Epistemologia
dr Katarzyna Paprzycka
TEORIE PRAWDY
I. Dwa podstawowe zagadnienia
1. Czym są nośniki prawdy?
Dwaj podstawowi kandydaci:
- sÄ…dy
- zdania
Inne: stwierdzenia, przekonania, myśli
2. Zagadnienie definicji vs kryterium prawdy
- Co to jest prawda?
- Jak poznajemy prawdÄ™?
II. TEORIE PRAWDY:
korespondencyjna
koherencyjna
pragmatyczna
redundancjonistyczne
prosentencjalna
rewizyjna
identycznościowa
1
1. KORESPONDENCYJNA TEORIA PRAWDY
A.Wersja wstępna
(Arystoteles, Descartes, Kant)
(k) Zdanie Z jest prawdziwe wtw, gdy zdanie Z jest zgodne z jakimÅ› faktem
B.Zasada biwalencji i transcendencji
KonsekwencjÄ… korespondencyjnej teorii prawdy jest tzw. zasada biwalencji:
(B) Każde zdanie (w sensie logicznym) jest albo prawdziwe albo fałszywe.1
Konsekwencją korespondencyjnej teorii prawdy jest też zasada transcendencji:
(R) Zdanie Z może być prawdziwe nawet jeżeli nikt o tym nie wie.
Zarzuty:
a) Antyrealiści uznają definicję (k) za definicję za szeroką. Zdanie  Nie zabijaj
(wg moralnych antyrealistów) może być prawdziwe nawet jeśli nie ma faktów
moralnych.
b) Definicja (k) jest zbyt oczywista º%nie ma treÅ›ci
c) Definicja (k) jest zbyt tajemnicza
º% opiera siÄ™ na tajemniczym pojÄ™ciu zgodnoÅ›ci
- owa zgodność musi być chyba jakimś podobieństwem.
- ale zdania i fakty wcale nie sÄ… podobne! Zdania majÄ… strukturÄ™
propozycjonalnÄ…  fakty nie.
d) Problem dziwnych« faktów:
Zdanie  Żurawina nie jest niebieska jest prawdziwe, gdy jest zgodne z
faktem, a mianowicie faktem negatywnym, że żurawina nie jest niebieska.
Zdanie  Jeżeli żurawina jest żółta, to żurawina nie jest niebieska jest
prawdziwe, gdy jest zgodne z pewnym faktem, a mianowicie faktem
warunkowym, że jeżeli żurawina jest żółta, to żurawina nie jest niebieska.
W ten sposób kolejne formy zdań zdają się wymuszać dołączanie do
ontologii kolejnych typów faktów:
- negatywnych
- alternatywnych
- warunkowych
- uniwersalnych
- statystycznych
1
Zasada biwalencji nie jest tożsama z zasadą wyłączonego środka:
Każde zdanie (w sensie logicznym) albo jest albo nie jest prawdziwe.
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 2
- kontrfaktycznych
- itd.
º% Quine i Strawson  sceptycyzm wobec faktów
faktów nie ma; są postulowane ad hoc
C.Wersja Russella (wczesna)
Odpowiedz
na zarzut d)  atomizm logiczny
Istnieją tylko fakty elementarne  te które odpowiadają zdaniom prostym.
Definicja (k) dotyczy zdań prostych.
Prawdziwość pozostałych zdań definiuje się rekurencyjnie:
Zdanie postaci  p lub q jest prawdziwe wtw, gdy zdanie p jest
prawdziwe lub zdanie q jest prawdziwe2
Zdanie postaci  ~p jest prawdziwe wtw, gdy zdanie p nie jest prawdziwe
Itd.
Dzięki takiej definicji dla zdań złożonych nie powstaje konieczność
postulowania specjalnych typów faktów.
Nb. do dziś toczą się spory jak rozumieć pewnego typu zdania, np. zdania
kontrfaktyczne.
Odpowiedz
na zarzut c)  zgodność polega na izomorfizmie
D.Semantyczna teoria prawdy Tarskiego
(T) Zdanie  Śnieg jest biały jest prawdziwe wtw, gdy śnieg jest biały.
- przejmuje konstrukcjÄ™ atomizmu logicznego
- wzbogaca go o relację spełnienie: Pa  własność P jest spełniona przez
indywiduum a; '"x Px  własność P jest spełniona przez wszystkie indywidua.
Pojęcie metajęzyka
Tarski wprowadza ostre rozróżnienie języka przedmiotowego, w którym nie
mówi się o języku, lecz wyłącznie o rzeczywistości, oraz metajęzyka, w którym
mówi się o języku (choć można również mówić o rzeczywistości).
Tarski wprowadza hierarchię języków:
J0  język przedmiotowy, nie mówi o języku, lecz tylko o rzeczywistości
J1  metajęzyk  mówi o języku J0 (może mówić o rzeczywistości)
J2  metametajęzyk  mówi o języku J1 (może mówić o języku J0 i o rzeczywistości)
itd.
Paradoks kłamcy
Wersja 1
(Z) Zdanie (Z) jest fałszywe.
2
Uwaga! Według wersji (A) zdanie postaci  p lub q jest prawdziwe wtw gdy zdanie p jest zgodne z
alternatywnym faktem, że p lub q.
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 3
Zdanie (Z) jest albo prawdziwe albo fałszywe.
Jeżeli (Z) jest prawdziwe, to prawdą jest to, co mówi, a więc że: zdanie (Z)
jest fałszywe.
Jeżeli (Z) jest fałszywe, to nie jest prawdą to, co mówi, a więc: zdanie (Z)
nie jest fałszywe, lecz jest prawdziwe.
Zdanie (Z) jest prawdziwe zawsze i tylko wtedy, gdy jest fałszywe, a to
absurd.
Wersja 2 (Buridana dowód na istnienie Boga)
Bóg istnieje
Żadne z tych dwóch zdań nie jest prawdziwe.
