Rozwój dziecka

Rozwój dziecka

w rodzinie

w rodzinie

patologicznej

patologicznej

Czym jest

Czym jest

patologia?

patologia?

Termin „patologia” służy w naukach

Termin „patologia” służy w naukach

medycznych do określenia m. in. stanów

medycznych do określenia m. in. stanów

chorobowych, jakie mają miejsce w

chorobowych, jakie mają miejsce w

żywych organizmach, czyli ich reakcji na

żywych organizmach, czyli ich reakcji na

działanie czynników chorobotwórczych i

działanie czynników chorobotwórczych i

związanych z nimi zaburzeniami we

związanych z nimi zaburzeniami we

współdziałaniu poszczególnych narządów

współdziałaniu poszczególnych narządów

lub tkanek danego organizmu, co może

lub tkanek danego organizmu, co może

przejawiać się np. we wzroście

przejawiać się np. we wzroście

temperatury, w zmianach morfologii krwi

temperatury, w zmianach morfologii krwi

i tym podobnych wskaźnikach.

i tym podobnych wskaźnikach.

Na początku naszego stulecia powyższy termin

Na początku naszego stulecia powyższy termin

został przyswojony przez socjologów naukom

został przyswojony przez socjologów naukom

społecznym i był stosowany w celu określenia

społecznym i był stosowany w celu określenia

rozmaitych zjawisk społecznych, które uważano za

rozmaitych zjawisk społecznych, które uważano za

przypadki zachowań świadczących o pewnych

przypadki zachowań świadczących o pewnych

odchyleniach od obowiązujących w danym

odchyleniach od obowiązujących w danym

społeczeństwie norm i wówczas pojawiło się pojęcie

społeczeństwie norm i wówczas pojawiło się pojęcie

„patologii społecznej”.

„patologii społecznej”.

Do zjawisk wspomnianej patologii zaliczano:

Do zjawisk wspomnianej patologii zaliczano:

przestępczość, prostytucję, homoseksualizm,

przestępczość, prostytucję, homoseksualizm,

alkoholizm, narkomanię itp. zjawiska, które

alkoholizm, narkomanię itp. zjawiska, które

uważano za anormalne, podobnie jak odbiegające od

uważano za anormalne, podobnie jak odbiegające od

normy są rozmaite objawy chorobowe zachodzące w

normy są rozmaite objawy chorobowe zachodzące w

żywych organizmach.

żywych organizmach.

Tego typu zjawiska patologii występują także w

Tego typu zjawiska patologii występują także w

rodzinie

rodzinie

.

.

Czym jest

Czym jest

patologia?

patologia?

Rodzina

Rodzina



Rodzina jest środowiskiem życiowym

Rodzina jest środowiskiem życiowym

niemal każdego człowieka.

niemal każdego człowieka.



Józef Rembowski pisze, że: „Rodzina jest

Józef Rembowski pisze, że: „Rodzina jest

grupą o swoistej organizacji i o określonym

grupą o swoistej organizacji i o określonym

układzie ról między poszczególnymi

układzie ról między poszczególnymi

członkami, związaną wzajemną

członkami, związaną wzajemną

odpowiedzialnością moralną, świadomą

odpowiedzialnością moralną, świadomą

własnej odrębności, mającą swe tradycje i

własnej odrębności, mającą swe tradycje i

przyzwyczajenia, zespoloną miłością i

przyzwyczajenia, zespoloną miłością i

akceptującą się nawzajem. Bezpośredniość

akceptującą się nawzajem. Bezpośredniość

wzajemnych kontaktów, a także

wzajemnych kontaktów, a także

wzajemnych związków uczuciowych

wzajemnych związków uczuciowych

kształtują określone stosunki pomiędzy

kształtują określone stosunki pomiędzy

poszczególnymi członkami rodziny”.

poszczególnymi członkami rodziny”.

Funkcje rodziny

Funkcje rodziny



funkcja wychowawcza,

funkcja wychowawcza,



prokreacyjna,

prokreacyjna,



socjalizacyjna,

socjalizacyjna,



materialno-ekonomiczna,

materialno-ekonomiczna,



kulturalna i religijna.

kulturalna i religijna.

Układy stosunków rodzinnych mogą być

Układy stosunków rodzinnych mogą być

ustalone w różnorodny sposób: albo

ustalone w różnorodny sposób: albo

przez przyjazne i popierające siły, albo

przez przyjazne i popierające siły, albo

przez siły wrogie i niebezpieczne. Jeśli

przez siły wrogie i niebezpieczne. Jeśli

dostają się do rodziny czynniki wrogie i

dostają się do rodziny czynniki wrogie i

destrukcyjne może dojść do jej

destrukcyjne może dojść do jej

rozkładu i

rozkładu i

rozbicia

rozbicia

.

.

Dziecko, jako

Dziecko, jako

główne ogniwo

główne ogniwo

rodziny

rodziny

Przychodząc na świat daje rodzicom

Przychodząc na świat daje rodzicom

ogromną radość, szczęście lecz przede

ogromną radość, szczęście lecz przede

wszystkim nakłada na nich ogromną

wszystkim nakłada na nich ogromną

odpowiedzialność. To przy udziale rodziny ma

odpowiedzialność. To przy udziale rodziny ma

się dokonać podstawowy proces

się dokonać podstawowy proces

kształtowania pojęć moralnych dziecka, jego

kształtowania pojęć moralnych dziecka, jego

wrażliwość emocjonalna i społeczna. Wpływu

wrażliwość emocjonalna i społeczna. Wpływu

rodziny nie da się zastąpić przez żadne inne

rodziny nie da się zastąpić przez żadne inne

formy opieki. O sile oddziaływań rodziny na

formy opieki. O sile oddziaływań rodziny na

rozwój dziecka decydują przede wszystkim

rozwój dziecka decydują przede wszystkim

czynniki emocjonalne, stosunek rodziców do

czynniki emocjonalne, stosunek rodziców do

dziecka oraz zaufanie dziecka do rodziców.

dziecka oraz zaufanie dziecka do rodziców.

Rodziny, które radzą sobie z własnymi problemami

Rodziny, które radzą sobie z własnymi problemami

możemy nazwać

możemy nazwać

rodzinami funkcjonalnymi

rodzinami funkcjonalnymi

. Są jednak i

. Są jednak i

takie, które nie potrafią pomyślnie rozwiązywać sytuacji

takie, które nie potrafią pomyślnie rozwiązywać sytuacji

kryzysowych i realizować swych funkcji.

kryzysowych i realizować swych funkcji.

Takie rodziny nazywamy

Takie rodziny nazywamy

dysfunkcjonalnymi lub

dysfunkcjonalnymi lub

patologicznymi.

patologicznymi.

