Zasady nauczania

Pojęcie zasad nauczania

Zasady kształcenia to najbardziej

Zasady kształcenia to najbardziej

kontrowersyjna dziedzina dydaktyki,

kontrowersyjna dziedzina dydaktyki,

głównie z powodu rozbieżności w

głównie z powodu rozbieżności w

rozumieniu słowa „zasada” :

rozumieniu słowa „zasada” :

1)

1)

Zasada jako twierdzenie oparte na prawie

Zasada jako twierdzenie oparte na prawie

naukowym, rządzącym jakimiś procesami

naukowym, rządzącym jakimiś procesami

2)

2)

Zasada jako norma postępowania uznanego

Zasada jako norma postępowania uznanego

za obowiązujące

za obowiązujące

3)

3)

Zasada jako teza wywiedziona z jakieś

Zasada jako teza wywiedziona z jakieś

doktryny

doktryny

Zasady nauczania

Zasady nauczania to normy postępowania

Zasady nauczania to normy postępowania

dydaktycznego, których przestrzeganie

dydaktycznego, których przestrzeganie

pozwala nauczycielowi zaznajamiać się z

pozwala nauczycielowi zaznajamiać się z

podstawami usystematyzowanej wiedzy,

podstawami usystematyzowanej wiedzy,

rozwijać ich zainteresowania i zdolności

rozwijać ich zainteresowania i zdolności

poznawcze, wpajać im naukowy pogląd na

poznawcze, wpajać im naukowy pogląd na

świat oraz wdrażać do samokształcenia. Tak

świat oraz wdrażać do samokształcenia. Tak

rozumiane zasady nauczania służą realizacji

rozumiane zasady nauczania służą realizacji

ogólnych celów kształcenia i obowiązują w

ogólnych celów kształcenia i obowiązują w

pracy szkół różnych typów i szczebli oraz w

pracy szkół różnych typów i szczebli oraz w

zakresie różnych przedmiotów nauczania.

zakresie różnych przedmiotów nauczania.

Zasady nauczania:

- zasada poglądowości

- zasada poglądowości

- zasada przystępności w nauczaniu

- zasada przystępności w nauczaniu

- zasada świadomego i aktywnego udziału

- zasada świadomego i aktywnego udziału

uczniów w procesie nauczania-uczenia się

uczniów w procesie nauczania-uczenia się

- zasada systematyczności

- zasada systematyczności

- zasada trwałości wiedzy uczniów

- zasada trwałości wiedzy uczniów

- zasada operatywności wiedzy uczniów

- zasada operatywności wiedzy uczniów

-

-

zasada wiązania teorii z praktyką

zasada wiązania teorii z praktyką

Geneza zasad nauczania

Zasady nauczania ustalane są na

Zasady nauczania ustalane są na

podstawie analizy procesu nauczania-

podstawie analizy procesu nauczania-

uczenia się, w wyniku której wykrywa

uczenia się, w wyniku której wykrywa

się prawidłowości dotyczące

się prawidłowości dotyczące

określonych zjawisk dydaktycznych i

określonych zjawisk dydaktycznych i

ukazujące wzajemne, obiektywne

ukazujące wzajemne, obiektywne

zależności między podstawowymi

zależności między podstawowymi

składnikami owego procesu- są nimi:

składnikami owego procesu- są nimi:

uczeń, nauczyciel

uczeń, nauczyciel

oraz

oraz

materiał

materiał

nauczania.

nauczania.



Pedagodzy, którzy zdają sobie sprawę z tego, że

Pedagodzy, którzy zdają sobie sprawę z tego, że

wyniki uzyskiwane przez ucznia są zależne od

wyniki uzyskiwane przez ucznia są zależne od

stopnia jego aktywności umysłowej dostrzegają

stopnia jego aktywności umysłowej dostrzegają

sens

sens

zasady świadomego i aktywnego udziału

zasady świadomego i aktywnego udziału

uczniów w procesie nauczania-uczenia się.

uczniów w procesie nauczania-uczenia się.