Zad. dom.: Przeprowadz
dowód Buridana
Wersja 3
(A) Zdanie (B) jest prawdziwe.
(B) Zdanie (A) jest fałszywe.
Zad. dom.: Wykaż paradoksalność zdań (A) i (B).
Rozwiązanie paradoksu kłamcy
Wersja 1:
Dyrektywa Tarskiego: Żadne poprawnie sformułowane zdanie nie może
być sformułowane w swoim metajęzyku.
Rozwiązanie paradoksu kłamcy  Zdanie (Z) jest sformułowane w swoim
metajęzyku.
Przyjmijmy, że zdanie (Z) jest sformułowane w języku
przedmiotowym J0. Ponieważ zdanie (Z) mówi o sobie, mówi więc o
zdaniu sformułowanym w języku J0 więc jest to zdanie sformułowane w
języku J1.
Być może więc mylne było założenie, że zdanie (Z) jest
sformułowane w języku J0. Przyjmijmy, że zdanie (Z) jest sformułowane
w metajęzyku J1. Ponieważ jednak zdanie (Z) mówi o sobie, musi być
sformułowane w metametajęzyku J2.
Itd.
Dla każdego języka Ji, jeżeli przyjmiemy, że zdanie (Z) jest
sformułowane w języku Ji, to ponieważ zdanie (Z) mówi o sobie, więc
musi być sformułowane w metajęzyku wobec języka Ji, a więc w języku
Ji+1.
Wynika stąd, że zdanie (Z) gwałci dyrektywę Tarskiego  jest to zdanie
sformułowane w swoim własnym metajęzyku, a więc zdanie niepoprawne
logicznie. Jego status logiczny jest podobny do statusu wyrażenia-chimery  (" Px
Qy '" i nie może podlegać ocenie pod kątem prawdziwości.
Wersja 2
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 4
 Zad. dom.: Wykaż nieprawidłowość dowodu na istnienie Boga
Buridana.
Wersja 3
(A) Zdanie (B) jest prawdziwe.
(B) Zdanie (A) jest fałszywe.
Zad. dom.: Wykaż, że dyrektywa Tarskiego w powyższym
sformułowaniu nie wystarcza na rozwiązanie Wersji 3
paradoksu kłamcy.
Zad. dom.: Jak należałoby uzupełnić dyrektywę Tarskiego w by
rozwiązać Wersji 3? Przeprowadz
stosowne rozumowanie.
Koszt rozwiÄ…zania Tarskiego
Rozwiązanie paradoksu kłamcy zaproponowane przez Tarskiego jest
związane z pewnym kosztem. Musimy bowiem uznać, że niepoprawne
logicznie są następujące zdania:
To zdanie jest prawdziwe.
To zdanie jest złożone kursywą.
Itd.
Dygresja: Paradoks Russell a
Rozwiązanie paradoksu kłamcy Tarskiego jest podobne do rozwiązania paradoksu
Russell a. Russell też napotkał paradoks w teorii zbiorów, który rozwiązał
wprowadzając dodatkowe ograniczenia syntaktyczne, tzw. teorię typów.
Według teorii typów, istnieje hierarchia bytów mnogościowych: na
poziomie 0 są indywidua, na poziomie 1  zbiory indywiduów, na poziomie 2 
zbiory zbiorów indywiduów itd. W obrębie poziomów większych od 0 pomiędzy
bytami mnogoÅ›ciowymi zachodzić mogÄ… relacje zawierania ƒ". Relacja
przynależności " natomiast zachodzi jedynie pomiędzy bytem z poziomu i oraz
bytem z poziomu i+1. Paradoks Russella uniknięty jest dzięki ostatniemu
rozstrzygnięciu i ograniczeniu relacji przynależności w ten sposób by wiązała
byty z przylegających poziomów hierarchii. We wstępnej wersji teorii mnogości
tego ograniczenia nie wprowadzano, stÄ…d paradoks.
Warto rozpocząć od zaznaczenia, że wstępna wersja teorii mnogości wcale
nie była tak niedorzeczna, jak nam się dziś może wydawać (uczymy się bowiem
teorii mnogości łącznie z teorią typów). Można bowiem podać intuicyjne
przykłady zarówno zbiorów, które nie są swoimi elementami, jak i tych, które
swoimi elementami są. Zbiór studentów, np. nie jest swoim elementem (zbiór
studentów nie jest bowiem studentem). Są jednak pewne zbiory (np. zbiór
niestudentów), które są swoimi elementami. (Zbiór niestudentów nie jest
studentem a zatem jest swoim elementem.)
Paradoks Russell a: Niech dany będzie zbiór Z będący zbiorem wszystkich
zbiorów, które nie są swoimi elementami; Z = {x: x " x}. Zbiór Z albo jest albo
nie jest swoim elementem.
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 5
Jeżeli zbiór Z jest swoim elementem (Z " Z), to znaczy, że spełnia kryterium
przynależności do zbioru Z, a więc '"x (x " Z x " x), a to znaczy, że zbiór Z
nie jest swoim elementem (Z " Z).
Jeżeli zbiór Z nie jest swoim elementem (Z " Z), to znaczy, że spełnia kryterium
przynależności do zbioru Z, gdyż '"x (x " x x " Z), a to znaczy, że musi być
swoim elementem Z " Z.
Zatem, zbiór Z jest swoim elementem wtw, gdy nie jest swoim elementem, co jest
sprzecznością.
Rozwiązanie paradoksu Russell a polegało  podobnie, jak w wypadku Tarskiego
 na wprowadzeniu ograniczeń syntaktycznych. Zdania kształtu x " x oraz x " x
nie uznaje siÄ™ za zdania logicznie poprawne.
Koszt rozwiÄ…zania Russell a. Podobnie jak wypadku Tarskiego kosztem
związanym z przyjęciem teorii typów była konieczność zarzucenia intuicji, od
których wyszliśmy, a mianowicie, że pewne zbiory (np. zbiór studentów) nie
są swoimi elementami, a inne zbiory (np. zbiór niestudentów) swoimi
elementami sÄ….
