczy kurzu domowego

•

pyłki roślin - szczególnie wiatropylnych drzew, traw i chwastów

•

sierści zwierząt domowych.

Alergeny pokarmowe:
•

orzechy

•

czekolada

•

owoce cytrusowe

•

mleko.

Alergeny zawodowe:
•

lateks u pracowników medycznych

•

mąka w piekarnictwie i wiele innych.

Alergeny kontaktowe:

•

biżuteria

•

zapięcie zegarka

•

sprzączka paska

•

metalowe guziki z zawartością chromu lub niklu.

ALERGENY

Alergeny najczęściej przedostają się od organizmu przez:

skórę,

błony śluzowe – górnych dróg oddechowych i przewodu

pokarmowego

Pierwszy kontakt z alergenem zwykle nie powoduje odpowiedzi

alergicznej, ale prowadzi do wytworzenia swoistych przeciwciał.
Kolejne zetknięcie się z tym samym czynnikiem uczulającym zwykle
wywołuje reakcję, czasem o gwałtownym i groźnym dla życia
przebiegu.

Objawy: (w kilka minut po kontakcie z alergenem)

wysypka, rumień, bąble na skórze, gwałtowne wycieki z nosa, zatkania

nosa, pieczenie i łzawienie spojówek, biegunki.

Groźna objawy - atak astmy z dusznością i kaszlem lub nawet wstrząsu.

Choroby alergiczne i
immunotoksyczne płuc

1. Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych

Najczęściej wywołane przez alergeny drobnoustrojowe

, występujące w pyłach organicznych.

Choroba ta obejmuje wiele jednostek:

płuco rolnika, płuco młucącego, choroba słodowników,

płuco hodowcy ptaków

Wdychiwane alergeny powodują uczulenieą limfocytów T,

aktywację makrofagów płucnych i wydzielanie
mediatorów reakcji zapalnej inicjując szereg
niekorzystnych procesów

zmiany zapalne w pęcherzykach płucnych

Zmiany ziarniakowate i
zwłóknienia

Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych
(alveolitis allergica) pochodzenia zawodowego

Jednostka chorobowa

Źródło pyłu

Przyczyna

Płuco rolnika

Butwiejące siano

Promieniowc
e

Płuco hodowców ptaków

Odchody ptaków

Swoiste
białka

Bagassoza

Trzcina cukrowa

Promieniowc
e

Płuco stolarzy

Dąb, cedr, sosna,
mahoń

Pyły drzewne

Płuco kuśnierzy

Skóry zwierzęce

Pył futer

Płuco spawaczy

Kalafonia topników

Kalafonia

Płuco operatorów maszyn Aerozole płynów

Płyny
skażone

Czynniki astmogenne oraz zawody
eksponowane

Rodzaj czynnika

Zawód lub
stanowisko
pracy

Testy
skórn
e

Testy specyficzne

zwierzęta
laboratoryjne

laboranci

IgE

Norki, drób

hodowcy

Testy inhalacyjne
IgE

świnie – białko
moczu

rzeźnicy

IgE, ekspozycja

roztocza zbóż

magazynier

Testy inhalacyjne

pszczoły

pszczelarze

IgE

Aspergillus
Alternaria

piekarze, rolnicy +

IgE

Rhizopus
nigricans

górnicy węgla

IgE, Testy
inhalacyjne

mąka

piekarze,
młynarze

IgE, Testy
inhalacyjne

tytoń

fabryki
papierosów

ekspozycja

ETIOLOGA ASTMY

• Astma będzie dużym problemem zdrowotnym w XXI wieku
• Liczba zachorowań na astmę gwałtownie wzrasta (podwaja się co 10
lat)

• U ok. 15% chorych astma powstała w związku z wykonywaną pracą (w
ocenie

środowiska pracy konieczne jest przeanalizowanie wszystkich
czynników

chemicznych, biologicznych i drażniących drogi oddechowe, które
występują

w określonych procesach technologicznych jako produkty wyjściowe lub

końcowe).

• W ocenie indukowania procesu uczuleniowego odnoszenie się do
normatywów

(NDS) jest zbędne

• W ocenie ryzyka astmy zawodowej wielkość narażenia na określony
antygen,

(szczególnie inhalacyjny) ma istotne znaczenie

• Należy uwzględnić ponadto: ciężkość pracy, mikroklimat środowiska
pracy,

wentylację, usytuowanie miejsca pracy, możliwość przenoszenia

zanieczyszczeń pyłowych ze stanowisk sąsiednich

PATOFIZJOLOGIA ASTMY OSKRZELOWEJ



Choroba rozwija się łatwiej u osób szczególnie podatnych



Choroba atopowa (testy z pyłkami traw, Dermatophagoides,

sierść kota)



Atopia dotyczy 25 – 35% populacji ludzkiej, znaczenie ma także

przypadku astmy pochodzenia zawodowego – 4 –5 razy więcej

pracowników z atopią jest chorych na astmę



W niektórych regionach nawet 90% chorych może wykazywać

podłoże

atopowe astmy



Inna postać astmy – nieatopowa (wewnątrzpochodna) – brak

reakcji

alergicznej



czynniki ułatwiające penetrację alergenu do układu

oddechowego

(infekcje dróg oddechowych, dym tytoniowy, zanieczyszczenia
powietrza,

spaliny silników, formaldehyd)

(stymulują wytwarzanie IgE przez limfocyty B)

Syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym (gorączka

inhalacyjna, toksyczne zapalenie płuc)

