Rozwój dziecka w rodzinie patologicznej

Czym jest

patologia?

Termin „patologia” służy w naukach

medycznych do określenia m. in. stanów

chorobowych, jakie mają miejsce w

żywych organizmach, czyli ich reakcji na

działanie czynników chorobotwórczych i

związanych z nimi zaburzeniami we

współdziałaniu poszczególnych narządów

lub tkanek danego organizmu, co może

przejawiać się np. we wzroście

temperatury, w zmianach morfologii krwi

i tym podobnych wskaźnikach.

Na początku naszego stulecia powyższy termin

został przyswojony przez socjologów naukom

społecznym i był stosowany w celu określenia

rozmaitych zjawisk społecznych, które uważano za

przypadki zachowań świadczących o pewnych

odchyleniach od obowiązujących w danym

społeczeństwie norm i wówczas pojawiło się pojęcie

„patologii społecznej”.

Do zjawisk wspomnianej patologii zaliczano:

przestępczość, prostytucję, homoseksualizm,

alkoholizm, narkomanię itp. zjawiska, które

uważano za anormalne, podobnie jak odbiegające od

normy są rozmaite objawy chorobowe zachodzące w

żywych organizmach.

Tego typu zjawiska patologii występują także w

rodzinie

Czym jest

patologia?

Rodzina



Rodzina jest środowiskiem życiowym

niemal każdego człowieka.



Józef Rembowski pisze, że: „Rodzina jest

grupą o swoistej organizacji i o określonym

układzie ról między poszczególnymi

członkami, związaną wzajemną

odpowiedzialnością moralną, świadomą

własnej odrębności, mającą swe tradycje i

przyzwyczajenia, zespoloną miłością i

akceptującą się nawzajem. Bezpośredniość

wzajemnych kontaktów, a także

wzajemnych związków uczuciowych

kształtują określone stosunki pomiędzy

poszczególnymi członkami rodziny”.

Funkcje rodziny



funkcja wychowawcza,



prokreacyjna,



socjalizacyjna,



materialno-ekonomiczna,



kulturalna i religijna.

Układy stosunków rodzinnych mogą być

ustalone w różnorodny sposób: albo

przez przyjazne i popierające siły, albo

przez siły wrogie i niebezpieczne. Jeśli

dostają się do rodziny czynniki wrogie i

destrukcyjne może dojść do jej

rozkładu i

rozbicia

Dziecko, jako

główne ogniwo

rodziny

Przychodząc na świat daje rodzicom

ogromną radość, szczęście lecz przede

wszystkim nakłada na nich ogromną

odpowiedzialność. To przy udziale rodziny ma

się dokonać podstawowy proces

kształtowania pojęć moralnych dziecka, jego

wrażliwość emocjonalna i społeczna. Wpływu

rodziny nie da się zastąpić przez żadne inne

formy opieki. O sile oddziaływań rodziny na

rozwój dziecka decydują przede wszystkim

czynniki emocjonalne, stosunek rodziców do

dziecka oraz zaufanie dziecka do rodziców.

Rodziny, które radzą sobie z własnymi problemami

możemy nazwać

rodzinami funkcjonalnymi

. Są jednak i

takie, które nie potrafią pomyślnie rozwiązywać sytuacji

kryzysowych i realizować swych funkcji.

Takie rodziny nazywamy

dysfunkcjonalnymi lub

patologicznymi.

Rodzina

patologiczna

(dysfunkcjonalna)

Cechą charakterystyczną takiej rodziny jest

występowanie niekorzystnych czynników, takich

jak:



nadużywanie alkoholu,



zażywanie narkotyków,



przemoc,



wykorzystywanie seksualne dzieci,



różnego typu konflikty między członkami rodziny,



popełnianie przestępstw,



rozwód rodziców prowadzący do rozbicia rodziny.