Zarzut Kokoszyńskiej:
W ujęciu Tarskiego brakuje wzmianki o znaczeniu zdania  Śnieg jest biały .
Przecież zdanie  Śnieg jest biały wyzute ze swego znaczenia jest po prostu
ciągiem znaków takim jak np.  geinś tsej yłaib  nie ma sensu mówić o jego
prawdziwości. Aby mówić o prawdziwości trzeba uwzględniać nie tylko poziom
syntaktyczny, lecz również poziom semantyczny.
RozwiÄ…zanie Jadackiego (2002):
Definicję prawdziwości (T) trzeba sformułować jako definicję warunkową:
(TJ) Jeżeli zdanie  Śnieg jest biały znaczy to, że śnieg jest biały, to zdanie
 Śnieg jest biały jest prawdziwe wtw, gdy śnieg jest biały.
Ogólniej:
(TJ) Jeżeli zdanie Z znaczy to, że p, to zdanie Z jest prawdziwe wtw, gdy p.
Problem Wielkiego Faktu:
Dla Wersji wstępnej:
Jeżeli zdanie Z jest zgodne z faktem, że p, to zdanie Z jest zgodne ze
wszystkim co jest faktem, z tzw. Wielkim Faktem
Dla Semantycznej Teorii Prawdy:
Jeżeli zdanie Z jest prawdziwe wtw, gdy p, to zdanie Z jest prawdziwe
wtw, gdy q, o ile p i q mają tę samą wartość logiczną.
Ponieważ wszystko, co jest faktem ma tę samą wartość logiczną, więc
zdanie Z będzie prawdziwe, gdy zachodzi Wielki Fakt.
Zdanie  Śnieg jest biały jest prawdziwe wtw, gdy śnieg jest biały i ogień
parzy i w roku 2004 prezydentem Polski jest Aleksander
Kwaśniewski i&
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 6
" Woleński: Nie przejmujmy się. Jest to konsekwencja Semantycznej Teorii
Prawdy ze względu na to, że jest to teoria ekstensjonalna. Dla Wersji wstępnej,
rozwiązanie problemu Wielkiego Faktu będzie zależało od tego, czy wyrażenie
 jest zgodne z jest wyrażeniem intensjonalnym, czy ekstensjonalnym.
" Jadacki (2002): Problem Wielkiego Faktu wydaje się rozwiązany w świetle
propozycji uwarunkowania definicji (T). Równoważność z następnika
niewątpliwie jest ekstensjonalna, natomiast element intensjonalności jest
wprowadzony w poprzedniku, gdy mowa o znaczeniu. Nie jest bowiem
poprawnym podstawieniem definicji (TJ) implikacja będąca próbą
sformułowania Problemu Wielkiego Faktu na gruncie propozycji Jadackiego:
Jeżeli zdanie  Śnieg jest biały znaczy to, że śnieg jest biały, to zdanie
 Śnieg jest biały jest prawdziwe wtw, gdy śnieg jest biały i ogień
parzy i w roku 2004 prezydentem Polski jest Aleksander Kwaśniewski
i&
Na gruncie propozycji Jadackiego, można dokonać tylko następujących dwóch
podstawień:
(a) Jeżeli zdanie  Śnieg jest biały znaczy to, że śnieg jest biały, to zdanie
 Śnieg jest biały jest prawdziwe wtw, gdy śnieg jest biały.
(b) Jeżeli zdanie  Śnieg jest biały znaczy to, że śnieg jest biały i ogień
parzy i w roku 2004 prezydentem Polski jest Aleksander Kwaśniewski
i& , to zdanie  Śnieg jest biały jest prawdziwe wtw, gdy śnieg jest
biały i ogień parzy i w roku 2004 prezydentem Polski jest Aleksander
Kwaśniewski i&
Propozycja (b) musi zostać odrzucona ze względu na fałszywość poprzednika 
pozostaje więc propozycja (a), unikająca problemu Wielkiego Faktu.
Problem luk prawdziwościowych
KonsekwencjÄ… korespondencyjnej teorii prawdy jest tzw. zasada biwalencji:
(B) Każde zdanie (w sensie logicznym) jest albo prawdziwe albo fałszywe.
Niektórzy filozofowie bronią tezy, że istnieją zdania, które nie są ani prawdziwe ani
faÅ‚szywe  zdania te majÄ… wskazywać na tzw. luki prawdziwoÅ›ciowe«.
Kandydatami na tego typu zdania sÄ… np.:
" zdania paradoksalne: por. paradoks kłamcy; paradoks przedmowy (Autor w
przedmowie do swej książki pisze:  Po zbadaniu wszystkich zdań tej książki,
jestem przekonany, że każde z nich jest prawdziwe; jednak biorąc pod uwagę
historię ludzkiej myśli, jestem przekonany, że przynajmniej jedno z nich jest
fałszywe. )
" zdania nieostre:  Jan Maria Rokita jest Å‚ysy
" zdania o przedmiotach nieistniejących:  Obecny król Francji nie ma we Francji
żadnych wpływów
" zdania o konwencjach, manierach:  Wszyscy powinni odbierać swoje
telefony ,  Ryż należy jeść pałeczkami
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 7
2. KOHERENCYJNA TEORIA PRAWDY
A. Formuła podstawowa
Sąd s jest prawdziwy wtw, gdy zbiór Z *" {s} jest koherentny
Zbiór Z to tzw. zbiór wyznaczony.
Dwa podstawowe zadania dla koherencyjnej teorii prawdy:
(a) Co to jest koherencja?
(b) Jak określić zbiór wyznaczony?