Rodzina

Rodzina

patologiczna

patologiczna

(dysfunkcjonalna)

(dysfunkcjonalna)

Cechą charakterystyczną takiej rodziny jest

Cechą charakterystyczną takiej rodziny jest

występowanie niekorzystnych czynników, takich

występowanie niekorzystnych czynników, takich

jak:

jak:



nadużywanie alkoholu,

nadużywanie alkoholu,



zażywanie narkotyków,

zażywanie narkotyków,



przemoc,

przemoc,



wykorzystywanie seksualne dzieci,

wykorzystywanie seksualne dzieci,



różnego typu konflikty między członkami rodziny,

różnego typu konflikty między członkami rodziny,



popełnianie przestępstw,

popełnianie przestępstw,



rozwód rodziców prowadzący do rozbicia rodziny.

rozwód rodziców prowadzący do rozbicia rodziny.

Typy postaw rodzicielskich

Typy postaw rodzicielskich

wg L. KANNERA

wg L. KANNERA



postawa akceptacji i miłości - pozytywnie

wpływająca na rozwój dziecka;



jawne odrzucenie - unikanie kontaktu z

dzieckiem, bardzo surowe traktowanie (prowadzi

do zahamowania uczuć wyższych, wzrostu

agresji, niedostosowania społecznego,

przestępczości);



postawa perfekcjonistyczna - wysokie

wymagania i brak akceptacji zachowań dziecka

(pojawiają się frustracje, brak wiary we własne

siły, obniżony obraz siebie, częste lęki, poczucie

winy);



przesadna opiekuńczość - silna postawa

poświęcenia wobec dziecka, duża pobłażliwość,

przytłaczająca obecność rodzica (dziecko bardzo

zależne, mało samodzielne, brak własnej

inicjatywy, niezaradność życiowa).

Typy postaw rodzicielskich

Typy postaw rodzicielskich

wg M. ZIEMSKIEJ

wg M. ZIEMSKIEJ

Pozytywne

Pozytywne

Negatywne

Negatywne

1. Akceptacja - przyjęcie

1. Akceptacja - przyjęcie

dziecka takim jakie jest,

dziecka takim jakie jest,

rodzice kochający dziecko,

rodzice kochający dziecko,

czerpią przyjemność z

czerpią przyjemność z

kontaktu z nim, aprobują ale

kontaktu z nim, aprobują ale

także ganią zachowania

także ganią zachowania

dziecka.

dziecka.

1. Odrzucenie - rodzic ma

1. Odrzucenie - rodzic ma

dystans do dziecka, jest nim

dystans do dziecka, jest nim

rozczarowany, ma krytyczny

rozczarowany, ma krytyczny

stosunek, nie wnika w

stosunek, nie wnika w

potrzeby i uczucia, dziecko

potrzeby i uczucia, dziecko

karane i zastraszane.

karane i zastraszane.

2. Współdziałanie - rodzice

2. Współdziałanie - rodzice

zainteresowani dzieckiem,

zainteresowani dzieckiem,

aktywni w nawiązywania i

aktywni w nawiązywania i

utrzymywaniu kontaktu,

utrzymywaniu kontaktu,

czerpią przyjemność ze

czerpią przyjemność ze

współdziałania z dzieckiem.

współdziałania z dzieckiem.

2. Unikanie - ubogi stosunek

2. Unikanie - ubogi stosunek

uczuciowy ze strony rodzica,

uczuciowy ze strony rodzica,

luźny kontakt z dzieckiem,

luźny kontakt z dzieckiem,

rodzic niekonsekwentny w

rodzic niekonsekwentny w

stawianiu wymagań,

stawianiu wymagań,

zaniedbywanie dziecka.

zaniedbywanie dziecka.

Typy postaw rodzicielskich

Typy postaw rodzicielskich

wg M. ZIEMSKIEJ

wg M. ZIEMSKIEJ

3. Uznanie praw dziecka -

3. Uznanie praw dziecka -

postawa kształtująca

postawa kształtująca

odpowiedzialność dziecka,

odpowiedzialność dziecka,

rodzice tłumaczą i wyjaśniają,

rodzice tłumaczą i wyjaśniają,

oczekiwania rodziców na

oczekiwania rodziców na

miarę możliwości dziecka.

miarę możliwości dziecka.

3. Nadmierne wymagania -

3. Nadmierne wymagania -

wysokie wymagania rodziców

wysokie wymagania rodziców

wobec dziecka, okazywanie

wobec dziecka, okazywanie

niezadowolenia z braków

niezadowolenia z braków

wyników, wypowiedzi rodziców

wyników, wypowiedzi rodziców

mają charakter oceniający,

mają charakter oceniający,

narzucanie dziecku swoich

narzucanie dziecku swoich

ideałów i wzorów.

ideałów i wzorów.

4. Rozumna swoboda - rodzice

4. Rozumna swoboda - rodzice

odpowiednio dozują swobodę

odpowiednio dozują swobodę

do możliwości i dojrzałości

do możliwości i dojrzałości

dziecka, troszczą się o zdrowie

dziecka, troszczą się o zdrowie

i bezpieczeństwo, obiektywni

i bezpieczeństwo, obiektywni

w rozpoznawaniu ryzyka,

w rozpoznawaniu ryzyka,

dziecko odczuwa więź z

dziecko odczuwa więź z

rodzicami i ma poczucie

rodzicami i ma poczucie

odpowiedzialności za swe

odpowiedzialności za swe

zachowania.

zachowania.

4. Nadmierna ochrona -

4. Nadmierna ochrona -

rodzice nadmiernie

rodzice nadmiernie

opiekuńczy i pobłażliwi,

opiekuńczy i pobłażliwi,

izolują dziecko od

izolują dziecko od

rówieśników, uczą dziecko

rówieśników, uczą dziecko

bezradności i bierności,

bezradności i bierności,

spełniają kaprysy i zachcianki,

spełniają kaprysy i zachcianki,

za wszelką cenę chcą

za wszelką cenę chcą

zatrzymać dziecko w domu.

zatrzymać dziecko w domu.

Typy rodzin wg

Typy rodzin wg

D. FIELDA

D. FIELDA



Rodzina chaotyczna

Rodzina chaotyczna



Rodzina władzy

Rodzina władzy



Rodzina nadopiekuńcza

Rodzina nadopiekuńcza



Rodzina uwikłana

Rodzina uwikłana



Rodzina prawidłowa

Rodzina prawidłowa

ROZWÓD RODZICÓW

ROZWÓD RODZICÓW

Jest przejawem patologii i wprost dotyczy upadku

Jest przejawem patologii i wprost dotyczy upadku

struktury rodziny.

struktury rodziny.