Typy postaw rodzicielskich

wg L. KANNERA



postawa akceptacji i miłości - pozytywnie

wpływająca na rozwój dziecka;



jawne odrzucenie - unikanie kontaktu z

dzieckiem, bardzo surowe traktowanie (prowadzi

do zahamowania uczuć wyższych, wzrostu

agresji, niedostosowania społecznego,

przestępczości);



postawa perfekcjonistyczna - wysokie

wymagania i brak akceptacji zachowań dziecka

(pojawiają się frustracje, brak wiary we własne

siły, obniżony obraz siebie, częste lęki, poczucie

winy);



przesadna opiekuńczość - silna postawa

poświęcenia wobec dziecka, duża pobłażliwość,

przytłaczająca obecność rodzica (dziecko bardzo

zależne, mało samodzielne, brak własnej

inicjatywy, niezaradność życiowa).

Typy postaw rodzicielskich

wg M. ZIEMSKIEJ

Pozytywne

Negatywne

1. Akceptacja - przyjęcie

dziecka takim jakie jest,

rodzice kochający dziecko,

czerpią przyjemność z

kontaktu z nim, aprobują ale

także ganią zachowania

dziecka.

1. Odrzucenie - rodzic ma

dystans do dziecka, jest nim

rozczarowany, ma krytyczny

stosunek, nie wnika w

potrzeby i uczucia, dziecko

karane i zastraszane.

2. Współdziałanie - rodzice

zainteresowani dzieckiem,

aktywni w nawiązywania i

utrzymywaniu kontaktu,

czerpią przyjemność ze

współdziałania z dzieckiem.

2. Unikanie - ubogi stosunek

uczuciowy ze strony rodzica,

luźny kontakt z dzieckiem,

rodzic niekonsekwentny w

stawianiu wymagań,

zaniedbywanie dziecka.

Typy postaw rodzicielskich

wg M. ZIEMSKIEJ

3. Uznanie praw dziecka -

postawa kształtująca

odpowiedzialność dziecka,

rodzice tłumaczą i wyjaśniają,

oczekiwania rodziców na

miarę możliwości dziecka.

3. Nadmierne wymagania -

wysokie wymagania rodziców

wobec dziecka, okazywanie

niezadowolenia z braków

wyników, wypowiedzi rodziców

mają charakter oceniający,

narzucanie dziecku swoich

ideałów i wzorów.

4. Rozumna swoboda - rodzice

odpowiednio dozują swobodę

do możliwości i dojrzałości

dziecka, troszczą się o zdrowie

i bezpieczeństwo, obiektywni

w rozpoznawaniu ryzyka,

dziecko odczuwa więź z

rodzicami i ma poczucie

odpowiedzialności za swe

zachowania.

4. Nadmierna ochrona -

rodzice nadmiernie

opiekuńczy i pobłażliwi,

izolują dziecko od

rówieśników, uczą dziecko

bezradności i bierności,

spełniają kaprysy i zachcianki,

za wszelką cenę chcą

zatrzymać dziecko w domu.

ROZWÓD RODZICÓW

Jest przejawem patologii i wprost dotyczy upadku

struktury rodziny.

Skutki rozwodu dla dziecka:



szok - dziecko tylko pozornie jest obserwatorem tego co dzieje

się w domu, czuje się odrzucone i niekochane. Na skutek

sytuacji konfliktowych przeżywa duże poczucie winy.



manipulacja - traktowanie przedmiotowe przez rodziców po to,

by osiągnąć swój cel. Zmuszanie dziecka do pewnych

deklaracji, ustosunkowania się do tego co dzieje się w domu.



napięcie emocjonalne - dziecko przeżywa dużo uczuć

negatywnych



frustracja potrzeb psychicznych - brak miłości, uznania,

bezpieczeństwa może prowadzić do zachowań

antyspołecznych.



objawy neurotyczne - podwyższony niepokój, zaburzenia

psychosomatyczne na skutek trudności psychicznych,

depresyjność, obniżona samoocena

ROZWÓD RODZICÓW

Objawy mogą dotyczyć także sfer dziecka:



sfera społeczna

- dziecko izoluje się od

grupy, bywa agresywne, występuje

aspekt napiętnowania dziecka;



sfera poznawcza

- problemy z

koncentracją uwagi, obniżone funkcje

pamięciowe, procesy myślenia łączą się z

treściami związanymi z rozwodem,

obniżona sprawność intelektualna;



sfera moralna

- zaprzeczenie normom

moralnym i religijnym, występuje

zjawisko buntu.