Pedagodzy, którzy uświadamiają sobie fakt, że

Pedagodzy, którzy uświadamiają sobie fakt, że

utrwalenie reakcji wywołanej przez dany bodziec

utrwalenie reakcji wywołanej przez dany bodziec

zależy od częstotliwości skojarzeń łączących ją z

zależy od częstotliwości skojarzeń łączących ją z

tym bodźcem, uświadamiają sobie równocześnie

tym bodźcem, uświadamiają sobie równocześnie

sens

sens

zasady

zasady

trwałości zdobywanej wiedzy.

trwałości zdobywanej wiedzy.



Dostrzeganie konieczności wdrożenia uczniów do

Dostrzeganie konieczności wdrożenia uczniów do

dostrzegania, formułowania i rozwiązywania

dostrzegania, formułowania i rozwiązywania

różnych problemów teoretycznych i

różnych problemów teoretycznych i

praktycznych, wiąże się z przestrzeganiem

praktycznych, wiąże się z przestrzeganiem

zasady operatywności wiedzy

zasady operatywności wiedzy

oraz

oraz

zasady

zasady

wiązania teorii z praktyką...

wiązania teorii z praktyką...

itp.

itp.

Ciekawostka

Wschodnioniemiecki pedagog- Helmut Klein

Wschodnioniemiecki pedagog- Helmut Klein

opowiada się za włączeniem do listy zasad –

opowiada się za włączeniem do listy zasad –

zasady intensywnego, socjalistycznego

zasady intensywnego, socjalistycznego

kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży,

kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży,

zasady kierowniczej roli nauczyciela, zasady

zasady kierowniczej roli nauczyciela, zasady

kolektywnej pracy nauczycieli i uczniów itd.

kolektywnej pracy nauczycieli i uczniów itd.

Tego typu postulaty , nawiązujące do celów

Tego typu postulaty , nawiązujące do celów

kształcenia lub społecznych i innych zadań

kształcenia lub społecznych i innych zadań

wychowania są nadrzędne wobec zasad

wychowania są nadrzędne wobec zasad

nauczania, dlatego nie zostały one ogólnymi

nauczania, dlatego nie zostały one ogólnymi

zasadami nauczania-uczenia się.

zasadami nauczania-uczenia się.

Zasada poglądowości

- usunięcie z procesu nauczania-uczenia się wszelakiego

- usunięcie z procesu nauczania-uczenia się wszelakiego

werbalizmu

werbalizmu

- stosowana tak w podającym jak i w poszukującym toku

- stosowana tak w podającym jak i w poszukującym toku

nauczania- uczenia się

nauczania- uczenia się

- uwzględnienie w formach jej realizacji wielu czynników

- uwzględnienie w formach jej realizacji wielu czynników

- nauczyciel realizuje ją stopniowo:

- nauczyciel realizuje ją stopniowo:

-> operacje na konkretnych przedmiotach

-> operacje na konkretnych przedmiotach

-> operacje zinterioryzowane oparte na rysunkach

-> operacje zinterioryzowane oparte na rysunkach

-> operacje z użyciem symboli i znaków

-> operacje z użyciem symboli i znaków

- reguły zasady poglądowości:

- reguły zasady poglądowości:

1) bezpośrednie poznawanie rzeczywistości jako punkt

1) bezpośrednie poznawanie rzeczywistości jako punkt

wyjścia pracy dydaktycznej z uczniem

wyjścia pracy dydaktycznej z uczniem

2) umiejętne kierowanie działalnością poznawczą ucznia

2) umiejętne kierowanie działalnością poznawczą ucznia

Zasada przystępności w

nauczaniu (stopniowania

trudności)

Przy doborze materiału nauczania

Przy doborze materiału nauczania

nauczyciel musi brać pod uwagę

nauczyciel musi brać pod uwagę

jego przystępność dla uczniów i

jego przystępność dla uczniów i

dostosować metody nauczania do

dostosować metody nauczania do

ich poziomu.

ich poziomu.