Skutki rozwodu dla dziecka:

Skutki rozwodu dla dziecka:



szok - dziecko tylko pozornie jest obserwatorem tego co dzieje

szok - dziecko tylko pozornie jest obserwatorem tego co dzieje

się w domu, czuje się odrzucone i niekochane. Na skutek

się w domu, czuje się odrzucone i niekochane. Na skutek

sytuacji konfliktowych przeżywa duże poczucie winy.

sytuacji konfliktowych przeżywa duże poczucie winy.



manipulacja - traktowanie przedmiotowe przez rodziców po to,

manipulacja - traktowanie przedmiotowe przez rodziców po to,

by osiągnąć swój cel. Zmuszanie dziecka do pewnych

by osiągnąć swój cel. Zmuszanie dziecka do pewnych

deklaracji, ustosunkowania się do tego co dzieje się w domu.

deklaracji, ustosunkowania się do tego co dzieje się w domu.



napięcie emocjonalne - dziecko przeżywa dużo uczuć

napięcie emocjonalne - dziecko przeżywa dużo uczuć

negatywnych

negatywnych



frustracja potrzeb psychicznych - brak miłości, uznania,

frustracja potrzeb psychicznych - brak miłości, uznania,

bezpieczeństwa może prowadzić do zachowań

bezpieczeństwa może prowadzić do zachowań

antyspołecznych.

antyspołecznych.



objawy neurotyczne - podwyższony niepokój, zaburzenia

objawy neurotyczne - podwyższony niepokój, zaburzenia

psychosomatyczne na skutek trudności psychicznych,

psychosomatyczne na skutek trudności psychicznych,

depresyjność, obniżona samoocena

depresyjność, obniżona samoocena

ROZWÓD RODZICÓW

ROZWÓD RODZICÓW

Objawy mogą dotyczyć także sfer dziecka:

Objawy mogą dotyczyć także sfer dziecka:



sfera społeczna

sfera społeczna

- dziecko izoluje się od

- dziecko izoluje się od

grupy, bywa agresywne, występuje

grupy, bywa agresywne, występuje

aspekt napiętnowania dziecka;

aspekt napiętnowania dziecka;



sfera poznawcza

sfera poznawcza

- problemy z

- problemy z

koncentracją uwagi, obniżone funkcje

koncentracją uwagi, obniżone funkcje

pamięciowe, procesy myślenia łączą się z

pamięciowe, procesy myślenia łączą się z

treściami związanymi z rozwodem,

treściami związanymi z rozwodem,

obniżona sprawność intelektualna;

obniżona sprawność intelektualna;



sfera moralna

sfera moralna

- zaprzeczenie normom

- zaprzeczenie normom

moralnym i religijnym, występuje

moralnym i religijnym, występuje

zjawisko buntu.

zjawisko buntu.

Przemoc wobec

Przemoc wobec

dziecka

dziecka

Przemoc stosowana przez rodziców wobec

Przemoc stosowana przez rodziców wobec

dziecka

jest

jednym

z

najbardziej

dziecka

jest

jednym

z

najbardziej

niepokojących zjawisk występujących w

niepokojących zjawisk występujących w

rodzinie. Z badań dotyczących rodziny, a

rodzinie. Z badań dotyczących rodziny, a

także

obserwacji

życia

społecznego,

także

obserwacji

życia

społecznego,

wiadomo, że ludzie niechętnie przyznają

wiadomo, że ludzie niechętnie przyznają

się do przemocy wewnątrz rodziny, stąd

się do przemocy wewnątrz rodziny, stąd

trudno jest określić dokładnie skalę tego

trudno jest określić dokładnie skalę tego

zjawiska.

zjawiska.

Krzywdzenie dziecka odciska piętno na

Krzywdzenie dziecka odciska piętno na

wszystkich sferach rozwojowych i ma

wszystkich sferach rozwojowych i ma

konsekwencje dla zdrowia fizycznego,

konsekwencje dla zdrowia fizycznego,

stanu psychicznego oraz umiejętności

stanu psychicznego oraz umiejętności

nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi.

nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi.

Przyczyny stosowania

Przyczyny stosowania

przemocy wobec dziecka w

przemocy wobec dziecka w

rodzinie

rodzinie

Przyczyn tych możemy szukać w

Przyczyn tych możemy szukać w

czynnikach

czynnikach

tkwiących w rodzicach

tkwiących w rodzicach

. Są to:

. Są to:



doświadczenie przemocy w rodzinie

doświadczenie przemocy w rodzinie



pewne cechy osobowościowe

pewne cechy osobowościowe



wysoki poziom agresji i niska kontrola emocji rodzica

wysoki poziom agresji i niska kontrola emocji rodzica



niedojrzałość emocjonalna rodziców i ich młody wiek

niedojrzałość emocjonalna rodziców i ich młody wiek



problemy psychiczne rodziców

problemy psychiczne rodziców



problemy rodziców z uzależnieniami

problemy rodziców z uzależnieniami



upośledzenie umysłowe lub niski poziom intelektualny

upośledzenie umysłowe lub niski poziom intelektualny

rodzica

rodzica



autorytaryzm i dominacja rodzica

autorytaryzm i dominacja rodzica



niska akceptacja roli rodzicielskiej i niski poziom

niska akceptacja roli rodzicielskiej i niski poziom

kompetencji wychowawczych

kompetencji wychowawczych



nierealne postrzeganie dziecka i nierealne oczekiwania

nierealne postrzeganie dziecka i nierealne oczekiwania

wobec niego i jego umiejętności

wobec niego i jego umiejętności

Przyczyny stosowania

Przyczyny stosowania

przemocy wobec dziecka w

przemocy wobec dziecka w

rodzinie

rodzinie

Przyczyn stosowania przemocy wobec dziecka

Przyczyn stosowania przemocy wobec dziecka

możemy tez upatrywać w

możemy tez upatrywać w

czynnikach tkwiących w

czynnikach tkwiących w

dziecku

dziecku

. Pewne cechy dziecka oraz historia jego

. Pewne cechy dziecka oraz historia jego

rozwoju mogą sprzyjać wystąpieniu zachowań

rozwoju mogą sprzyjać wystąpieniu zachowań

krzywdzących wobec niego.

krzywdzących wobec niego.