B. Koherencja
Propozycja wstępna: Koherencja jako spójność logiczna
zbiór {z1, z2, & , zk} *" {s} jest koherentny wtw, gdy Ę%(s '" (z1 '" z2 '" & '" zk))
Problem: Dwa zdania, które nie należą do zbioru Z mogą być niespójne
względem siebie, lecz spójne ze zbiorem Z:
Niech Z = {p}
Zdanie p jest spójne ze zdaniem q, zbiór {p, q} jest koherentny, zatem 
według propozycji wstępnej  q jest prawdziwe.
Zdanie p jest spójne ze zdaniem ~q, zbiór {p, ~q} jest koherentny, zatem 
według propozycji wstępnej  ~q jest prawdziwe.
Ale zdanie q oraz ~q nie mogą być prawdziwe jednocześnie.
Propozycja ulepszona: Koherencja jako wynikanie logiczne
zbiór Z *" {s} jest koherentny wtw, gdy Z Ś" s
Powyższy problem już nie powstaje o ile zbiór Z nie zawiera pary zdań
sprzecznych.
C. Zbiór wyznaczony
Zbiór wyznaczony musi być logicznie spójny (por. wyżej)
Trzy propozycje:
a) Zbiór wyznaczony to największy spójny zbiór przekonań utrzymywany
przez wszystkich ludzi (pragmatyzm)
b) Zbiór wyznaczony to zbiór tych przekonań, do których dojdziemy w
jakiejś granicy badań (Putnam, Peirce)
c) Zbiór wyznaczony to zbiór przekonań istoty wszechwiedzącej
(idealizm).
D. Zasada biwalencji i transendencji
Zasada biwalencji nie jest jednoznacznie przyjęta. Jeżeli przyjąć stanowisko
idealistyczne (według którego zbiór wyznaczony to zbiór przekonań istoty
wszechwiedzącej), to zasada biwalencji jest utrzymana. Jeżeli przyjąć jedno ze
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 8
słabszych stanowisko, to zasada ta nie będzie obowiązywała  ku uciesze
zwolenników luk prawdziwościowych, a zmartwieniu innych (por. zarzut ????, niżej)
Podobnie z zasadą transcendencji  będzie ona obowiązywała przy przyjęciu
rozwiązania c) oraz b), natomiast nie przy przyjęciu rozwiązania a).
E. y
ródła motywacji dla koherencyjnej teorii prawdy
(i) Problem zgodności
Podstawowym problemem podnoszonym wobec głównego konkurenta
koherencyjnej teorii prawdy (tj. wobec korespondencyjnej teorii prawdy) jest
problem związany z tym, że jest wielką metafizyczną zagadką, jaki ma być kształt
relacji zgodności, która musi zachodzić między  z jednej strony  sądami, czy
zdaniami, które są bytami o strukturze propozycjonalnej, a  z drugiej strony 
rzeczywistością, która nie ma struktury propozycjonalnej.
Problem ten w ogóle nie powstaje dla koherencyjnej teorii prawdy, gdyż o
prawdziwości mowa jest wówczas, gdy zachodzi pewna relacja, a mianowicie
koherencji między bytami jednorodnymi  o strukturze propozycjonalnej.
(ii) Problem kryterium prawdy
Atutem dla koherencyjnej teorii prawdy jest to, że z samej definicji
prawdy wynika jasno kryterium prawdy, jest nim koherencja z sądami już
uznanymi za prawdziwe.
Zwolennicy koherencyjnej teorii prawdy zarzucali korespondencyjne
teorii prawdy, że z korespondencyjnej teorii prawdy nie wynika korespondencyjne
kryterium prawdy. Takim kryterium musiałoby być porównanie sądu czy zdania z
rzeczywistością  nie mamy jednak bezpośredniego dostępu do rzeczywistości 
możemy co najwyżej porównywać przekonania z przekonaniami, zdania ze
zdaniami.
(iii) Odpowiedz
sceptykom
Część motywacji dla koherencyjnej teorii prawdy bierze się z najbardziej
naturalnej odpowiedzi wobec sceptycyzmu.
Uznajemy za prawdziwe nasze przekonania, że świat zewnętrzny istnieje,
że jest takim, jakim go widzimy itd., ale nie możemy tego wykazać poza wszelką
wątpliwość  stąd zarzuty sceptyków. Możemy się bronić wskazując, że
przekonania, które sceptycy poddają w wątpliwość są częścią najbardziej
koherentnego systemu przekonań, a zatem  według zwolenników koherencyjnej
teorii prawdy  są słusznie uznawane za prawdziwe.
º%Zarzut: w powyższych wywodach  szczególnie (ii) i (iii)  pomylone
sÄ… kwestie uzasadnienia i prawdy. Najbardziej naturalnym stanowiskiem
jest stanowisko korespondencyjne w odpowiedzi na pytanie  Co to jest
prawda? oraz stanowisko koherencyjne w odpowiedzi na pytanie  Jak
poznać prawdę? . Wielu zwolenników korespondencyjnej teorii prawdy
traktuje koherencjonizm nie jako teoriÄ™ prawdy, lecz jako teoriÄ™ kryterium
prawdy.
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 9
Na zakończenie argumentacja Blansharda, mająca wykazać, że takie
stanowisko mieszane (korespondencyjna teoria prawdy, koherencyjna
teoria uzasadnienia) jest niemożliwe:
(iv) Blanshard: Koherencyjna teoria uzasadnienia pociÄ…ga koherencyjnÄ… teoriÄ™
prawdy
(1) Koherencja jest kryterium prawdziwości sądów.
(2) Jeżeli prawda to zgodność z faktami, to koherencja nie będzie kryterium
prawdy (nie ma bowiem gwarancji, że w pełni koherentny system przekonań jest
zgodny z faktami, a zatem prawdziwy).
(3) Ponieważ koherencja jest kryterium prawdy, to prawda nie polega na
korespondencji.
