Funkcjonalny opis języka

Znołu flopak i łoda,

czyli fonemy szczelinowe

/f/ /v/ /x/

Zagadnienia



Fonemy szczelinowe – ile i które?



Cechy artykulacyjne wariantów podstawowych.



Cechy różnicujące warianty fonemów.



Głoski reprezentujące fonemy szczelinowe /f/
/v/ /x/: dystrybucja, geneza, zaburzenia
artykulacji.

Szczelinowość jako cecha

artykulacyjna

głoski szczelinowe = trące = frykatywne



Spółgłoski szczelinowe powstają dzięki zbliżeniu

dwóch artykulatorów. →

spółgłoskowość



Artykulatory tworzą szczelinę, przez którą

przepływa powietrze. →

szczelinowość



Do artykułowania głosek trących konieczne jest

podwyższenie ciśnienia powietrza w jamie ustnej.

→ zawsze

ustne



Szczelinowe: [f], [f’], [v], [v’], [x], [x’], [ɤ] [ɤ’] oraz

głoski tzw. trzech szeregów

Wariant podstawowy –
realizacja

Głoska [f] jest:



bezdźwięczna



ustna - podniebienie miękkie i języczek zamykają

dostęp do jamy nosowej.

Kanał nosowy musi być

zablokowany, w przeciwnym razie nie wzrosłoby

ciśnienie powietrza w jamie ustnej.



twarda - język przyjmuje najczęściej pozycję

charakterystyczną dla następnej głoski; prawie w

ogóle nie kontaktuje się z dziąsłami i

podniebieniem



szczelinowa



wargowo-zębowa – dolna warga i górne zęby

tworzą szczelinę (

tarcie o narządy tworzące

szczelinę decyduje o barwie głoski

)

Wariant fakultatywny (?)



szczelina w czasie artykulacji [φ] tworzy się

między wargą górną i dolną;



[φ] występuje u osób, których fonetyka języka

literackiego kształtowała się na podłożu gwar

wschodniej Polski;



[φ] spotkać można u osób, które straciły przednie

górne zęby

(B. Rocławski, Zarys fonologii, fonetyki, fonotaktyki i

fonostatystyki

współczesnego języka polskiego, Gdańsk 1976)

Artykulacja i ontogeneza



Głoskę [f’] wymawiamy zaciskając mocniej kąciki
ust i odsuwając od zębów napiętą górną wargę.
Występuje tu silna tendencja do wyodrębniania się
głoski [j] w grupach z samogłoskami występującymi
po tej głosce, jak ma to miejsce w wyrazach: ofiara,
kwiat.



Synchronicznie, tzn. bez opóźnienia artykulacji,
wymawiamy te grupy, w których litera „i” oprócz
znaku zmiękczenia pełni funkcję sylabotwórczą, jak
w wyrazach: finał, film, fikcja.



Głoska [f] pojawia się u dziecka w drugim roku życia.

Fonem /f/



spółgłoskowość (fajka –
jajka)



niepółotwartość (foce –
moce)



szczelinowość (fara –
para)



niezwartość

(fura – córa)



wargowość

(fuka – suka)



niedźwięczność

(faza –

waza)

Warianty: [f], [f’];

fakultatywne: [φ], [φ’]

Dystrybucja:



Głoska [f] występuje we
wszystkich pozycjach w
wyrazie: [fala], [otfarty],
[ruf].



Miękką głoskę [f’] dziś
spotkać można tylko w
pozycji przed [i] i [i], np.:
[f’iga], [ortograf’ia]

Patologie



[f] rzadko ulega zniekształceniu



Jeśli jest zniekształcona, to może być
wymawiana dwuwargowo [φ] lub zamieniana
na [x].



Można ją wywołać poprzez przyciśnięcie palcem
środka dolnej wargi do zębów w trakcie
dmuchania.

Uproszczenia grup z [f]

Proces uproszczeń grup spółgłoskowych zauważalny
jest w przymiotnikach pochodzących od nazw
własnych.

Uproszczenia zachodzą w grupach [-fsk’i], które
wymawiane są bez [f], np.: [varszask’i], [koćesk’i]
itp.

Fonologicznie zjawisko interpretowane jest jako
ilościowa neutralizacja opozycji.

Realizacja [v]

[v] jest głoską:



dźwięczną



ustną



twardą



szczelinową



wargowo-zębową

[v] i [f] różnią się między sobą dźwięcznością i
nienapiętością. Ponieważ [v] jest głoską dźwięczną,
artykulatory nie wykazują takiego napięcia, jak w
czasie wymawiania [f].

Ontogeneza i zniekształcenia



Zazwyczaj rozwój [f] i [v] nie przebiega paralelnie.
Jako pierwsza pojawia się głoska bezdźwięczna.



U większości dzieci istnieją nawiązania między [v]
a [u].



[v] może być zastępowana przez [b] lub [u],
[uoda]



może być wymawiana jako głoska dwuwargowa
[w]



może być wymawiana bezdźwięcznie [fota]

Wywoływanie [v]



Aby nauczyć dziecko dźwięcznego wymawiania

głoski [v], rozpoczynamy ćwiczenia od

przedłużonego wymawiania samogłoski [u].



Dwoma palcami spłaszczamy dolną wargę przez

cofnięcie kącików ust. Wówczas warga przylgnie

do krawędzi górnych zębów.