Reguły sformułowane przez

Komeńskiego



W nauczaniu należy przechodzić od tego, co

W nauczaniu należy przechodzić od tego, co

jest dla ucznia bliskie, do tego, co dalsze

jest dla ucznia bliskie, do tego, co dalsze

np. nauka historii kraju ojczystego, później powszechnej

np. nauka historii kraju ojczystego, później powszechnej



W nauczaniu należy przechodzić od tego, co

W nauczaniu należy przechodzić od tego, co

dla uczniów łatwiejsze, do tego, co

dla uczniów łatwiejsze, do tego, co

trudniejsze

trudniejsze

Stawianie uczniom wymagań, którym nie mogą sprostać,

Stawianie uczniom wymagań, którym nie mogą sprostać,

zniechęca ich do pracy i niszczy motywację. Wymagania zbyt

zniechęca ich do pracy i niszczy motywację. Wymagania zbyt

niskie nie mobilizują. Stopniowanie trudności zadań sprawia,

niskie nie mobilizują. Stopniowanie trudności zadań sprawia,

że uczniowie pracują optymalnie, zbliżając się do granicy

że uczniowie pracują optymalnie, zbliżając się do granicy

swoich możliwości.

swoich możliwości.

Reguły sformułowane przez
Komeńskiego



W nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest

W nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest

uczniom znane, do tego, co nowe i nie znane

uczniom znane, do tego, co nowe i nie znane

By poprawnie realizować tą regułę nauczyciel musi dokładnie

By poprawnie realizować tą regułę nauczyciel musi dokładnie

poznać wiedzę wyjściową ucznia.

poznać wiedzę wyjściową ucznia.



Zasada współczesna: w procesie nauczania

Zasada współczesna: w procesie nauczania

należy uwzględnić różnice w tempie pracy i

należy uwzględnić różnice w tempie pracy i

stopniu zaawansowania w nauce

stopniu zaawansowania w nauce

poszczególnych uczniów

poszczególnych uczniów

Brak indywidualizacji wywiera niekorzystny wpływ nie tylko na

Brak indywidualizacji wywiera niekorzystny wpływ nie tylko na

uczniów słabych, ale i na uczniów zdolnych.

uczniów słabych, ale i na uczniów zdolnych.

Zasada świadomego i aktywnego

udziału uczniów w procesie

nauczania-uczenia się

Właściwa realizacja tej zasady

Właściwa realizacja tej zasady

zależy od tego, jaką rolę wyznacza

zależy od tego, jaką rolę wyznacza

się nauczycielowi w pracy

się nauczycielowi w pracy

dydaktyczno-wychowawczej

dydaktyczno-wychowawczej

Szkoła tradycyjna w kontekście

zasady świadomego i aktywnego

udziału uczniów w procesie

nauczania-uczenia się

Nauczyciel

Nauczyciel

- centralna postać

- centralna postać

Uczeń-

Uczeń-

nauka pamięciowa, brak

nauka pamięciowa, brak

aktywnego udziału w lekcji

aktywnego udziału w lekcji

Rezultat-

Rezultat-

brak warunków

brak warunków

sprzyjających przestrzeganiu

sprzyjających przestrzeganiu

omawianej zasady.

omawianej zasady.

Szkoła progresywistyczna w

kontekście zasady świadomego i

aktywnego udziału uczniów w

procesie nauczania-uczenia się

Nauczyciel-

Nauczyciel-

maksymalne ograniczenie

maksymalne ograniczenie

aktywności nauczyciela

aktywności nauczyciela

Uczeń-

Uczeń-

samodzielne wykonywanie

samodzielne wykonywanie

wszelkich zadań, planów, projektów przez

wszelkich zadań, planów, projektów przez

uczniów

uczniów

Rezultat-

Rezultat-

pozbawienie nauczyciela

pozbawienie nauczyciela

funkcji kierowniczej, co prowadzi do

funkcji kierowniczej, co prowadzi do

utrudnienia realizacji omawianej

utrudnienia realizacji omawianej

zasady.

zasady.