º%Rescher zarzuca rozumowaniu Blansharda popeÅ‚nienie bÅ‚Ä™du
ekwiwokacji. Blanshard używa dwóch pojęć kryterium prawdy:
niezawodnego kryterium prawdy oraz zawodnego kryterium prawdy. W
przesłance (2) mowa o niezawodnym kryterium prawdy. We wniosku i
przesłance (1) mowa o zawodnym kryterium prawdy.
F. Zarzuty:
a) Problem transcendencji
Pewne sądy są prawdziwe nawet jeśli nie pozostają w relacji koherencji z żadnym
zbiorem przekonań.
 Jan Kochanowski napisał dokładnie 2 zdania 2 dni po śmierci swojej córeczki
 Szekspir kichnął dwukrotnie zanim napisał pierwsze słowa  Romea i Julii 
Sądy wyrażone tymi zdaniami są albo prawdziwe albo fałszywe, lecz ani te zdania
ani ich zaprzeczenia nie pozostają one w relacji koherencji z żadnym systemem
przekonań. (Wyjątek tu może stanowić jedynie system przekonań istoty
wszechwiedzÄ…cej.)
Według nieidealistycznych wersji koherencyjnej teorii prawdy, istnieją
sądy nierozstrzygalne, które nie są ani prawdziwe ani fałszywe. Stanowią one luki
prawdziwościowe. Jednak nawet zwolennicy  luk prawdziwościowych uznają, że
w przypadku koherencyjnej teorii prawdy tych luk jest zbyt wiele.
Zwolennicy korespondencyjnej teorii prawdy uważają, że problem ten
świadczy po prostu o tym, że koherencyjna teoria nie jest teorią natury prawdy, lecz
podaje jedynie kryterium prawdy.
b) Groz
ba relatywizmu
Jeżeli możliwe są dwa różne maksymalnie koherentne zbiory przekonań
(por. np. Kuhn), to konsekwencją koherencyjnej teorii prawdy będzie relatywizm 
prawdziwość zależeć będzie od przyjęcia jednego z tych zbiorów. Przyjęcie
jednego z tych zbiorów nie może już być dyktowane prawdziwością.
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 10
3. PRAGMATYCZNA TEORIA PRAWDY
James, Dewey, Peirce
Sąd s jest prawdziwy wtw, gdy s jest pożyteczny.
A. Co znaczy  pożyteczny ?
- pożyteczny dla kogo? do czego?
- to, co pożyteczne krzyżuje się z tym, co prawdziwe.
Dla polityka, przekonanie, że jest uczciwy może być pożyteczne, choć fałszywe.
I odwrotnie, prawdziwe przekonanie, że jest łapówkarzem, może być
niepożyteczne.
- Czeżowski: jeżeli nawet znalez
ć sens wyrażenia  pożyteczny , tak aby było
przynajmniej miało ten sam zakres, co wyrażenie  prawdziwy , to i tak jest to, co
najwyżej wtórna charakterystyka prawdy, nie ujmująca jej istoty
- Russell: pomieszanie kryterium prawdy i definicji prawdy
B. Konsensualna teoria prawdy Peirce a
- prawdziwe jest zdanie uznane za prawdziwe przez społeczność badawczą w idealnej
granicy badań.
C. Zarzuty (podobne do zarzutów wobec koherencyjnej teorii prawdy)
a) pomieszanie kryterium prawdy i definicji prawdy
b) groz
ba relatywizmu
c) pewne sądy/zdania nie będą ani prawdziwe ani fałszywe
d) groz
ba subiektywizmu (w zależności od tego, jak rozumie się  pożyteczny )
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 11
4. LINGWISTYCZNE TEORIE PRAWDY
Wspólne lingwistycznym teoriom prawdy jest przekonanie, że predykat  prawdziwy
pełni specjalną rolę w języku  i dopiero dokładne zrozumienie tej roli może pomóc w
zrozumieniu prawdy.3 (Redundancyjne teorie prawdy wręcz twierdzą, że niepotrzebne są
tradycyjne metafizyczne teorie prawdy
4.1. PROSENTENCJALNA TEORIA PRAWDY
(Belnap, Camp, Grover)
Podstawowym wyrażeniem jest  to jest prawdą , które funkcjonuje jako tzw. zazdanie.
Zazdanie4 jest wyrażeniem, które zastępuje wcześniej występujące w wypowiedzi zdanie.
(Podobnie jak zaimek jest wyrażeniem, które zastępuje wcześniej występujący
rzeczownik.) Wez
my pod uwagÄ™ dwa wypowiadane po kolei zdania:
(a) Zbysław wszedł do pokoju.
(b) Zdzisława dopiero wtedy odkryła, że było jej bez niego smutno.
W zdaniu (b) występują dwa zaimki:  jej można zastąpić przez  Zdzisławie , a  niego
przez  Zbysława . Podobną anaforyczną funkcję ma  według prosentencjalnej teorii
prawdy  wyrażenie  to jest prawdą , które zastępuje całe zdania. Rozważmy:
(c) Åšnieg jest niebieski.
(d) Jeżeli to jest prawdą, to można ulepić niebieskiego bałwana.
W zdaniu (d) zazdanie  to jest prawdą można zastąpić przez zdanie  śnieg jest niebieski .
A. Zarzuty:
a) Podstawowym zarzutem wobec prosentencjalnej teorii prawdy jest to, że nie
wydaje się to być teoria pasująca do wszystkich kontekstów, w których
wspominana jest prawda. (Jest to też zarzut stawiany wielu lingwistycznym teoriom
prawdy.)
Jadacki (2002) podaje przykłady następujących zdań jako zdań, z którymi
nie radzi sobie redundacjonistyczna teoria prawdy, lecz trudności z nimi będzie
miała również prosentencjalna teoria prawdy.:
(a) Nie pamiętam zdania, które wypowiedziałem dziś rano tuż po
przebudzeniu. Dlatego nie wiem, czy było ono prawdziwe.