G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola,

Warszawa 1983

Fonem /v/



spółgłoskowość (wag – jak)



niepółotwartość (wata – mata)



szczelinowość (war – dar)



niezwartość

(nawy – nadzy)



wargowość

(war - żar)



dźwięczność

(waza – faza)

Warianty: [v], [v’]; fakultatywne: [w], [w’]

[kf-] vs. [kv-]

[f] i [v] to głoski wizualne

[f]



Realizowana w

wygłosie;



realizowana w

nagłosie, śródgłosie i

grupach [kf-]

[f’]



Realizowana przed [i]

[v]



Nie realizowana w
wygłosie;



realizowana w
nagłosie, śródgłosie i
grupach [kw-]

[v’]



realizowana przed [i]

Problem fonemów wargowych

miękkich

Fonemy wargowe

miękkie:



występują przed
samogłoskami, np.
woski – wioski



miękkość jest
synchroniczna



jeden fonem /i/

Brak fonemów

wargowych miękkich:



warianty miękkie
fonemu pojawiają się
przed [i]



miękkość jest
asynchroniczna



dwa fonemy /i/ oraz /y/

Fonemy wargowe - porównanie

/m/ /m’/ /b/

/b’/ /p/

/p’/ /v/

/v’/ /f/

/f’/

Wiś.
Las.

Wie
rz.

Wariant podstawowy -
realizacja

[x] jest głoską:



bezdźwięczną



ustną



twardą



szczelinową



tylnojęzykową

W mowie dziecka pojawia się w 3 roku życia.

Artykulacja

Podniebienie miękkie i języczek zamykają dostęp
powietrza do jamy nosowej. Ponieważ szczelina jest
bardzo szeroka, powietrze przed szczeliną ma
ciśnienie tylko nieznacznie wyższe od ciśnienia
powietrza za szczeliną. Spółgłoski tej, ze względu na
duże zużycie powietrza, nie można tak wydłużać w
izolacji jak [s] czy [š]. Jest też [x] spółgłoską mniej
donośną.

Często w gwarach zastępowana jest głoską
wybuchową tylnojęzykową [k] /[na nogak]/.

Artykulacja

Między grzbietem języka (postdorsum) a welum i
postpalatum tworzy się szeroka szczelina
(najszersza wśród obserwowanych dla głosek
szczelinowych). Przechodzące przez nią powietrze
zostaje wprowadzone w ruch drgający. Powstający
dźwięk jest podobny do tego, jaki obserwujemy w
czasie chuchania (bardzo podobne jest przeważnie
takie [x], które występuje przed [u] lub [ł], np.:
[xuk], [xłop] itp.)

Dystrybucja

Warianty kombinatoryczne miękkie [x’] [γ] pojawiają
się tylko przed [i] lub [j], np. historia, hiena, Chiny.
Masa języka ma tu dodatkowy układ i-towaty

Na dźwięczne [γ] w wymowie osób, które nie mają
tej głoski w takich wyrazach jak: hańba, hardy,
herbata wskazuje się w pozycjach przed
dźwięcznymi spółgłoskami wewnątrz wyrazu lub na
granicy wyrazów.

[x] vs. [γ]

Rozróżnienie [x] i [γ] istnieje na pograniczu
wschodnim jako wynik wpływów ukraińskich,
białoruskich oraz na południowym Śląsku, jako
rezultat wpływów czeskich. Na obu tych terenach
wymawia się dźwięczną głoskę (w piśmie oznaczaną
literą h) w wyrazach pochodzenia czeskiego i
ukraińskiego (hańba, hardy, hołota) albo w
wyrazach zapożyczonych z łaciny, niemieckiego i
innych języków niesłowiańskich (herbata, harmonia,
hak, handel).

[x] vs. [γ]

W innych okolicach można spotkać różnice w
wymawianiu tylnojęzykowego spirantu w zależności
od pozycji w wyrazie, a nie od tego, czy ortografia
każe pisać h czy ch. Ostrzej brzmi spirant przed
spółgłoską (chrust, chwalić), słabiej przed
samogłoską, a najsłabiej wewnątrz wyrazu, między
samogłoskami. Ten słaby i nieraz cofnięty ku krtani
spirant międzysamogłoskowy może prowadzić do
zaniku [x], por.: Michał, słuchaj.

Patologie

Artykulacja /x/ rzadko ulega zniekształceniu.



Są to artykulacje łatwe, istniejące nawet wtedy,
kiedy brak jest tylnojęzykowych zwartych.

A. Sołtys-Chmielowicz, Wymowa dzieci przedszkolnych, Lublin 1998

Fonem /x/



spółgłoskowość (hut – łut)



niepółotwartość (hut – nut)



szczelinowość (huty – kuty)



niezwartość

(hut – cud)



niewargowość

(chór – fur)



nieprzedniojęzykowość

(ruch – ród)



nieśrodkowojęzykowość

(ruch – Ruś)

Warianty: [x], [x’], [ɤ], [ɤ’]

Szczelinowość jako cecha dystynktywna



Szczelinowość dotyczy spółgłosek
niepółotwartych, które:

/1/ albo są realizowane z udziałem szczeliny

(szczelinowe i zwarto-szczelinowe)

/2/ albo są realizowane bez udziału szczeliny

(zwarto-wybuchowe) → fonemy
nieszczelinowe.