Diagnostyka w pedagogice społecznej

Praca socjalna

W publikacjach z zakresu pracy socjalnej

występuje wiele różnorodnych definicji pojęcia

„praca socjalna”. W pracach H. Radlińskiej

jego synonimem jest „praca społeczna”.

„

Praca społeczna polega na wydobywaniu i

pomnażaniu sił ludzkich, na ich usprawnianiu i

organizacji wspólnego działania dla dobra ludzi”

„

Praca socjalna obejmuje się urządzenia i

przedsięwzięcia, które powinno pomóc ludziom w

ich integracji ze społeczeństwem, aby prowadzili w

nim takie życie, które odpowiada ludzkiej

godności”

. (Słownik pracy socjalnej)

„

Praca socjalna to działalność zawodowa skierowana na

pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub

odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w

społeczeństwie oraz na tworzenie warunków

sprzyjających temu celowi”

(Ustawa o pomocy

społecznej z 28 listopada 1990 roku).

„

Praca socjalna jest specyficzną działalnością zawodową,

mającą na celu lepszą adaptację wzajemną osób, rodzin,

grup i środowiska społecznego, w jakim żyją, oraz

rozwijanie poczucia godności osobistej i

odpowiedzialności jednostek na drodze odwoływania się

do potencjalnych możliwości poszczególnych osób, do

powiązań międzyprofesjonalnych, a także sił i środków

społecznych”

(Komitet Rady Europejskiej, 1967).

Typy badań w pracy

socjalnej

Podobnie jak we wszystkich naukach społecznych,

także w teorii pracy socjalnej problematykę badań

empirycznych i teoretycznych dociekań kształtują

dwojakiego rodzaju motywacje:



Praktyczno-społeczne

: gdy badacz oczekuje, iż

wyniki jego badań dostarczą opisu nowych

obszarów rzeczywistości, doprowadzą do

weryfikacji lub falsyfikacji istniejących w

„naukowym obiegu” hipotez, pozwolą na

wzbogacenie teorii naukowych.



Naukowo-poznawcze

: inspiracją jest ciekawość,

chęć usunięcia „białych plam” w dotychczasowej

wiedzy, ambicja sprawdzenia nowych metod

badawczych. Tego typu badania w niewielkim

stopniu tworzą dorobek teorii pracy socjalnej.

Przewodnią dyrektywą jest poznawanie świata po

to, by go zmienić i dzięki temu, że się go zmienia.

W pracy socjalnej dominują badania, których autorzy

kierują się motywacją praktyczno-społeczną. Ich

celem może być opis i teoretyczna diagnoza

problemów społecznych i jednostkowych, empiryczna

ocena działań praktycznych, zaproponowanie

procedur interwencji społecznej bądź prognozowanie

zmian.

Wyróżniamy trzy rodzaje badań ze względu na

problematykę badawczą, oraz przedmiot badania:



Badania w pracy socjalnej,



Badania nad pracą socjalną,



Badania dla pracy socjalnej.

Badania w pracy

socjalnej

Są one wkomponowane bezpośrednio w proces interwencji

socjalnej. Jej pierwszym etapem jest diagnoza sytuacji,

dostarczająca informacji wyjściowych potrzebnych do

opracowania planu działania. Także na zakończenie należy

przeprowadzić badania, po to by ocenić rezultaty

podjętych działań praktycznych. Rzetelne porównanie

między „stanem wyjściowym” i uzyskanymi efektami

wymaga opracowania systemu zmiennych i wskaźników

charakteryzujących sytuację osób i grup, wobec których

podejmuje się interwencję socjalną.

Dzięki takim

zobiektywizowanym miarom można też przeprowadzić

porównawczą analizę działalności różnych pracowników

socjalnych, pracujących w tym samym środowisku.

Owe mierniki i wskaźniki powinny wynikać z kreowanych

w teorii pracy socjalnej docelowych modeli sytuacji

społecznych, które odpowiadają na przykład na pytania,

jak powinny kształtować się relacje międzypokoleniowe, co

powinno charakteryzować „dobrą starość”.