Dotyczy to szczególnie:

Dotyczy to szczególnie:



dzieci „niechcianych” (wobec których wg badań

dzieci „niechcianych” (wobec których wg badań

występuje największe ryzyko maltretowania ze strony

występuje największe ryzyko maltretowania ze strony

rodziców; w tym także dzieci poczętych w wyniku

rodziców; w tym także dzieci poczętych w wyniku

gwałtu, ale także nieplanowanych dzieci z rodzin

gwałtu, ale także nieplanowanych dzieci z rodzin

wielodzietnych),

wielodzietnych),



dzieci przewlekle chorych, upośledzonych, kalekich,

dzieci przewlekle chorych, upośledzonych, kalekich,



dzieci sprawiających problemy wychowawcze,

dzieci sprawiających problemy wychowawcze,



często także wcześniaków lub dzieci „z trudnej

często także wcześniaków lub dzieci „z trudnej

ciąży”.

ciąży”.

Przyczyny stosowania

Przyczyny stosowania

przemocy wobec dziecka w

przemocy wobec dziecka w

rodzinie

rodzinie

Czynniki tkwiące w interakcjach

Czynniki tkwiące w interakcjach

dziecka z rodzicami

dziecka z rodzicami

:

:



zaburzenia wczesnych kontaktów

zaburzenia wczesnych kontaktów

emocjonalnych z dzieckiem

emocjonalnych z dzieckiem



zaburzenia komunikacji między

zaburzenia komunikacji między

rodzicami i dziećmi

rodzicami i dziećmi



niewłaściwe interakcje z dzieckiem

niewłaściwe interakcje z dzieckiem

.

.

Inne czynniki związane z

Inne czynniki związane z

funkcjonowaniem rodziny to:

funkcjonowaniem rodziny to:



złe warunki materialne, mieszkaniowe czy

złe warunki materialne, mieszkaniowe czy

bezrobocie,

bezrobocie,



istotna zmiana w funkcjonowaniu rodziny,

istotna zmiana w funkcjonowaniu rodziny,

np. w wyniku rozwodu lub separacji

np. w wyniku rozwodu lub separacji

rodziców,

rodziców,



pojawienie się macochy lub ojczyma,

pojawienie się macochy lub ojczyma,



problem przemocy wobec dziecka

problem przemocy wobec dziecka

adoptowanego lub wychowującego się w

adoptowanego lub wychowującego się w

rodzinie zastępczej.

rodzinie zastępczej.

„

„

Syndrom dziecka

Syndrom dziecka

maltretowanego” lub „zespół

maltretowanego” lub „zespół

dziecka maltretowanego”

dziecka maltretowanego”

Stosowany na oznaczenie następstw

Stosowany na oznaczenie następstw

fizycznych, psychicznych, krótko- i

fizycznych, psychicznych, krótko- i

długotrwałych powstałych na skutek złego

długotrwałych powstałych na skutek złego

traktowania dziecka.

traktowania dziecka.

Ma to związek z czterema wymiarami przemocy:

Ma to związek z czterema wymiarami przemocy:



przemoc fizyczna

przemoc fizyczna



przemoc psychiczna, czyli znęcanie się

przemoc psychiczna, czyli znęcanie się

psychiczne lub emocjonalne

psychiczne lub emocjonalne



wykorzystywanie seksualne

wykorzystywanie seksualne



zaniedbywanie.

zaniedbywanie.

Przemoc fizyczna

Przemoc fizyczna



Przemoc fizyczna czynna

Przemoc fizyczna czynna

to przede wszystkim:

to przede wszystkim:

bicie, od klapsów, policzków począwszy, przez

bicie, od klapsów, policzków począwszy, przez

bicie pięścią, jakimś przedmiotem lub bicie

bicie pięścią, jakimś przedmiotem lub bicie

„na oślep”. Dalej należy wymienić kopanie,

„na oślep”. Dalej należy wymienić kopanie,

zmuszanie do uwłaczających posług i

zmuszanie do uwłaczających posług i

zachowania o wyjątkowej brutalności, np.

zachowania o wyjątkowej brutalności, np.

oparzenia, zadawanie ran ciętych,

oparzenia, zadawanie ran ciętych,

szarpanych, duszenie, usiłowanie lub

szarpanych, duszenie, usiłowanie lub

dokonanie zabójstwa.

dokonanie zabójstwa.



Przemoc fizyczna bierna

Przemoc fizyczna bierna

przejawia się w

przejawia się w

przede wszystkim w postaci różnych zakazów,

przede wszystkim w postaci różnych zakazów,

np. zakaz mówienia lub areszt domowy.

np. zakaz mówienia lub areszt domowy.

Skutki stosowania

Skutki stosowania

przemocy

przemocy

wobec dziecka

wobec dziecka



choroby uwarunkowane obrażeniami narządów wewnętrznych,

choroby uwarunkowane obrażeniami narządów wewnętrznych,

kalectwoa nawet śmierć. Warto też podkreślić, że znęcanie się

kalectwoa nawet śmierć. Warto też podkreślić, że znęcanie się

nad dzieckiem do 3. roku życia może spowodować zaburzenia

nad dzieckiem do 3. roku życia może spowodować zaburzenia

rozwoju mowy, motoryki, a także procesów uczenia się.

rozwoju mowy, motoryki, a także procesów uczenia się.



możliwe skutki maltretowania fizycznego to m.in.: sińce i

możliwe skutki maltretowania fizycznego to m.in.: sińce i

obrzęki na różnych częściach ciała, otarcia naskórka,

obrzęki na różnych częściach ciała, otarcia naskórka,

nietypowe ślady po oparzeniach, krwawe pręgi i przebarwienia

nietypowe ślady po oparzeniach, krwawe pręgi i przebarwienia

skóry sugerujące bicie dłonią lub przedmiotem, różnego typu

skóry sugerujące bicie dłonią lub przedmiotem, różnego typu

rany, złamania, ale także reakcje regresyjne, np. brak kontroli

rany, złamania, ale także reakcje regresyjne, np. brak kontroli

fizjologicznej u dziecka powyżej 4. roku życia (np. moczenie, a

fizjologicznej u dziecka powyżej 4. roku życia (np. moczenie, a

także torsje), zwiększona wrażliwość na dotyk (szczególnie

także torsje), zwiększona wrażliwość na dotyk (szczególnie

ramion, pleców i pośladków), czasem wzrost agresywności

ramion, pleców i pośladków), czasem wzrost agresywności

wobec innych rówieśników lub młodszych dzieci, zobojętnienie

wobec innych rówieśników lub młodszych dzieci, zobojętnienie

na karę, drażliwość, złośliwość, hałaśliwość w zabawach

na karę, drażliwość, złośliwość, hałaśliwość w zabawach

grupowych, negatywne nastawienie i opór, nieposłuszeństwo.

grupowych, negatywne nastawienie i opór, nieposłuszeństwo.



zdarzają się też ucieczki z domu, czy niszczenie sprzętów i

zdarzają się też ucieczki z domu, czy niszczenie sprzętów i

przedmiotów.

przedmiotów.



pojawiają się również zupełnie przeciwne objawy: apatia,

pojawiają się również zupełnie przeciwne objawy: apatia,

ospałość, wycofanie i brak koncentracji.

ospałość, wycofanie i brak koncentracji.

