Funkcjonalny opis języka
Znołu flopak i łoda,
czyli fonemy szczelinowe
/f/ /v/ /x/
Funkcjonalny opis języka
Znołu flopak i łoda,
czyli fonemy szczelinowe
/f/ /v/ /x/
Zagadnienia
Fonemy szczelinowe – ile i które?
Cechy artykulacyjne wariantów podstawowych.
Cechy różnicujące warianty fonemów.
Głoski reprezentujące fonemy szczelinowe /f/
/v/ /x/: dystrybucja, geneza, zaburzenia
artykulacji.
Szczelinowość jako cecha
artykulacyjna
głoski szczelinowe = trące = frykatywne
Spółgłoski szczelinowe powstają dzięki zbliżeniu
dwóch artykulatorów. →
spółgłoskowość
Artykulatory tworzą szczelinę, przez którą
przepływa powietrze. →
szczelinowość
Do artykułowania głosek trących konieczne jest
podwyższenie ciśnienia powietrza w jamie ustnej.
→ zawsze
ustne
Szczelinowe: [f], [f’], [v], [v’], [x], [x’], [ɤ] [ɤ’] oraz
głoski tzw. trzech szeregów
Wariant podstawowy –
realizacja
Głoska [f] jest:
bezdźwięczna
ustna - podniebienie miękkie i języczek zamykają
dostęp do jamy nosowej.
Kanał nosowy musi być
zablokowany, w przeciwnym razie nie wzrosłoby
ciśnienie powietrza w jamie ustnej.
twarda - język przyjmuje najczęściej pozycję
charakterystyczną dla następnej głoski; prawie w
ogóle nie kontaktuje się z dziąsłami i
podniebieniem
szczelinowa
wargowo-zębowa – dolna warga i górne zęby
tworzą szczelinę (
tarcie o narządy tworzące
szczelinę decyduje o barwie głoski
)
Wariant fakultatywny (?)
szczelina w czasie artykulacji [φ] tworzy się
między wargą górną i dolną;
[φ] występuje u osób, których fonetyka języka
literackiego kształtowała się na podłożu gwar
wschodniej Polski;
[φ] spotkać można u osób, które straciły przednie
górne zęby
(B. Rocławski, Zarys fonologii, fonetyki, fonotaktyki i
fonostatystyki
współczesnego języka polskiego, Gdańsk 1976)
Artykulacja i ontogeneza
Głoskę [f’] wymawiamy zaciskając mocniej kąciki
ust i odsuwając od zębów napiętą górną wargę.
Występuje tu silna tendencja do wyodrębniania się
głoski [j] w grupach z samogłoskami występującymi
po tej głosce, jak ma to miejsce w wyrazach: ofiara,
kwiat.
Synchronicznie, tzn. bez opóźnienia artykulacji,
wymawiamy te grupy, w których litera „i” oprócz
znaku zmiękczenia pełni funkcję sylabotwórczą, jak
w wyrazach: finał, film, fikcja.
Głoska [f] pojawia się u dziecka w drugim roku życia.
Fonem /f/
spółgłoskowość (fajka –
jajka)
niepółotwartość (foce –
moce)
szczelinowość (fara –
para)
niezwartość
(fura – córa)
wargowość
(fuka – suka)
niedźwięczność
(faza –
waza)
Warianty: [f], [f’];
fakultatywne: [φ], [φ’]
Dystrybucja:
Głoska [f] występuje we
wszystkich pozycjach w
wyrazie: [fala], [otfarty],
[ruf].
Miękką głoskę [f’] dziś
spotkać można tylko w
pozycji przed [i] i [i], np.:
[f’iga], [ortograf’ia]
Patologie
[f] rzadko ulega zniekształceniu
Jeśli jest zniekształcona, to może być
wymawiana dwuwargowo [φ] lub zamieniana
na [x].
Można ją wywołać poprzez przyciśnięcie palcem
środka dolnej wargi do zębów w trakcie
dmuchania.
Uproszczenia grup z [f]
Proces uproszczeń grup spółgłoskowych zauważalny
jest w przymiotnikach pochodzących od nazw
własnych.
Uproszczenia zachodzą w grupach [-fsk’i], które
wymawiane są bez [f], np.: [varszask’i], [koćesk’i]
itp.
Fonologicznie zjawisko interpretowane jest jako
ilościowa neutralizacja opozycji.
Realizacja [v]
[v] jest głoską:
dźwięczną
ustną
twardą
szczelinową
wargowo-zębową
[v] i [f] różnią się między sobą dźwięcznością i
nienapiętością. Ponieważ [v] jest głoską dźwięczną,
artykulatory nie wykazują takiego napięcia, jak w
czasie wymawiania [f].
Ontogeneza i zniekształcenia
Zazwyczaj rozwój [f] i [v] nie przebiega paralelnie.
Jako pierwsza pojawia się głoska bezdźwięczna.
U większości dzieci istnieją nawiązania między [v]
a [u].
[v] może być zastępowana przez [b] lub [u],
[uoda]
może być wymawiana jako głoska dwuwargowa
[w]
może być wymawiana bezdźwięcznie [fota]
Wywoływanie [v]
Aby nauczyć dziecko dźwięcznego wymawiania
głoski [v], rozpoczynamy ćwiczenia od
przedłużonego wymawiania samogłoski [u].
Dwoma palcami spłaszczamy dolną wargę przez
cofnięcie kącików ust. Wówczas warga przylgnie
do krawędzi górnych zębów.