Badania nad praca

socjalną

Do zakresu tych badań należą opisy i analizy

historyczne (dzieje instytucji i idei) oraz wąsko

rozumiana teoria pracy socjalnej (twierdzenia

teoretyczne, definicje podstawowych pojęć).

Należy zaliczyć do nich również badania nad

kwalifikacjami i kompetencjami pracowników

socjalnych oraz rozważania nad etyką zawodową,

wyjaśnianie rezultatów interwencji socjalnej

(przyczyn porażek i sukcesów), bądź analiza

zależności między pracą socjalną a kwestiami

społecznymi.

Badania dla pracy

socjalnej

Polegają na tworzeniu i testowaniu narzędzi

badawczych. Do tego typu badań należy też

opracowywanie i analiza kategorii, mierników

wykorzystywanych w pracy socjalnej, a nie

będących bezpośrednim odzwierciedleniem jej

celów. Taką kategorią, do której często odwołują

się pracownicy socjalni, jest na przykład

minimum socjalne.

W badaniach empirycznych, służących

gromadzenia wiedzy o faktach społecznych,

wykorzystuje się różnorodne metody badawcze.

W zależności od problemu badawczego i

stosowanych w konkretnych przypadkach metod

pracy socjalnej, stosuje się:



Obserwację,



Analizę dokumentów (zwłaszcza urzędowych),



Wywiad (dla metody prowadzenia

indywidualnego przypadku jest to Podstawowe

narzędzie diagnozy),



Ankietę,



Techniki socjometryczne,



Lustracje społeczną.

Zainteresowania diagnostyką stanowią trwały

składnik pedagogiki społecznej i koncentrują się

na ekologicznych aspektach procesu edukacji

(wychowania). Od chwili postanowienia problemu

praktycznej diagnozy środowiskowej (H.

Radlińska 1935) literatura z zakresu pedagogiki

społecznej obfituje w uzasadnienia konieczności

rozpoznawania środowiska dla celów pracy

pedagogicznej – pracy społeczno –

wychowawczej.

Pojęcie diagnozy

Termin

diagnoza

pochodzi z języka

greckiego (diagnosis) i oznacza

rozpoznanie

, ściślej –

rozóżnienie

Termin diagnoza najwcześniej był używany w

medycynie i do dziś jeszcze polskie słowniki podają

wyłącznie medyczne znaczenie tego określenia (Mały

słownik… 1986):

„diagnoza, rozpoznanie choroby (…)

w przenośni: diagnoza społeczna”

Encyklopedia Britannica:

„diagnoza to zbieranie

danych, zrobienie użytku z mających znaczenie i

pominięcie danych bez znaczenia oraz podanie

ostatecznego sądu”

S. Ziemski:

„Rozpoznanie istoty i uwarunkowań

złożonego stanu rzeczy na podstawie jego cech

(objawów) w oparciu o znajomość ogólnych

prawidłowości panujących w danej dziedzinie”

H. Radlińska:

„Diagnoza określa się jako

rozpoznanie w poszczególnych przypadkach

przyczyn badanego stanu, ocenę jego objawów i

możliwości przemian”

Klasyfikacja

Stefan Ziemski sklasyfikował diagnozę w obszarze

pięciu faz:

Diagnoza typologiczna

– inaczej klasyfikacyjna

lub nozologiczna (nozologia – to określenie

nazewnictwa chorób) polega na

przyporządkowaniu pewnego zespołu objawów

jakiejś znanej jednostce klasyfikacyjnej.

Diagnoza genetyczna

– to taki typ rozpoznania i

oceny sytuacji, gdzie w postępowaniu

diagnostycznym i ostatecznie sformułowanej

diagnozie kładziemy nacisk na genezę zjawiska,

jego źródło.

Diagnoza znaczenia

– jej zadaniem jest

wyjaśnienie znaczenia deficytu dla jego układu,

dla całości organizmu.

Diagnoza fazy

– to typ diagnozy polegający na

określeniu stadium choroby lub zaburzenia

bądź też etapu rozwoju badanego zjawiska.

Diagnoza prognostyczna

– inaczej rozwojowa,

to typ diagnozy, w którym nacisk kładziemy na

przypuszczalny rozwój danego zjawiska.