Teoria społecznego

Teoria społecznego

uczenia się agresji A.

uczenia się agresji A.

Bandury i R. H. Waltersa

Bandury i R. H. Waltersa

Zakłada, mówiąc najogólniej, iż agresywność

Zakłada, mówiąc najogólniej, iż agresywność

dzieci jest wynikiem uczenia się przez

dzieci jest wynikiem uczenia się przez

obserwowanie i naśladownictwo agresji w

obserwowanie i naśladownictwo agresji w

środowisku

wychowawczym.

Agresywne

środowisku

wychowawczym.

Agresywne

otoczenie dziecka nie tylko dostarcza

otoczenie dziecka nie tylko dostarcza

wzorców zachowania, ale także sposobów

wzorców zachowania, ale także sposobów

instrumentalnego wykorzystania agresji. Tak

instrumentalnego wykorzystania agresji. Tak

więc dziecko w wyniku agresji rodziców staje

więc dziecko w wyniku agresji rodziców staje

się być może bardziej posłuszne, ale

się być może bardziej posłuszne, ale

jednocześnie zyskuje klarowną wiedzę o tym,

jednocześnie zyskuje klarowną wiedzę o tym,

jak wymuszać posłuszeństwo.

jak wymuszać posłuszeństwo.

Przemoc psychiczna

Przemoc psychiczna

Są to wszelkie działania prowadzące do

Są to wszelkie działania prowadzące do

upośledzenia

zdrowia

psychicznego

i

upośledzenia

zdrowia

psychicznego

i

emocjonalnego dziecka. Są to: wyzwiska,

emocjonalnego dziecka. Są to: wyzwiska,

obrażanie, emocjonalne odrzucanie, izolacja

obrażanie, emocjonalne odrzucanie, izolacja

dziecka, zastraszanie, narzucanie własnych

dziecka, zastraszanie, narzucanie własnych

sądów, a także nadmierne wymagania i

sądów, a także nadmierne wymagania i

nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi

nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi

dziecka.

dziecka.

Mimo, że maltretowanie emocjonalne nie

Mimo, że maltretowanie emocjonalne nie

zostawia śladów na ciele ofiary, wyrządza

zostawia śladów na ciele ofiary, wyrządza

ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej,

ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej,

behawioralnej i poznawczej dziecka.

behawioralnej i poznawczej dziecka.

Skutki maltretowania

Skutki maltretowania

psychicznego

psychicznego



lęk, poczucie niesprawiedliwości i bezsensu,

lęk, poczucie niesprawiedliwości i bezsensu,



wstyd i poczucie winy, przygnębienie,

wstyd i poczucie winy, przygnębienie,



nerwice, agresja, niska samoocena, zmienność

nerwice, agresja, niska samoocena, zmienność

nastroju, poczucie spustoszenia, odrzucenia,

nastroju, poczucie spustoszenia, odrzucenia,

skłonność do izolacji,

skłonność do izolacji,



smutek, trudności w kontaktach z innymi dziećmi,

smutek, trudności w kontaktach z innymi dziećmi,

w pozyskaniu przyjaciół, problemy szkolne i

w pozyskaniu przyjaciół, problemy szkolne i

mniejsze osiągnięcia edukacyjne,

mniejsze osiągnięcia edukacyjne,

niekomunikatywność, niski poziom kompetencji

niekomunikatywność, niski poziom kompetencji

społecznych i słabe przystosowanie, czasem

społecznych i słabe przystosowanie, czasem

uzależnienie od swoich rodziców,

uzależnienie od swoich rodziców,



deficyty w zakresie możliwości poznawczych,

deficyty w zakresie możliwości poznawczych,

kreatywności i w rozwiązywaniu problemów,

kreatywności i w rozwiązywaniu problemów,



słaba kontrola emocji, zaburzone poczucie własnej

słaba kontrola emocji, zaburzone poczucie własnej

tożsamości, a także brak reakcji, w sytuacjach,

tożsamości, a także brak reakcji, w sytuacjach,

które u innych dzieci wywołują płacz, np. przy

które u innych dzieci wywołują płacz, np. przy

skaleczeniu, często także tłumiony płacz.

skaleczeniu, często także tłumiony płacz.

Wykorzystywanie

Wykorzystywanie

seksualne

seksualne

Jest to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono

Jest to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono

w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody, na

w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody, na

którą nie jest dojrzałe rozwojowo. Jest to działanie naruszające

którą nie jest dojrzałe rozwojowo. Jest to działanie naruszające

normy społeczne i prawne.

normy społeczne i prawne.

Dziecko jest w takich przypadkach traktowane jako obiekt

Dziecko jest w takich przypadkach traktowane jako obiekt

seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia

seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia

własnych potrzeb.

własnych potrzeb.

Stałą dyspozycję wyrażającą się skłonnością do uprawiania praktyk

Stałą dyspozycję wyrażającą się skłonnością do uprawiania praktyk

seksualnych z dziećmi określa się mianem

seksualnych z dziećmi określa się mianem

pedofilii.

pedofilii.

Zdecydowaną większość osób wykorzystujących seksualnie stanowią

Zdecydowaną większość osób wykorzystujących seksualnie stanowią

mężczyźni (odpowiadają oni za 80 – 95% przypadków). Jeśli chodzi o

mężczyźni (odpowiadają oni za 80 – 95% przypadków). Jeśli chodzi o

relacje między ofiarą a sprawcą, to liczne badania przypadków

relacje między ofiarą a sprawcą, to liczne badania przypadków

wykorzystywania seksualnego wykazują przeważnie, że ponad połowa

wykorzystywania seksualnego wykazują przeważnie, że ponad połowa

dziewcząt i tylko 20% chłopców została wykorzystana przez członka

dziewcząt i tylko 20% chłopców została wykorzystana przez członka

rodziny, co sugeruje, że na wykorzystywanie seksualne w rodzinie

rodziny, co sugeruje, że na wykorzystywanie seksualne w rodzinie

najczęściej narażone są dziewczęta. Badania Browna i jego

najczęściej narażone są dziewczęta. Badania Browna i jego

współpracowników na temat czynników ryzyka wystąpienia

współpracowników na temat czynników ryzyka wystąpienia

wykorzystywania seksualnego wskazały na następujące czynniki:

wykorzystywania seksualnego wskazały na następujące czynniki:

upośledzenie dziecka (wymagające edukacji specjalnej), psychopatia

upośledzenie dziecka (wymagające edukacji specjalnej), psychopatia

matki, negatywne wydarzenia życiowe i obecność ojczyma.

matki, negatywne wydarzenia życiowe i obecność ojczyma.