Przemoc wobec

dziecka

Przemoc stosowana przez rodziców wobec

dziecka

jest

jednym

najbardziej

dziecka

jest

jednym

najbardziej

niepokojących zjawisk występujących w

rodzinie. Z badań dotyczących rodziny, a

także

obserwacji

życia

społecznego,

także

obserwacji

życia

społecznego,

wiadomo, że ludzie niechętnie przyznają

się do przemocy wewnątrz rodziny, stąd

trudno jest określić dokładnie skalę tego

zjawiska.

Krzywdzenie dziecka odciska piętno na

wszystkich sferach rozwojowych i ma

konsekwencje dla zdrowia fizycznego,

stanu psychicznego oraz umiejętności

nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi.

Przyczyny stosowania

przemocy wobec dziecka w

rodzinie

Przyczyn tych możemy szukać w

czynnikach

tkwiących w rodzicach

. Są to:



doświadczenie przemocy w rodzinie



pewne cechy osobowościowe



wysoki poziom agresji i niska kontrola emocji rodzica



niedojrzałość emocjonalna rodziców i ich młody wiek



problemy psychiczne rodziców



problemy rodziców z uzależnieniami



upośledzenie umysłowe lub niski poziom intelektualny

rodzica



autorytaryzm i dominacja rodzica



niska akceptacja roli rodzicielskiej i niski poziom

kompetencji wychowawczych



nierealne postrzeganie dziecka i nierealne oczekiwania

wobec niego i jego umiejętności

Przyczyny stosowania

przemocy wobec dziecka w

rodzinie

Przyczyn stosowania przemocy wobec dziecka

możemy tez upatrywać w

czynnikach tkwiących w

dziecku

. Pewne cechy dziecka oraz historia jego

rozwoju mogą sprzyjać wystąpieniu zachowań

krzywdzących wobec niego.

Dotyczy to szczególnie:



dzieci „niechcianych” (wobec których wg badań

występuje największe ryzyko maltretowania ze strony

rodziców; w tym także dzieci poczętych w wyniku

gwałtu, ale także nieplanowanych dzieci z rodzin

wielodzietnych),



dzieci przewlekle chorych, upośledzonych, kalekich,



dzieci sprawiających problemy wychowawcze,



często także wcześniaków lub dzieci „z trudnej

ciąży”.

Przyczyny stosowania

przemocy wobec dziecka w

rodzinie

Czynniki tkwiące w interakcjach

dziecka z rodzicami



zaburzenia wczesnych kontaktów

emocjonalnych z dzieckiem



zaburzenia komunikacji między

rodzicami i dziećmi



niewłaściwe interakcje z dzieckiem

Inne czynniki związane z

funkcjonowaniem rodziny to:



złe warunki materialne, mieszkaniowe czy

bezrobocie,



istotna zmiana w funkcjonowaniu rodziny,

np. w wyniku rozwodu lub separacji

rodziców,



pojawienie się macochy lub ojczyma,



problem przemocy wobec dziecka

adoptowanego lub wychowującego się w

rodzinie zastępczej.

„

Syndrom dziecka

maltretowanego” lub „zespół

dziecka maltretowanego”

Stosowany na oznaczenie następstw

fizycznych, psychicznych, krótko- i

długotrwałych powstałych na skutek złego

traktowania dziecka.

Ma to związek z czterema wymiarami przemocy:



przemoc fizyczna



przemoc psychiczna, czyli znęcanie się

psychiczne lub emocjonalne



wykorzystywanie seksualne



zaniedbywanie.