Klasyfikacja wg Lesława Pytki:

Diagnoza opisowa

– jej celem jest dokładny i

szczegółowy opis cech i mechanizmów regulujących

dany typ zachowania z punktu widzenia przyjętych

norm społecznych.

Diagnoza projektująca

– jest programem ewentualnych

zmian, których należy dokonać w celu przywrócenia

funkcjonalnej równowagi jednostki z otoczeniem.

Diagnoza sprawdzająca

– inaczej weryfikująca; ma na

celu wdrażanie oraz sprawdzenie wdrożonych do

realizacji programów interwencyjnych:

wychowawczych, edukacyjnych, terapeutycznych,

resocjalizacyjnych.

Rodzaje i typy diagnoz

Diagnoza rozwinięta zawiera w sobie szereg

aspektów, które Ziemski nazywa „diagnozami

cząstkowymi”:

Aspekt identyfikacyjny

Aspekt genetyczny

Aspekt celowościowy

Aspekt fazy

Aspekt rozwojowy, czyli prognostyczny

Nie w każdym przypadku diagnozowania

występują wszystkie aspekty diagnozy i nie

zawsze wszystkie są jednakowo ważne.

Przynajmniej dwa, spośród omówionych powinny

być w każdym przypadku uwzględnione w

czynnościach diagnostycznych pedagoga

praktyka: diagnoza przyporządkowująca oraz

diagnoza genetyczna lub przyczynowa. Jest to

wymóg elementarny i dotyczy tych sytuacji, w

których – ze względu na okoliczności – musimy

dokonać jedynie diagnozy skróconej.

Inny, wymagający uwzględnienia aspekt

diagnozy niezupełnie mieści się w czynnościach

diagnostycznych i wiąże się z dalszym

postępowaniem pedagogicznym –

przewidywaniem (rozwojowy, czyli prognostyczny

aspekt diagnozy). Uwzględniając aspekt

prognostyczny, podział diagnozy – proponowany

przez Ziemskiego – musi ulec modyfikacji i

wygląda następująco:



diagnoza definicyjna



diagnoza genetyczna



diagnoza znaczenia



diagnoza fazy



diagnoza genetyczna – przewidywanie przyczyn



diagnoza znaczenia



diagnoza fazy - przewidywanie zmian, jakie

mogą zaistnieć w przyszłości i w jakim okresie

czasu będą występować

Możliwe pełne uwzględnienie aspektów diagnozy

pozwala na jej rozwiniętą definicję:

„ Diagnoza

jest to rozpoznanie na podstawie

zebranych objawów i znanych ogólnych

prawidłowości badanego złożonego stanu

rzeczy przez przyporządkowanie go do

typu albo gatunku, dalej przez wyjaśnienie

genetyczne i celowościowe, określenie jego

fazy obecnej oraz przewidywanego

rozwoju”

(S. Ziemski).

W pedagogice społecznej akcentuje się

niejednokrotnie znaczenie diagnozy genetycznej,

oraz podkreśla się wielopłaszczyznowość stanów

rzeczy i zjawisk psychospołecznych i znaczenie

różnorodności przyczyn, a także zwraca się

uwagę na zjawiska sprzężone. Możemy wyróżnić

następujące rodzaje przyczyn:

przyczyny wywołujące („pierwsze”, istotne)

predysponujące (tkwiące we właściwościach

danego obiekty, stanu, rzeczy)

podtrzymujące lub sprzyjające rozwojowi danego

stanu rzeczy lub zjawiska.

Opierając się na dotychczasowym

rozumowaniu, można powiedzieć, że

diagnoza w

pedagogice społecznej to opis wyników badania

określonego wycinka rzeczywistości dokonany na

podstawie zebranych i ocenionych danych z

różnych źródeł, przy czym rozwinięte

rozpoznanie obejmuje opis poszczególnego

złożonego stanu i jego genezę lub przyczyny oraz

wyjaśniania znaczenia i etapu rozwoju, a także –

w rozpoznaniu decyzyjnym – ocenę możliwości

jego zmiany w kierunku pedagogicznie

pożądanym.

Diagnoza decyzyjna

Ten typ diagnozy, to opis wyników badania określonego

wycinka rzeczywistości, zawierający elementy, które są

istotne z punktu widzenia działania praktycznego.