Rodzaje przemocy

Rodzaje przemocy

seksualnej

seksualnej

wobec dziecka

wobec dziecka

1. Bez kontaktu seksualnego:

1. Bez kontaktu seksualnego:



rozmowa o treści seksualnej

rozmowa o treści seksualnej



ekspozycja anatomii i czynności seksualnej

ekspozycja anatomii i czynności seksualnej



podglądactwo

podglądactwo

2. Kontakty seksualne polegające na

2. Kontakty seksualne polegające na

pobudzeniu intymnych części ciała

pobudzeniu intymnych części ciała

3. Kontakty oralno-genitalne

3. Kontakty oralno-genitalne

4. Stosunki seksualne

4. Stosunki seksualne

5. Komercyjne seksualne wykorzystywanie

5. Komercyjne seksualne wykorzystywanie

dzieci

dzieci

6. Seksualne wykorzystywanie dzieci

6. Seksualne wykorzystywanie dzieci

powiązane z innymi formami przemocy

powiązane z innymi formami przemocy

Klasyfikacja objawów

Klasyfikacja objawów

przemocy seksualnej wg F.

przemocy seksualnej wg F.

Sinka

Sinka



I POZIOM – Bezpośrednia komunikacja

I POZIOM – Bezpośrednia komunikacja

:

:

Dziecko mówi o swoich przeżyciach, potrafi

Dziecko mówi o swoich przeżyciach, potrafi

to pokazać na sobie, np. sińce na ciele.

to pokazać na sobie, np. sińce na ciele.



II POZIOM – Komunikaty pośrednie

II POZIOM – Komunikaty pośrednie

:

:

Dziecko przeżywa lęk, napięcie, podejmuje

Dziecko przeżywa lęk, napięcie, podejmuje

zabawy o treści erotycznej, wciąga inne

zabawy o treści erotycznej, wciąga inne

dzieci w nietypową aktywność seksualną, itp.

dzieci w nietypową aktywność seksualną, itp.



III POZIOM – Ostre urazowe objawy

III POZIOM – Ostre urazowe objawy

:

:

Zaburzenia snu, moczenie nocne, zaburzenia

Zaburzenia snu, moczenie nocne, zaburzenia

łaknienia, płaczliwość, problemy szkolne.

łaknienia, płaczliwość, problemy szkolne.



IV POZIOM – Objawy stresu chronicznego

IV POZIOM – Objawy stresu chronicznego

:

:

Zaburzenia psychiki dziecka, depresje,

Zaburzenia psychiki dziecka, depresje,

izolacja od otoczenia, próby samobójcze.

izolacja od otoczenia, próby samobójcze.

Inne objawy

Inne objawy

wykorzystywania seksualnego

wykorzystywania seksualnego



różnego typu urazy i obrzęki zwłaszcza narządów płciowych,

różnego typu urazy i obrzęki zwłaszcza narządów płciowych,

czasem nawet choroby przenoszone drogą płciową,

czasem nawet choroby przenoszone drogą płciową,



poczucie winy, niska samoocena, skłonność do zaburzeń

poczucie winy, niska samoocena, skłonność do zaburzeń

nastrojów,

nastrojów,



nerwice, wycofanie, stronienie od rodzica, który wyrządza

nerwice, wycofanie, stronienie od rodzica, który wyrządza

krzywdę.

krzywdę.



Charakterystyczne jest ukrywanie przez dzieci faktu, że są

Charakterystyczne jest ukrywanie przez dzieci faktu, że są

wykorzystywane. Często takie dzieci są zmuszane do milczenia

wykorzystywane. Często takie dzieci są zmuszane do milczenia

przez przekupstwo, szantaż czy zastraszanie.

przez przekupstwo, szantaż czy zastraszanie.



Badania potwierdzają, że osoby dorosłe, wykorzystywane

Badania potwierdzają, że osoby dorosłe, wykorzystywane

seksualnie w dzieciństwie, cechuje często większa skłonność do

seksualnie w dzieciństwie, cechuje często większa skłonność do

sięgania po alkohol i narkotyki, skłonność do problemów

sięgania po alkohol i narkotyki, skłonność do problemów

interpersonalnych. Mogą występować też częściej zaburzenia

interpersonalnych. Mogą występować też częściej zaburzenia

nastrojów, depresje i inne zaburzenia psychiczne. Występuje też

nastrojów, depresje i inne zaburzenia psychiczne. Występuje też

skłonność do stosowania przemocy seksualnej wobec innych osób

skłonność do stosowania przemocy seksualnej wobec innych osób

i podejmowanie kontaktów seksualnych z wieloma partnerami

i podejmowanie kontaktów seksualnych z wieloma partnerami

bez zaangażowania emocjonalnego.

bez zaangażowania emocjonalnego.

Zaniedbanie

Zaniedbanie

Zaniedbywanie,

Zaniedbywanie,

to

nie

zapewnianie

lub

to

nie

zapewnianie

lub

uniemożliwianie

zaspokojenia

potrzeb

uniemożliwianie

zaspokojenia

potrzeb

biologicznych i psychicznych dziecka. Może się

biologicznych i psychicznych dziecka. Może się

ono rozpocząć już w okresie życia płodowego,

ono rozpocząć już w okresie życia płodowego,

gdy

matka

prowadzi

niehigieniczny

i

gdy

matka

prowadzi

niehigieniczny

i

nieodpowiedni tryb życia, a tym samym nie dba o

nieodpowiedni tryb życia, a tym samym nie dba o

swoje nienarodzone dziecko. Z zaniedbywaniem

swoje nienarodzone dziecko. Z zaniedbywaniem

mamy do czynienia m. in. wtedy, gdy dzieci są na

mamy do czynienia m. in. wtedy, gdy dzieci są na

długi czas pozostawiane w domu bez opieki, a w

długi czas pozostawiane w domu bez opieki, a w

skrajnych przypadkach: porzucone, bezdomne,

skrajnych przypadkach: porzucone, bezdomne,

pozostawione bez właściwej ochrony przed

pozostawione bez właściwej ochrony przed

chorobami. Zaniedbanie pojawia się także, gdy w

chorobami. Zaniedbanie pojawia się także, gdy w

obecności

dziecka

odbywają

się

libacje

obecności

dziecka

odbywają

się

libacje

alkoholowe, awantury i gdy jest niedostatecznie

alkoholowe, awantury i gdy jest niedostatecznie

zabezpieczone

przed

zagrażającymi

mu

zabezpieczone

przed

zagrażającymi

mu

sytuacjami.

sytuacjami.