Wniosek

Ani herbartyzm, ani progresywizm nie stwarzał

Ani herbartyzm, ani progresywizm nie stwarzał

warunków sprzyjających właściwej realizacji zasady

warunków sprzyjających właściwej realizacji zasady

świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie

świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie

nauczania-uczenia się. Pierwszy z tych systemów

nauczania-uczenia się. Pierwszy z tych systemów

pozbawiał uczniów inicjatywy, narzucał im gotowe

pozbawiał uczniów inicjatywy, narzucał im gotowe

wzory, podane przez nauczyciela, hamując

wzory, podane przez nauczyciela, hamując

jednocześnie ich aktywność i samodzielność pracy.

jednocześnie ich aktywność i samodzielność pracy.

Drugi natomiast zapewniał uczniom wiele swobody i

Drugi natomiast zapewniał uczniom wiele swobody i

samodzielności pod względem doboru i

samodzielności pod względem doboru i

opracowywania zagadnień, ale jednocześnie usuwał

opracowywania zagadnień, ale jednocześnie usuwał

ich poza zasięg umiejętnego kierownictwa, zmuszał

ich poza zasięg umiejętnego kierownictwa, zmuszał

do częstego uczenia się metodą prób i błędów, co

do częstego uczenia się metodą prób i błędów, co

utrudniało opanowanie wiedzy.

utrudniało opanowanie wiedzy.

Współczesny system dydaktyczny stwarza

Współczesny system dydaktyczny stwarza

korzystne warunki do realizacji omawianej

korzystne warunki do realizacji omawianej

zasady. Uznaje

zasady. Uznaje

konieczność aktywnego i

konieczność aktywnego i

świadomego udziału uczniów

świadomego udziału uczniów

w uczeniu

w uczeniu

się, jednocześnie kładąc nacisk na

się, jednocześnie kładąc nacisk na

ukierunkowanie tej aktywności oraz

ukierunkowanie tej aktywności oraz

wykorzystanie jej do urzeczywistnienia

wykorzystanie jej do urzeczywistnienia

zawartych w programach celów i zadań

zawartych w programach celów i zadań

kształcenia. Właściwy użytek aktywności

kształcenia. Właściwy użytek aktywności

może zapewnić tylko

może zapewnić tylko

nauczyciel kierujący

nauczyciel kierujący

działalnością poznawczą uczniów

działalnością poznawczą uczniów

, przy

, przy

czym powinna być ona samodzielna i nowa

czym powinna być ona samodzielna i nowa

dla uczniów, organizowana świadomie i

dla uczniów, organizowana świadomie i

celowo.

celowo.

Reguły wynikające z zasady

świadomego i aktywnego udziału

uczniów w procesie nauczania-

uczenia się



Nauczyciel powinien starać się poznać

Nauczyciel powinien starać się poznać

indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać

indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać

je w taki sposób, aby coraz bardziej uwzględniały

je w taki sposób, aby coraz bardziej uwzględniały

obiektywne potrzeby społeczeństwa

obiektywne potrzeby społeczeństwa



Nauczyciel powinien stawiać uczniów w

Nauczyciel powinien stawiać uczniów w

sytuacjach wymagających dostrzegania i

sytuacjach wymagających dostrzegania i

wyjaśniania niezgodności między

wyjaśniania niezgodności między

obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą

obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą



Nauczyciel powinien stwarzać warunki

Nauczyciel powinien stwarzać warunki

sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych

sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych

form pracy

form pracy

Zasada systematyczności

- zapewnia płynny przebieg procesu nauczania-uczenia się

- zapewnia płynny przebieg procesu nauczania-uczenia się

- reguły zasady systematyczności:

- reguły zasady systematyczności:

1) określenie stanu wiedzy wyjściowej uczniów i

1) określenie stanu wiedzy wyjściowej uczniów i

bazowanie na niej przy wprowadzaniu nowego materiału

bazowanie na niej przy wprowadzaniu nowego materiału

2) ustalenie „merytorycznego środka ciężkości” dla

2) ustalenie „merytorycznego środka ciężkości” dla

każdej lekcji

każdej lekcji

3) racjonalna organizacja lekcji, podział tematu na

3) racjonalna organizacja lekcji, podział tematu na

punkty i podpunkty i omawianie ich przez nauczyciela

punkty i podpunkty i omawianie ich przez nauczyciela

4) streszczenia i syntetyzujące powtórzenia

4) streszczenia i syntetyzujące powtórzenia

5) zwracanie uwagi na sposób wyrażania myśli przez

5) zwracanie uwagi na sposób wyrażania myśli przez

uczniów

uczniów

6) wdrażanie uczniów do samodzielnej pracy od

6) wdrażanie uczniów do samodzielnej pracy od

najmłodszych lat

najmłodszych lat

Zasada trwałości wiedzy
uczniów

Proces trwałego przyswajania wiedzy

Proces trwałego przyswajania wiedzy

jest złożony, ponieważ

jest złożony, ponieważ

„zapamiętywanie i reprodukcja zależą

„zapamiętywanie i reprodukcja zależą

nie tylko od tego materiału, ale i od

nie tylko od tego materiału, ale i od

stosunku osobnika do tego materiału”.

stosunku osobnika do tego materiału”.

Na stosunek ten ma wpływ wiele

Na stosunek ten ma wpływ wiele

czynników, np. zainteresowanie i

czynników, np. zainteresowanie i

znaczenie tego materiału dla ucznia.

znaczenie tego materiału dla ucznia.

Reguły dydaktyczne dotyczące

realizacji zasady trwałości

wiedzy uczniów



Przygotowując uczniów do zaznajomienia

Przygotowując uczniów do zaznajomienia

się z nowym materiałem nauczania, musimy

się z nowym materiałem nauczania, musimy

odpowiednio ukierunkować ich

odpowiednio ukierunkować ich

zainteresowania i wytworzyć pozytywne

zainteresowania i wytworzyć pozytywne

motywy uczenia się.

motywy uczenia się.



Zaznajamianie dzieci i młodzieży z nowymi

Zaznajamianie dzieci i młodzieży z nowymi

treściami powinno być tak przygotowane

treściami powinno być tak przygotowane

pod względem organizacyjnym i

pod względem organizacyjnym i

dydaktycznym, aby uczniowie brali w tym

dydaktycznym, aby uczniowie brali w tym

procesie jak najbardziej aktywny udział.

procesie jak najbardziej aktywny udział.

Reguły dotyczące liczby i

częstotliwości ćwiczeń



Ćwiczenia mające na celu utrwalenie

Ćwiczenia mające na celu utrwalenie

przerobionego uprzednio materiału można

przerobionego uprzednio materiału można

stosować dopiero po sprawdzeniu, czy wszyscy

stosować dopiero po sprawdzeniu, czy wszyscy

uczniowie dobrze zrozumieli ów materiał.

uczniowie dobrze zrozumieli ów materiał.



Częstotliwość powtórzeń powinna być zgodna z

Częstotliwość powtórzeń powinna być zgodna z

przebiegiem krzywej zapominania.

przebiegiem krzywej zapominania.

Liczba powtórzeń stopniowo maleje, ale nie zanika całkowicie.

Liczba powtórzeń stopniowo maleje, ale nie zanika całkowicie.



Ważną formą utrwalania jest systematyzowanie

Ważną formą utrwalania jest systematyzowanie

wiadomości połączone z samodzielnym ich

wiadomości połączone z samodzielnym ich

odtwarzaniem przez uczniów.

odtwarzaniem przez uczniów.

Podsumowanie



Nauczyciel powinien wdrażać uczniów do

Nauczyciel powinien wdrażać uczniów do

teoretycznej i empirycznej weryfikacji

teoretycznej i empirycznej weryfikacji

omawianych treści, gdyż sprzyja to ich

omawianych treści, gdyż sprzyja to ich

opanowaniu.

opanowaniu.



Trwałość informacji nabywanych w formie

Trwałość informacji nabywanych w formie

układów logicznych jest większa niż

układów logicznych jest większa niż

trwałość wiadomości mało spoistych.

trwałość wiadomości mało spoistych.