G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola,
Warszawa 1983
Fonem /v/
spółgłoskowość (wag – jak)
niepółotwartość (wata – mata)
szczelinowość (war – dar)
niezwartość
(nawy – nadzy)
wargowość
(war - żar)
dźwięczność
(waza – faza)
Warianty: [v], [v’]; fakultatywne: [w], [w’]
[kf-] vs. [kv-]
[f] i [v] to głoski wizualne
[f]
Realizowana w
wygłosie;
realizowana w
nagłosie, śródgłosie i
grupach [kf-]
[f’]
Realizowana przed [i]
[v]
Nie realizowana w
wygłosie;
realizowana w
nagłosie, śródgłosie i
grupach [kw-]
[v’]
realizowana przed [i]
Problem fonemów wargowych
miękkich
Fonemy wargowe
miękkie:
występują przed
samogłoskami, np.
woski – wioski
miękkość jest
synchroniczna
jeden fonem /i/
Brak fonemów
wargowych miękkich:
warianty miękkie
fonemu pojawiają się
przed [i]
miękkość jest
asynchroniczna
dwa fonemy /i/ oraz /y/
Fonemy wargowe - porównanie
/m/ /m’/ /b/
/b’/ /p/
/p’/ /v/
/v’/ /f/
/f’/
Wiś.
Las.
Wie
rz.
Wariant podstawowy -
realizacja
[x] jest głoską:
bezdźwięczną
ustną
twardą
szczelinową
tylnojęzykową
W mowie dziecka pojawia się w 3 roku życia.
Artykulacja
Podniebienie miękkie i języczek zamykają dostęp
powietrza do jamy nosowej. Ponieważ szczelina jest
bardzo szeroka, powietrze przed szczeliną ma
ciśnienie tylko nieznacznie wyższe od ciśnienia
powietrza za szczeliną. Spółgłoski tej, ze względu na
duże zużycie powietrza, nie można tak wydłużać w
izolacji jak [s] czy [š]. Jest też [x] spółgłoską mniej
donośną.
Często w gwarach zastępowana jest głoską
wybuchową tylnojęzykową [k] /[na nogak]/.
Artykulacja
Między grzbietem języka (postdorsum) a welum i
postpalatum tworzy się szeroka szczelina
(najszersza wśród obserwowanych dla głosek
szczelinowych). Przechodzące przez nią powietrze
zostaje wprowadzone w ruch drgający. Powstający
dźwięk jest podobny do tego, jaki obserwujemy w
czasie chuchania (bardzo podobne jest przeważnie
takie [x], które występuje przed [u] lub [ł], np.:
[xuk], [xłop] itp.)
Dystrybucja
Warianty kombinatoryczne miękkie [x’] [γ] pojawiają
się tylko przed [i] lub [j], np. historia, hiena, Chiny.
Masa języka ma tu dodatkowy układ i-towaty
Na dźwięczne [γ] w wymowie osób, które nie mają
tej głoski w takich wyrazach jak: hańba, hardy,
herbata wskazuje się w pozycjach przed
dźwięcznymi spółgłoskami wewnątrz wyrazu lub na
granicy wyrazów.
[x] vs. [γ]
Rozróżnienie [x] i [γ] istnieje na pograniczu
wschodnim jako wynik wpływów ukraińskich,
białoruskich oraz na południowym Śląsku, jako
rezultat wpływów czeskich. Na obu tych terenach
wymawia się dźwięczną głoskę (w piśmie oznaczaną
literą h) w wyrazach pochodzenia czeskiego i
ukraińskiego (hańba, hardy, hołota) albo w
wyrazach zapożyczonych z łaciny, niemieckiego i
innych języków niesłowiańskich (herbata, harmonia,
hak, handel).
[x] vs. [γ]
W innych okolicach można spotkać różnice w
wymawianiu tylnojęzykowego spirantu w zależności
od pozycji w wyrazie, a nie od tego, czy ortografia
każe pisać h czy ch. Ostrzej brzmi spirant przed
spółgłoską (chrust, chwalić), słabiej przed
samogłoską, a najsłabiej wewnątrz wyrazu, między
samogłoskami. Ten słaby i nieraz cofnięty ku krtani
spirant międzysamogłoskowy może prowadzić do
zaniku [x], por.: Michał, słuchaj.
Patologie
Artykulacja /x/ rzadko ulega zniekształceniu.
Są to artykulacje łatwe, istniejące nawet wtedy,
kiedy brak jest tylnojęzykowych zwartych.
A. Sołtys-Chmielowicz, Wymowa dzieci przedszkolnych, Lublin 1998
Fonem /x/
spółgłoskowość (hut – łut)
niepółotwartość (hut – nut)
szczelinowość (huty – kuty)
niezwartość
(hut – cud)
niewargowość
(chór – fur)
nieprzedniojęzykowość
(ruch – ród)
nieśrodkowojęzykowość
(ruch – Ruś)
Warianty: [x], [x’], [ɤ], [ɤ’]
Szczelinowość jako cecha dystynktywna
Szczelinowość dotyczy spółgłosek
niepółotwartych, które:
/1/ albo są realizowane z udziałem szczeliny
(szczelinowe i zwarto-szczelinowe)
/2/ albo są realizowane bez udziału szczeliny
(zwarto-wybuchowe) → fonemy
nieszczelinowe.