(b) Nie ma takiego człowieka, że wszystkie wypowiedziane przez
niego zdania sÄ… prawdziwe.
b) Problem teorii fałszu
W większości dotychczas omawianych teorii, pojęcie fałszu było dopełnieniem
pojęcia prawdy. Jeżeli zdanie zgodne z rzeczywistością jest zdaniem prawdziwym,
3
Ta charakterystyka jest bardzo zgrubna. Może się wydać podejrzane, bo w szczególności semantyczna teoria
prawdy Tarskiego wydaje siÄ™ speÅ‚niać warunek bycia lingwistycznÄ…« teoriÄ…. Nie jest to jednak wcale niewÅ‚aÅ›ciwa
konsekwencja, gdyż toczą się dyskusje, czy semantyczną teorię prawdy należy uznać za współczesną wersję teorii
korespondencji, czy też nie.
4
W j. angielskim używa się terminu  prosentence (stąd nazwa  prosentential theory of truth )  w analogii do
angielskiego termin  pronoun (będącego tłumaczeniem polskiego  zaimek ).
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 12
to zdaniem fałszywym jest zdanie niezgodne z rzeczywistością. Jeżeli zdaniem
prawdziwym jest zdanie pozostajÄ…ce w relacji koherencji z wyznaczonym zbiorem
zdań, to zdaniem fałszywym będzie zdanie nie pozostające w relacji koherencji z
wyznaczonym zbiorem zdań. . Jeżeli zdaniem prawdziwym jest zdanie pożyteczne,
to zdaniem fałszywym będzie zdanie niepożyteczne.
W wypadku teorii prosentencjalnej, pojęcie fałszywości wydaje się w ogóle
niezrozumiałe. Jest to dalszy argument na rzecz tezy, że teoria ta nie jest suwerenną
teorią prawdy  wskazuje na pewną rolę językową odgrywaną przez wyrażenie
 prawdziwy , lecz nie może uzurpować sobie prawa do bycia kompletną teorią
prawdy.
4.2. DEFLACJONISTYCZNE TEORIE PRAWDY
To grupa teorii obejmujÄ…cych tzw. redundacjonizm, deflacjonizm, minimalizm,
dyskwotacjonizm. Wspólne tym teoriom jest przekonanie, że zdania (T) Tarskiego 
przypomnijmy  zdania, których przykładem jest:
(T) Zdanie  Śnieg jest biały jest prawdziwe wtw, gdy śnieg jest biały.
nie są definicjami wyrażenia  prawdziwy . Na pytanie, czym dokładnie te zdania są, różne
teorie różnie odpowiadają. Według wczesnego dyskwotacjonizmu (Quine) zdania te
informujÄ… o tym, jak zrzucać cudzysÅ‚owy  sÄ… przepisami na od-cudzosÅ‚owiania«. WedÅ‚ug
redundacjonizmu, wyrażenie  prawdziwy nie wnosi nic  jest banalizatorem« (termin
Jadackiego 2002).
Oto nieco uproszczona klasyfikacja deflacjonistycznych teorii prawdy (za ???) 
oparta na pytaniu z jakiego typu równoważności zdają sprawę zdania (T):
równoważności T
analityczne redundacjonizm (Prior)
konieczne minimalizm (Horwich)
materialne dyskwotacjonizm (Quine)
Według ekstremalnego stanowiska redundacjonizmu zdanie:
Zdanie  Śnieg jest biały jest prawdziwe.
znaczy5 dokładnie tyle, co:
Śnieg jest biały.
A skoro tak, to wszystkie zdania, w których występuje wyrażenie  prawdziwy można
zredukować do zdań, w których ten termin nie występuje. Jest one więc redundantny 
niepotrzebny. W wypadku pozostałych teorii termin  prawdziwy nie jest już w ten sam
sposób zbyteczny. Wszystkie jednak podejścia deflacjonistyczne prowadzą do następującej
konsekwencji.
5
Jest to delikatna kwestia, gdyż  w świetle ustaleń Tarskiego  pierwsze ze zdań jest zdaniem metajęzyka, a
drugie zdaniem języka przedmiotowego. Nie jest jasne, jak zdania różnych języków mogą mieć takie samo
znaczenie. Jeżeli natomiast zrezygnować z hierarchii języków Tarskiego, to powstaje konieczność innego
rozwiązania paradoksu kłamcy.
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 13
Niepotrzebna okazuje siÄ™ klasyczna teoria prawdy (czy to korespondencyjna, czy to
koherencyjna), która  w świetle wszystkich podejść deflacjonistycznych  rozumiana jest
jako nadÄ™ta« metafizycznie (wyrażenie  deflacja konotuje uwolnienie metafizycznego
nadÄ™cia«). NadÄ™ta« metafizycznie teoria prawdy rozważa prawdÄ™ jako relacjÄ™ myÅ›li
(języka) i świata (teoria koherencyjna mimo, iż nie rozumie prawdy jako relacji myśli do
Å›wiata, to skonstruowana jest w takim klasycznym  metafizycznie nadÄ™tym« ukÅ‚adzie
odniesienia  czerpie swą podstawową motywację z metafizycznego problemu zgodności).
Według wielu deflacjonistów prawdziwość nie jest własnością realną. Własnością
realną jest np. podleganie prawu grawitacji. Wszystkie ciała, które podlegają prawu grawitacji
mają rzeczywiście coś wspólnego. Nawet jeżeli mamy do czynienia z pozornie
niezwiązanymi zjawiskami takimi, jak spadek ołówka na biurko i obrót Ziemi wokół słońca,
to okazuje się, że zjawiska te mają rzeczywiście ze sobą coś wspólnego  i w jednym i w
drugim wypadku odpowiedzialna za nie jest podleganie sile grawitacji. Ale prawdziwość nie
jest wÅ‚asnoÅ›ciÄ… realnÄ…, czy metafizycznÄ…«. Jeżeli zestawimy ze sobÄ… dwa zdania takie, jak
np.:
(a)  Londyn jest stolicÄ… Wielkiej Brytanii
(b)  Ziemia obraca się wokół Słońca
to przyznamy, że oba te zdania są prawdziwe. Są one prawdziwe ze względu na to, jak się
rzeczy w świecie mają. Nie znaczy to jednak, że posiadają jakąś realną wspólną własność. 