Dzieci często nawet nie buntują się przeciw

Dzieci często nawet nie buntują się przeciw

takiemu stanowi rzeczy. Młodsze żyją w

takiemu stanowi rzeczy. Młodsze żyją w

przekonaniu, że tak powinien wyglądać świat,

przekonaniu, że tak powinien wyglądać świat,

starsze najczęściej odczuwają wstyd za rodziców,

starsze najczęściej odczuwają wstyd za rodziców,

których jednak mimo wszystko kochają. Jeśli

których jednak mimo wszystko kochają. Jeśli

jednak stale doświadczają przemocy zaczynają

jednak stale doświadczają przemocy zaczynają

szukać oparcia u innych ludzi. Często wpadają w

szukać oparcia u innych ludzi. Często wpadają w

tzw. złe towarzystwa, czyli najczęściej grupy

tzw. złe towarzystwa, czyli najczęściej grupy

dzieci o podobnych doświadczeniach życiowych.

dzieci o podobnych doświadczeniach życiowych.

Dziecko z rodziny

Dziecko z rodziny

alkoholików

alkoholików



Dzieci z rodzin o problemie alkoholowym

Dzieci z rodzin o problemie alkoholowym

przeżywają w zdecydowanie większej proporcji

przeżywają w zdecydowanie większej proporcji

niż inne dzieci zakłócenia w poczuciu swojego

niż inne dzieci zakłócenia w poczuciu swojego

bezpieczeństwa. Doświadczają więcej napięć,

bezpieczeństwa. Doświadczają więcej napięć,

lęków, dezorientacji i samotności, a ten stan

lęków, dezorientacji i samotności, a ten stan

rzeczy sprzyja tworzeniu się obronnej postawy

rzeczy sprzyja tworzeniu się obronnej postawy

życiowej.

życiowej.



Trzeba wiedzieć, że alkoholizm dotyka nie

Trzeba wiedzieć, że alkoholizm dotyka nie

tylko alkoholików.

tylko alkoholików.

W rodzinie może być jeden

W rodzinie może być jeden

alkoholik, ale wszyscy cierpią z powodu

alkoholik, ale wszyscy cierpią z powodu

alkoholizmu!

alkoholizmu!

Dziecko z rodziny

Dziecko z rodziny

alkoholików

alkoholików

Obawa o swoje

Obawa o swoje

życie

życie

i najbliższych

i najbliższych

Obawa o swoje

Obawa o swoje

życie

życie

i najbliższych

i najbliższych

Brak oparcia

Brak oparcia

Brak oparcia

Brak oparcia

Piętno

Piętno

niepokoju

niepokoju

Piętno

Piętno

niepokoju

niepokoju

Chaos

Chaos

i zagubienie

i zagubienie

Chaos

Chaos

i zagubienie

i zagubienie

Nienawiść

Nienawiść

Nienawiść

Nienawiść

Przeżywanie

Przeżywanie

buntu

buntu

Przeżywanie

Przeżywanie

buntu

buntu

Dziecko

Dziecko

Dziecko

Dziecko

Wzory funkcjonowania

Wzory funkcjonowania

dzieci w rodzinie o

dzieci w rodzinie o

problemie alkoholowym

problemie alkoholowym



„

„

Bohater rodzinny”,

Bohater rodzinny”,



„

„

Wspomagacz”,

Wspomagacz”,



„

„

Kozioł ofiarny”,

Kozioł ofiarny”,



„

„

Rodzinna maskotka”,

Rodzinna maskotka”,



„

„

Zagubione dziecko”.

Zagubione dziecko”.

„

„

Bohater rodzinny”

Bohater rodzinny”

– podpora rodziny. Pełni ją

– podpora rodziny. Pełni ją

zwykle najstarsze dziecko. Jego zadaniem jest dostarczenie

zwykle najstarsze dziecko. Jego zadaniem jest dostarczenie

rodzinie poczucia wartości. Stąd nie sprawia żadnych

rodzinie poczucia wartości. Stąd nie sprawia żadnych

kłopotów, dobrze się uczy, wykonuje część obowiązków

kłopotów, dobrze się uczy, wykonuje część obowiązków

pijącego rodzica. Jest nad wiek dorosłe oraz nadmiernie

pijącego rodzica. Jest nad wiek dorosłe oraz nadmiernie

obowiązkowe i odpowiedzialne. Często zaniedbuje własne

obowiązkowe i odpowiedzialne. Często zaniedbuje własne

potrzeby. Dzieci te mają zwykle problemy z wypoczynkiem i

potrzeby. Dzieci te mają zwykle problemy z wypoczynkiem i

odprężeniem się, czego następstwem mogą być schorzenia

odprężeniem się, czego następstwem mogą być schorzenia

psychosomatyczne. W przyszłości wybierają często zawody

psychosomatyczne. W przyszłości wybierają często zawody

polegające na pomaganiu innym.

polegające na pomaganiu innym.

„

„

Wspomagacz”

Wspomagacz”

– to dziecko przyjmujące postawę

– to dziecko przyjmujące postawę

opiekuńczą wobec osoby pijącej. Jego głównym zadaniem

opiekuńczą wobec osoby pijącej. Jego głównym zadaniem

jest chronić alkoholika przed przykrymi skutkami picia,

jest chronić alkoholika przed przykrymi skutkami picia,

przez co nieświadomie sprzyja rozwojowi choroby, a nie

przez co nieświadomie sprzyja rozwojowi choroby, a nie

otrzeźwieniu człowieka. To on wylewa alkohol do zlewu,

otrzeźwieniu człowieka. To on wylewa alkohol do zlewu,

albo przynosi go do domu, by alkoholik „nie dopił się” poza

albo przynosi go do domu, by alkoholik „nie dopił się” poza

domem. Gdy dorośnie, prawdopodobnie zostanie żoną lub

domem. Gdy dorośnie, prawdopodobnie zostanie żoną lub

mężem osoby uzależnionej.

mężem osoby uzależnionej.