Natomiast środowiskowa diagnoza decyzyjna jest

opisem wyników badania środowiska – ściślej,

elementów środowiska wraz z ich powiązaniami –

zawierającym składniki, które są istotne z punktu

widzenia działania pedagogicznego, ściślej – z punktu

widzenia przekształcania środowiska ze względu na

potrzeby pomocy ludziom w rozwoju. Środowiskowa

diagnoza decyzyjna to końcowy wniosek, wynikający z

dokonanej przez pedagoga krytycznej oceny zebranych

symptomów subiektywnych i obiektywnych, łącznie z

nadaniem zespołowi tych symptomów właściwej nazwy

(taki a taki syndrom, taki a taki stan rzeczy, obiektu,

zjawiska).

Właściwości diagnozy

decyzyjnej

Diagnoza decyzyjna wynika z faktu sprzężeń

zwrotnych czynności diagnostycznych,

projektowania i związanych z realizacją projektu,

łącznie z końcową oceną podsumowującą. Diagnoza

tego typu jest zespołem czynności rozpoznania, które

towarzyszą w zasadzie całemu przebiegowi działania

zorganizowania.

Diagnoza decyzyjna szczególnie rozwinięta w istotny

sposób związana jest z prognozą. W diagnostyce

decyzyjnej podmiot diagnozujący ma „naturalny” –

często długotrwały – kontakt bezpośredni ze

stosunkowo szerokim strumieniem informacji – nie

ograniczonym technika kwestionariusza

badawczego.

Diagnoza decyzyjna (rozumiana głównie w

znaczeniu diagnozy identyfikacyjnej) – w

odróżnieniu od poznawczej – wykazuje cechę

szczególną: chodzi w niej o wykrycie zgodności

lub niezgodności faktu z tym, co wiemy o

rzeczywistości na podstawie wiedzy uogólnionej.

W diagnozie poznawczej – w przeciwieństwie do

diagnozy decyzyjnej – nie wystarczy stwierdzenie

wspomnianej zgodności lub niezgodności, ale

potrzebne jest także jeszcze sprawdzenie danej

teorii z alternatywnymi teoriami.

Postdiagnoza

W pedagogice społecznej postdiagnoza może mieć

zastosowanie nie tylko ściśle poznawcze, ale także

praktyczne. Bywa pomocna w praktyce w tych

wszystkich przypadkach, w których jesteśmy skłonni,

albo musimy w czynnościach rozpoznania

(odróżniania) uwzględniać stosunkowo szerokie

przedziały czasowe.

Postadiagnoza polega przede wszystkim na

wzbogaceniu kompetencji w zakresie diagnostyki u

podmiotu działającego. Bowiem badanie empiryczne i

szerszy (lub głębszy) wgląd w większy przedział

czasowy rzeczywistości nie są wzajemnie

zastępowalne.

Zalety posdiagnozy:

jej wyniki stosunkowo w najmniejszym stopniu

dezaktualizują się (postdiagnoza

identyfikacyjna),

posiada wyjątkową moc weryfikacyjną,

informuje o tym, co i jak było rzeczywiście

możliwe.

Diagnoza poznawcza

Współcześnie twierdzi się, że we wszelkiej

działalności praktycznej dobra diagnoza jest

podstawą racjonalnego działania. W

zorganizowanej działalności edukacyjnej

(wychowawczej, opiekuńczej) diagnoza może

znaleźć zastosowanie w trzech zakresach:

bezpośrednio w procesie wychowania,

w poradnictwie pedagogicznym, w doradztwie i

ekspertyzach,

w działalności organizatorskiej, np. w kierowaniu

zespołami ludzkimi.

Diagnoza stosowana w działalności praktycznej –

jest decyzyjną. Jedną z głównych jej cech jest fakt, iż

przeprowadzana jest w ścisłym związku z

projektowaniem pedagogicznym.

Projektowanie to zespół czynności, które wymagają

wiedzy o zależnościach.