Jednym ze sposobów zrozumienia, o co chodzi deflacjonistom twierdzącym, że prawdziwość
nie jest własnością realną jest zastanowienie się nad tym, jest wpierw uposażenie świata w
przedmioty i jedynie we wÅ‚asnoÅ›ci realne«  tj. w pierwszym rzÄ™dzie fizyczne (w miarÄ™
potrzeby również mentalne, społeczne, etc.)  lecz powstrzymać się przed uposażaniem
świata we własność prawdziwości. Według deflacjonistów świat, który zostałby uposażony
we własności fizyczne (mentalne, społeczne, etc.), lecz nie we własność prawdziwości,
niczym by się nie różnił od naszego świata. W tym sensie własność prawdziwości nie jest
wÅ‚asnoÅ›ciÄ… realnÄ…«  jej dodanie do Å›wiata nic w nim nie zmienia. A dodać jÄ… możemy
bardzo tanio«  korzystajÄ…c z równoważnoÅ›ci T.
Według teorii deflacyjnych mimo, że równoważności (T) nie definiują prawdy  nie
ma bowiem potrzeby prawdy definiować  to definiują nasze posiadanie pojęcia prawdy.
Posiadanie pojęcia prawdy sprowadza się do przyjęcia wszystkich nieparadoksalnych (sic!)
równoważności T.
Stanowiska deflacyjne są pokrewne stanowiskom ekspresywistycznym. Według
emotywizmu np. zdania  Korupcja jest moralnie niesłuszna nie należy traktować jako zdania
opisowego przypisującego własności moralnej niesłuszności (której według emotywistów nie
ma) czemukolwiek, lecz raczej jako zdania wyrażającego negatywny stosunek osoby zdanie
to wypowiadającej do korupcji. Podobnie według deflacjonizmu zdanie  Zdanie  Śnieg jest
biały jest prawdziwe wyraża gotowość wypowiadającego to zdanie do twierdzenia, że śnieg
jest biały.
B.Zarzuty:
a) Problem luk prawdziwościowych
b) Kłopoty z wyrażeniem intuicji zgodności
Jakkolwiek by się nie zapatrywać na teorię korespondencyjną, to zdajemy się
przyjmować intuicję zgodności, którą można wyrazić w sposób następujący:
(g) Zdanie  Śnieg jest biały jest prawdziwe, ponieważ śnieg jest biały
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 14
Okazuje się jednak, że jeżeli przyjąć minimalizm lub redundacjonizm, według
których:
(Zdanie  Śnieg jest biały jest prawdziwe wtw, gdy śnieg jest biały)
przyjęcie intuicji (g) prowadzi do fałszu:
Śnieg jest biały, ponieważ śnieg jest biały
Zdanie  Śnieg jest biały jest prawdziwe, ponieważ zdanie  Śnieg jest biały
jest prawdziwe
º% Można tu próbować bronić tych teorii sugerujÄ…c, że wyrażenie  x ponieważ y
tworzy tzw. kontekst nieprzejrzysty (opaque) nie pozwalajÄ…cy na podstawianie
wyrażeń równoważnych. Jest znaną rzeczą, że czasowniki epistemiczne tworzą
takie konteksty. Wez
my za przykład czasownik  jest przekonany, że . Z faktu, że:
ą jest przekonany, że pierwszy król Polski był wielkim człowiekiem
nie wynika, że:
ą jest przekonany, że Bolesław Chrobry był wielkim człowiekiem
mimo, że:
(x) (x jest pierwszy królem Polski a" x = Bolesław Chrobry)
º%º%Dalej można jednak ripostować, że należy rozróżnić dwa rodzaje kontekstów
nieprzejrzystych. Rzeczywiście wyrażenia  x ponieważ y prawdopodobnie
tworzy kontekst nieprzejrzysty w tym sensie, że nie wolno podstawiać wyrażeń
równoważnych. Argumentacja wyjściowa przeciw teoriom deflacjonistycznym
opierała się jednak na silniejszej równoważności  mianowicie równoważności
koniecznej. Aby wykazać, że jest to argumentacja nietrafna trzeba byłoby
wykazać, że wyrażenie  x ponieważ y tworzy kontekst hiper-nieprzejrzysty, tj.
taki, że nie dozwolone jest podstawianie nawet koniecznie równoważnych
wyrażeń. Wydaje się, że wyrażenie  x jest przekonany, że p w każdym razie nie
tworzy kontekstów hiper-nieprzejrzystych, na co wskazuje następujący przykład.
Wez
my za przykład następującą równoważność konieczną:
(x) (x jest człowiekiem a" ~ x jest orłem)
Otóż wydaje się, że z tego, że:
ą jest przekonany, że Bolesław Chrobry był człowiekiem.
wynika, że
ą jest przekonany, że Bolesław Chrobry nie był orłem.
Dlaczego mielibyśmy przypuszczać, że  x ponieważ y tworzy kontekst hiper-
nieprzejrzysty?
º%º%º%Akurat można wykazać, że  x jest przekonany, że p tworzy konteksty
hiper-nieprzejrzyste. Załóżmy, że prawdziwe jest zdanie, którego schematem jest:
(x) (x jest człowiekiem a" x posiada specyficzny gen Gx na chromosomie Hx)
Zdanie to wyraża tylko przekonanie o tym, że bycie człowiekiem ma jakieś
genetyczne podstawy, które można poznać naukowo  można byłoby tutaj
wymienić nasz genom. Otóż z faktu, że:
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 15
 ą jest przekonany, że Bolesław Chrobry był człowiekiem.
wcale nie wynika, że
ą jest przekonany, że Bolesław Chrobry posiadał gen Gx na chromosomie Hx.
gdyż ą może w ogóle nie wiedzieć, co to są geny, chromosomy itd.