1985 r – atypowe płuco rolnika, gorączka inhalacyjna, gorączka
młynarzy

Rozwija się w wyniku narażenia na pyły organiczne w dużych
stężeniach

Występuje częściej niż płuco rolnika (u 100 osób rocznie)

ODTS występuje po inhalacji pyłów organicznych lub aerozoli
zawierających

duże ilości mikroorganizmów

W indukowaniu nie uczestniczy mechanizm immunologiczny – nie
wykrywa się

przeciwciał

Endotoksyny i mikotoksyny, które uruchamiają kaskadę wyzwalającą
mediatory

zapalne

Syndrom toksyczny wywołany pyłem
organicznym c.d

Choroba ta polega na stymulacji układu odpornościowego

przez szczególnie aktywne substancje (endotoksyna
bakteryjna), z którymi organizm – w przeciwieństwie do
alergii – nie miał wcześniej kontaktu.

ODTS przypomina pod względem objawów alergiczne

zapalenie pęcherzyków płucnych. Cechą różnicującą jest
brak zmian radiologicznych oraz fakt, że choroba ta
występuje u ludzi młodych (poniżej 30-tego roku życia),
uważa się, że jest wywołana dużym stężeniem endotoksyn
lub grzybów pleśniowych (substancji przez nie
wytwarzanych).

ODTS jest choroba częstą – szacuje się, że występuje u 10-

15% rolników skandynawskich.

W Polsce ocenia się, że objawy odpowiadające tej choroby

występują u ponad 50% pracowników chlewni i ponad
40% rolników młócących zboże.

Choroby alergiczne i
immunotoksyczne płuc

Zbliżone do ODTS objawy mają również inne choroby,

mające charakter typowo zawodowy (bawełnica – pył
bawełny), jak też choroby mogące mieć charakter
sporadycznie zawodowy.

Choroby te powstają w rezultacie kontaktu z wilgotnym

powietrzem i/lub substancjami wytwarzanymi przez
pleśnie w miejscu pracy (drukarnie urzędy) i obejmują
takie jednostki chorobowe jak:

•

Gorączka nawilżaczowa

•

Syndrom chorego domu

Białko prionowe - glikoproteina) (PrP), o
masie 32-35kDa występuje we wszystkich
organizmach – stanowi składnik błon
komórek nerwowych i limfocytów

gen kodujący priony PRNP, chromosom 20

Zmiana konformacji PrR

powoduje

powstanie

białka infekcyjnego PrP

Prion infekcyjna wielkości 27-30 kDa

PrP

PRION

= pro

pro

teinaceous

teinaceous in

fectious

particle

Wielkość bakterii

•

Najmniejsze bakterie mają około 0,2



m (np. komórki bakterii z rodzaju

Chlamydia

)

•

ajwi

ksze

bakterie mają

oko

o 600



m (np.

Epulopiscium fischelsoni

, która zamieszkuje jelito

ryby

Acanthurus nigrofuscus)

•

W świecie organizmów żywych

bakterie należą do

najmniejszych istot

0,5-5,0 m

Chlamydia trachimatis

Epulopiscium

fishelsoni

Acanthurus

nigrofuscus

Białka

Fosfolipidy

Cytoplazma

Błona

cytoplazmatyczna

Przestrzeń

periplazmatyczna

Błona

zewnętrzna

Warstwa

powierzchniowych

polisacharydów

LIPOPOLISACHARYD

[LPS; Endotoksyna]

Polisacharydy

Otoczkowe

(Niektóre gatunki lub szczepy)

Antygen wspólny

Enterobacteriaceae

(ECA)

Lipoglikany

Fosfolipidy

Lipoproteiny

Peptydoglikan

Bakterie gramujemne

Występowanie LPS w środowisku pracy

Głównie w pyłach organicznych skupiają się w
najdrobniejszej frakcji respirabilnej o średnicy ziaren
poniżej 0,1 um

Ryzyko ekspozycji zwiększa termostabilność endotoksyny
– mogą występować w pyle w dużych ilościach po
obumarciu i wyschnięciu wytwarzających je bakterii

Za pomocą czułego testu Limulus stwierdzono, że stężenie
endotoksyn w pyłach i surowcach roślinnych (zboże,
bawełna, zioła) jest wysokie – 10

– 10

ng/m

Za bezpieczny poziom endotoksyn bakteryjnych uznaje się

się stężenie 0,2 ng/ m

3 –

co odpowiada

około 2400

jednostkom endotoksycznym (Endotoxin Units, UE) w 1 m

W wielu zakładach przemysłu spożywczego
przerabiających surowce roślinne i zwierzęce oraz w
gospodarstwach rolnych stężenie LPS mieści się w
zakresie 10

– 10

ng/m

Inkluzje

komórkowe

U gatunków

Bacillus thuringensis

występują w cytoplazmie

kryształki

białka – toksyna owadobójcza

Bacillus thuringensis

Kryształki

białka

Konidia, u promieniowców

Formy przetrwalne

bakterii

Endospory

Mikrospory, u

Myxobacteriales

•

U rodzaju

Bacillus (Bacillus subtilis)

•

U rodzaju

Clostridium

novyi

endospora

Clostridium

botulinum

Cysty, u

Azotobacter

czy

Methylocystis

Egzospory, u

bakterii wykorzystuj

cych metan,

Methylosinus trichosporium

Streptomyc

Bacillus

subtilis

Bacillus -

endospora

Document Outline