Czynności diagnostyczne stanowią składniki

wszystkich trzech głównych etapów cyklu

działalności zorganizowanej

, a diagnoza w nim

zawarta spełnia następujące funkcje zasadnicze:

stanowi punkt wyjścia w czynnościach

projektowania;

pozwala na systematyczną kontrolę przebiegu

procesu wychowania;

służy ocenie wyników działalności

pedagogicznej, umożliwiając kontrolę

przebiegu działań i korekturę danego lub

następnego cyklu organizacyjnego działalności

pedagogicznej.

Cykl działania pedagogicznego (cykl działalności

zorganizowanej):

etap preparacyjny, zawierający preparację celów działania,

czynności projektowe i czynności niezbędne do

pozyskiwania i rozmieszczania zasobów potrzebnych do

realizacji projektu;

etap realizacji projektu, czyli wykonanie zadań

przewidzianych w projekcie i planie działalności, przy czym

w zależności od przebiegu realizacji – występuje tu w

większym lub mniejszym stopniu konieczność uzyskiwania

zasobów uzupełniających;

etap kontroli realizacji projektu, który w istocie polega na

ocenie realizacji projektowanych czynności.

Diagnoza środowiskowa

Diagnoza środowiskowa możemy określić

jako diagnozę elementów środowiska czynnych

pedagogicznie, przy czym środowisko głownie

oznacza dla nas aktualne i potencjalne

uwarunkowania przedmiotu u procesu

wychowania. Określenie to zakłada, że w skład

diagnozy środowiskowej wchodzi diagnoza

elementów osobowości ( diagnoza

psychologiczna).

Cechą diagnozy środowiskowej jest selektywne

badanie. Badacz, wykrywając i analizując

zależności między dość prostymi wyizolowanymi

faktami i zjawiskami, dąży przede wszystkim do

ustalenia dominujących wpływów środowiska na

proces wychowania.

Poza cechami osobowymi jednostek – diagnozie

środowiskowej zazwyczaj podlegają trzy grupy

czynników środowiskowych:



środowisko materialne,



wzory osobowe,



organizacja życia.

„

Dobra diagnoza”

Zdaniem S. Ziemskiego postawienie dobrej

diagnozy jest czynnością złożoną, wymaga

dużego wkładu pracy rozpoznawczej, zarówno

przy zbieraniu danych, jak i przy ich umysłowym

opracowywaniu: różnicowania, sprawdzania

hipotezy, wyjaśniania przyczynowego i

celowościowego, których nie można sprowadzić

jedynie do całościowego ujęcia obrazu zjawiska,

intuicyjnego wczucia się w nie.

S. Ziemski wśród istotnych walorów czynności

diagnosty wymienia: staranność, wytrwałość i

wprawę.

Staranność

polega na wnikliwym i wieloaspektowym

zbadaniu i przemyśleniu danego stanu rzeczy. Jest ona

niewątpliwie pewnym walorem praktycznym

składającym się na sprawność w pracy diagnostycznej.

Druga z wymienionych cech tj.

wytrwałość

ma miejsce

wtedy, kiedy postawienie diagnozy nastręcza

trudności, ale nie przekracza kompetencji nauczyciela.

Wreszcie

wprawa

w stawianiu diagnoz, to umiejętność

wykorzystywania wiedzy i sposobów badawczych.

Uzyskuje się ją przez dobrą znajomość diagnostyk

czy stopniowe ćwiczenie w posługiwaniu metodami

i technikami badawczymi przy dochodzeniu do

kolejnych faz diagnozy. Nie jest możliwe dojście do

wprawy w sytuacji, gdy nauczyciel rzadko

wykorzystuje te techniki w swojej pracy, a diagnozę

opiera na intuicyjnym ujęciu przyczyn danego

stanu rzeczy. Aby osiągać skuteczność w działaniu

warto i trzeba ten wysiłek podejmować.

Wymienione wyżej czynniki zasadniczo składają się

na tzw. sprawność w pracy diagnostycznej.

Bibliografia

B. Szatur – Jaworska:

Teoretyczne podstawy pracy

socjalnej.

(w:) T. Pilch, I. Lepalczyk (red.):

Pedagogika społeczna

E. Mazurkiewicz:

Diagnostyka w pedagogice

społecznej.

(w:) T. Pilch, I. Lepalczyk (red.):

Pedagogika

społeczna

S. Ziemski:

Problemy dobrej diagnozy.

Document Outline