Nie wykazano w ten sposób, że  x ponieważ y tworzy kontekst hiper-
nieprzejrzysty, ale można domniemywać  chyba że zostanie wykazane inaczej 
iż skoro  x jest przekonany, że p tworzy konteksty hiper-nieprzejrzyste ze
względu na uwikłanie czynników epistemicznych, to podobnie będzie z  x
ponieważ y .
c) Kłopoty ze zrozumieniem wszystkich kontekstów, w których występuje
wyrażenie  prawdziwy  por. przytaczane już za Jadackim (2002) zdania:
(a) Nie pamiętam zdania, które wypowiedziałem dziś rano tuż po
przebudzeniu. Dlatego nie wiem, czy było ono prawdziwe.
(b) Nie ma takiego człowieka, że wszystkie wypowiedziane przez niego
zdania sÄ… prawdziwe.
d) Problem teorii fałszu
W wypadku teorii deflacyjnych pojęcie fałszywości nie wynika od razu z
pojęcia prawdziwości  musi zostać wprowadzone. W przeciwieństwie jednak do
prosentencjalnej teorii prawdy, wprowadzenie tego pojęcia nie będzie stwarzało
specjalnych kłopotów. Pojęcie fałszywości ma osoba, która opanuje wszystkie
równoważności typu (F):
(F) Zdanie  p jest fałszywe wtw, gdy nie jest tak, że p.
e) Problem zdań przyszłych (Woleński)
Problem stwarza rozumienie zdań przyszłych. Przecież jeżeli ktoś twierdzi:
Jutro odbędzie się bitwa.
to nie jest to równoznaczne z twierdzeniem:
Prawdą jest, że jutro odbędzie się bitwa.
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 16
5. IDENTYCZNOÅšCIOWA TEORIA PRAWDY
Prekursorzy: Bradley, Russell. Współcześnie: Dodd, Hornsby, McDowell
Podstawowym z
ródłem motywacji dla identycznościowej teorii prawdy to tzw. problem
zgodności, który trawi korespondencyjną teorię prawdy rozumiejącą prawdę jako relację
między tak różnymi bytami jak myśl i świat. Według zwolenników identycznościowej teorii
prawdy, zwolennicy koherencyjnej teorii prawdy popełniają błąd analogiczny do idealizmu 
lokując prawdę w jednej ze sfer  sferze myśli, odczepiając ją niejako od świata, natomiast
zwolennicy deflacjonizmu popełniają błąd analogiczny do materializmu  lokując prawdę w
drugiej ze sfer  sferze świata. W jednym i w drugim wypadku powstałe teorie nie są
metafizyczne satysfakcjonujÄ…ce. Jedynym sposobem zaspokojenia metafizycznych ambicji
zadanych przez korespondencyjną teorię prawdy, bez popadania w problem zgodności, jest 
według zwolenników identycznościowej teorii prawdy  uznanie, że prawdziwość polega na
identyczności tego, co myślimy z tym, co jest, tj. na identyczności prawdziwej myśli i świata.
A. Zarzut absurdalności
Pierwszy zarzut można sformułować tak: Ten pogląd jest absurdalny, gdyż zdanie (byt
językowy) z pewnością nie jest identyczne ze stanem rzeczy (bytem niejęzykowym).
Zwolennicy identycznościowej teorii prawdy temu przytakną i uznają za podstawowe
zadania swej teorii sformułowanie odpowiedzi na pytania:
Co jest nośnikiem prawdy?
Co jest uprawdziwiaczem?6
Odrzucą oni w każdym razie pogląd według którego nośnikami prawdy są zdania 
przychylać się będą poglądowi, że nośnikami prawdy są sądy (które w dodatku będą
specyficznie rozumiane). Odrzucą też pogląd, że uprawdziwiaczami są stany rzeczy i
twierdzić będą, iż to (specyficznie rozumiane) fakty są uprawdziwiaczami.
B. Dodd wyróżnia dwie wersje teorii identyczności: wersję mocną i słabą. Obu
wspólna jest następująca teza:
Sąd, że p jest prawdziwy wtw, gdy sąd, że p jest identyczny z jakimś faktem.
Wersje te różni pogląd na temat tego, czym są fakty. Według wersji mocnej fakty to
stany rzeczy, których składowymi są przedmioty i własności. Według wersji
umiarkowanej fakty to prawdziwe myśli. Według Dodda, wersja mocna podlega
zarzutowi absurdalności, lecz słaba daje się utrzymać.
C. Zarzut wobec słabej wersji
Wygląda na to, że według słabej wersji:
Sąd, że p jest prawdziwy wtw, gdy sąd, że p jest identyczny z prawdziwą myślą, że p.
A
atwo zauważyć, że w obu członach równoważności występuje wyrażenie  prawdziwy .
Są dokładnie dwie możliwości.7 Albo występuje ono w tym samym sensie w definiensie i
w definiendum, albo nie. Jeżeli wyrażenie  prawdziwy występuje w tym samym sensie
w definiendum i w definiensie, to słaba wersja teorii identycznościowej jest obarczona
błędem błędnego koła. Jeżeli wyrażenie występuje w innym sensie w definiensie niż w
6
Ang. truth-maker. Termin polski za Woleńskim (2003)
7
Por. też Woleński (2003)
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 17
definiendum, to co prawda unika się zarzutu błędnego koła, lecz ponieważ nie podano
nam, w jakim to sensie występuje w definiensie, więc definicja obarczona jest błędem
ignotum per ignotum. Pewnym wyjściem z tej sytuacji byłoby zaprzeczenie założeniu, że
powyższą równoważność należy traktować, jak definicję. Powstaje wtedy jednak pytanie,
jak należy ją traktować.
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teorie prawdy 18