„

„

Kozioł ofiarny”

Kozioł ofiarny”

–

–

rolę tę pełni

rolę tę pełni

dziecko nieco młodsze od „bohatera”. Nie jest ono

dziecko nieco młodsze od „bohatera”. Nie jest ono

w stanie z nim konkurować, czuje się odsunięte i

w stanie z nim konkurować, czuje się odsunięte i

szuka wsparcia poza domem. Stwarza problemy w

szuka wsparcia poza domem. Stwarza problemy w

szkole i wiele problemów wychowawczych, bardzo

szkole i wiele problemów wychowawczych, bardzo

często popada wcześnie w konflikty z prawem,

często popada wcześnie w konflikty z prawem,

niejednokrotnie uzależnia się od alkoholu lub

niejednokrotnie uzależnia się od alkoholu lub

narkotyków. Nierzadko dzieci te są pierwszymi

narkotyków. Nierzadko dzieci te są pierwszymi

członkami rodziny alkoholika zgłaszającymi się po

członkami rodziny alkoholika zgłaszającymi się po

pomoc.

pomoc.

„

„

Rodzinna maskotka”

Rodzinna maskotka”

– jest w

– jest w

centrum uwagi i zainteresowania rodziny. Po to aby

centrum uwagi i zainteresowania rodziny. Po to aby

przetrwać dostarcza jej tematów do zabawy oraz

przetrwać dostarcza jej tematów do zabawy oraz

dba, aby jak najczęściej było w domu wesoło.

dba, aby jak najczęściej było w domu wesoło.

Zawsze stara się, aby zwracano na niego uwagę. Ta

Zawsze stara się, aby zwracano na niego uwagę. Ta

cecha utrzymuje się na ogół w życiu dorosłym.

cecha utrzymuje się na ogół w życiu dorosłym.

Dzieci te charakteryzują się małą odpornością na

Dzieci te charakteryzują się małą odpornością na

stres, a stając przed trudnymi do rozwiązania

stres, a stając przed trudnymi do rozwiązania

problemami – nierzadko sięgają po alkohol lub

problemami – nierzadko sięgają po alkohol lub

narkotyki.

narkotyki.

„

„

Zagubione dziecko”

Zagubione dziecko”

–

–

jest samotne i

jest samotne i

zamknięte w sobie. Przed chaosem i awanturami w

zamknięte w sobie. Przed chaosem i awanturami w

domu ucieka w świat marzeń. Niewiele wymaga od

domu ucieka w świat marzeń. Niewiele wymaga od

rodziny i minimalnie korzysta z jej wsparcia. Ma

rodziny i minimalnie korzysta z jej wsparcia. Ma

trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi

trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi

ludźmi . W dorosłym życiu nie potrafi mieć

ludźmi . W dorosłym życiu nie potrafi mieć

satysfakcjonujących związków uczuciowych. Często

satysfakcjonujących związków uczuciowych. Często

popada w uzależnienie od substancji

popada w uzależnienie od substancji

psychoaktywnych lub staje się nadmiernie otyłe.

psychoaktywnych lub staje się nadmiernie otyłe.

Zapobieganie krzywdzeniu

Zapobieganie krzywdzeniu

dziecka w rodzinie

dziecka w rodzinie

I płaszczyzna – charakter interwencyjny –

I płaszczyzna – charakter interwencyjny –

polega na uniemożliwieniu krzywdzenia

polega na uniemożliwieniu krzywdzenia

dziecka i udzieleniu mu pierwszej pomocy.

dziecka i udzieleniu mu pierwszej pomocy.

II płaszczyzna – działania terapeutyczne i

II płaszczyzna – działania terapeutyczne i

lecznicze, zmierzające do

lecznicze, zmierzające do

zminimalizowania lub usunięcia

zminimalizowania lub usunięcia

doznanych urazów i krzywd.

doznanych urazów i krzywd.

III płaszczyzna – działania różnych

III płaszczyzna – działania różnych

instytucji, mające charakter prewencyjny,

instytucji, mające charakter prewencyjny,

skoncentrowane przede wszystkim na

skoncentrowane przede wszystkim na

możliwie wczesnym wykrywaniu i

możliwie wczesnym wykrywaniu i

zapobieganiu przemocy.

zapobieganiu przemocy.

Bibliografia

Bibliografia

1.

1.

„

„

Patologie społeczne”, pod red. Mariusza Jędrzejko, Pułtusk 2006.

Patologie społeczne”, pod red. Mariusza Jędrzejko, Pułtusk 2006.

2.

2.

Wiesław Wojciech Szczęsny, „Zarys resocjalizacji z elementami

Wiesław Wojciech Szczęsny, „Zarys resocjalizacji z elementami

patologii społecznej i profilaktyki”, Warszawa 2003.

patologii społecznej i profilaktyki”, Warszawa 2003.

3.

3.

Człowiek i społeczeństwo. „Zagadnienia patologii społecznej”, t. VII,

Człowiek i społeczeństwo. „Zagadnienia patologii społecznej”, t. VII,

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1990.

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1990.

4.

4.

J. Brągiel „Zrozumieć dziecko skrzywdzone”

J. Brągiel „Zrozumieć dziecko skrzywdzone”

5.

5.

D. Glasler, S. Frosch „Dziecko seksualnie wykorzystywane“

D. Glasler, S. Frosch „Dziecko seksualnie wykorzystywane“

6.

6.

A. Lipowska – Teutch „Rodzina a przemoc”

A. Lipowska – Teutch „Rodzina a przemoc”

7.

7.

A. Piekarska „Przemoc w rodzinie. Psychospołeczne uwarunkowania

A. Piekarska „Przemoc w rodzinie. Psychospołeczne uwarunkowania

przemocy wobec dziecka”

przemocy wobec dziecka”

8.

8.

I. Pospiszyl „Razem przeciw przemocy”.

I. Pospiszyl „Razem przeciw przemocy”.

9.

9.

I. Pospiszyl „Przemoc w rodzinie”

I. Pospiszyl „Przemoc w rodzinie”

10.

10.

M. Przetacznikowa, G. Makiełło – Jarża „Psychologia wychowawcza,

M. Przetacznikowa, G. Makiełło – Jarża „Psychologia wychowawcza,

społeczna i kliniczna”

społeczna i kliniczna”

11.

11.

J. Rembowski „Więzi uczuciowe w rodzinie”

J. Rembowski „Więzi uczuciowe w rodzinie”

12.

12.

M. Ziemska „Dziecko i rodzina”

M. Ziemska „Dziecko i rodzina”

13.

13.

M. Ziemska „Postawy rodzicielskie”

M. Ziemska „Postawy rodzicielskie”

14.

14.

„

„

Agresja dzieci i młodzieży. Uwarunkowania indywidualne, rodzinne i

Agresja dzieci i młodzieży. Uwarunkowania indywidualne, rodzinne i

szkolne” pod red. I. Pufal – Struzik,

szkolne” pod red. I. Pufal – Struzik,

15.

15.

„

„

Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” pod red. M. Żebrowskiej

Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” pod red. M. Żebrowskiej