Kontrola wyników nauczania połączona z

Kontrola wyników nauczania połączona z

oceną, wpływa korzystnie na trwałość

oceną, wpływa korzystnie na trwałość

wiedzy ucznia.

wiedzy ucznia.

Zasada operatywności wiedzy

uczniów

Polega ona na stwarzaniu sytuacji

Polega ona na stwarzaniu sytuacji

wymagających od uczniów nie tylko

wymagających od uczniów nie tylko

przyswajania i odtwarzania

przyswajania i odtwarzania

wiadomości i umiejętności zalecanych

wiadomości i umiejętności zalecanych

przez program, ale też posługiwania

przez program, ale też posługiwania

się nimi w pracy szkolnej

się nimi w pracy szkolnej

i pozaszkolnej.

i pozaszkolnej.

Uczniowie powinni zarazem

Uczniowie powinni zarazem

wykorzystywać zdobytą wiedzę w

wykorzystywać zdobytą wiedzę w

sposób planowany i świadomy, a to

sposób planowany i świadomy, a to

wymaga od nich możliwie pełnej

wymaga od nich możliwie pełnej

samodzielności myślenia i działania.

samodzielności myślenia i działania.

Poszukując na przykład pomysłu

Poszukując na przykład pomysłu

rozwiązania jakiegoś problemu,

rozwiązania jakiegoś problemu,

zdobywają nowe wiadomości i

zdobywają nowe wiadomości i

umiejętności, dzięki którym uczą się

umiejętności, dzięki którym uczą się

„nie dla szkoły, lecz dla życia”. W

„nie dla szkoły, lecz dla życia”. W

wyniku tego uczenia opanowują wiedzę,

wyniku tego uczenia opanowują wiedzę,

którą w przeciwieństwie do wiedzy

którą w przeciwieństwie do wiedzy

„biernej” nazywamy

„biernej” nazywamy

wiedzą

wiedzą

operatywną.

operatywną.

Reguły wynikające

z operatywności wiedzy

uczniów

Są to reguły akcentujące potrzebę wdrażania

Są to reguły akcentujące potrzebę wdrażania

dzieci i młodzieży do dostrzegania,

dzieci i młodzieży do dostrzegania,

formułowania i samodzielnego rozwiązywania

formułowania i samodzielnego rozwiązywania

określonych problemów teoretycznych i

określonych problemów teoretycznych i

praktycznych. Dzięki właściwej realizacji tych

praktycznych. Dzięki właściwej realizacji tych

reguł uczniowie poddają analizie problem, z

reguł uczniowie poddają analizie problem, z

którym się zetknęli, formułują hipotezy,

którym się zetknęli, formułują hipotezy,

opracowują plan działania oraz sprawdzają i

opracowują plan działania oraz sprawdzają i

oceniają uzyskane rezultaty- jest to tzw.

oceniają uzyskane rezultaty- jest to tzw.

nauczanie problemowe.

nauczanie problemowe.

Zasada wiązania teorii z
praktyką

- służy do racjonalnego posługiwania się wiedzą

- służy do racjonalnego posługiwania się wiedzą

teoretyczną w sytuacjach praktycznych

teoretyczną w sytuacjach praktycznych

- do form jej realizacji należy łączenie teorii z

- do form jej realizacji należy łączenie teorii z

praktyką i traktowanie tego związku jako źródła

praktyką i traktowanie tego związku jako źródła

wiedzy o świecie, kryterium prawdziwości tej

wiedzy o świecie, kryterium prawdziwości tej

wiedzy oraz jako zespół działań historyczno-

wiedzy oraz jako zespół działań historyczno-

społecznych, jednostkowych i zbiorowych

społecznych, jednostkowych i zbiorowych

pozwalających człowiekowi świadomie

pozwalających człowiekowi świadomie

przekształcać rzeczywistość

przekształcać rzeczywistość

- na jej realizację mają wpływ czynności

- na jej realizację mają wpływ czynności

poznawcze uczniów

poznawcze uczniów