Przemoc fizyczna



Przemoc fizyczna czynna

to przede wszystkim:

bicie, od klapsów, policzków począwszy, przez

bicie pięścią, jakimś przedmiotem lub bicie

„na oślep”. Dalej należy wymienić kopanie,

zmuszanie do uwłaczających posług i

zachowania o wyjątkowej brutalności, np.

oparzenia, zadawanie ran ciętych,

szarpanych, duszenie, usiłowanie lub

dokonanie zabójstwa.



Przemoc fizyczna bierna

przejawia się w

przede wszystkim w postaci różnych zakazów,

np. zakaz mówienia lub areszt domowy.

Skutki stosowania

przemocy

wobec dziecka



choroby uwarunkowane obrażeniami narządów wewnętrznych,

kalectwoa nawet śmierć. Warto też podkreślić, że znęcanie się

nad dzieckiem do 3. roku życia może spowodować zaburzenia

rozwoju mowy, motoryki, a także procesów uczenia się.



możliwe skutki maltretowania fizycznego to m.in.: sińce i

obrzęki na różnych częściach ciała, otarcia naskórka,

nietypowe ślady po oparzeniach, krwawe pręgi i przebarwienia

skóry sugerujące bicie dłonią lub przedmiotem, różnego typu

rany, złamania, ale także reakcje regresyjne, np. brak kontroli

fizjologicznej u dziecka powyżej 4. roku życia (np. moczenie, a

także torsje), zwiększona wrażliwość na dotyk (szczególnie

ramion, pleców i pośladków), czasem wzrost agresywności

wobec innych rówieśników lub młodszych dzieci, zobojętnienie

na karę, drażliwość, złośliwość, hałaśliwość w zabawach

grupowych, negatywne nastawienie i opór, nieposłuszeństwo.



zdarzają się też ucieczki z domu, czy niszczenie sprzętów i

przedmiotów.



pojawiają się również zupełnie przeciwne objawy: apatia,

ospałość, wycofanie i brak koncentracji.

Teoria społecznego

uczenia się agresji A.

Bandury i R. H. Waltersa

Zakłada, mówiąc najogólniej, iż agresywność

dzieci jest wynikiem uczenia się przez

obserwowanie i naśladownictwo agresji w

środowisku

wychowawczym.

Agresywne

środowisku

wychowawczym.

Agresywne

otoczenie dziecka nie tylko dostarcza

wzorców zachowania, ale także sposobów

instrumentalnego wykorzystania agresji. Tak

więc dziecko w wyniku agresji rodziców staje

się być może bardziej posłuszne, ale

jednocześnie zyskuje klarowną wiedzę o tym,

jak wymuszać posłuszeństwo.

Przemoc psychiczna

Są to wszelkie działania prowadzące do

upośledzenia

zdrowia

psychicznego

upośledzenia

zdrowia

psychicznego

emocjonalnego dziecka. Są to: wyzwiska,

obrażanie, emocjonalne odrzucanie, izolacja

dziecka, zastraszanie, narzucanie własnych

sądów, a także nadmierne wymagania i

nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi

dziecka.

Mimo, że maltretowanie emocjonalne nie

zostawia śladów na ciele ofiary, wyrządza

ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej,

behawioralnej i poznawczej dziecka.

Skutki maltretowania

psychicznego



lęk, poczucie niesprawiedliwości i bezsensu,



wstyd i poczucie winy, przygnębienie,



nerwice, agresja, niska samoocena, zmienność

nastroju, poczucie spustoszenia, odrzucenia,

skłonność do izolacji,



smutek, trudności w kontaktach z innymi dziećmi,

w pozyskaniu przyjaciół, problemy szkolne i

mniejsze osiągnięcia edukacyjne,

niekomunikatywność, niski poziom kompetencji

społecznych i słabe przystosowanie, czasem

uzależnienie od swoich rodziców,



deficyty w zakresie możliwości poznawczych,

kreatywności i w rozwiązywaniu problemów,



słaba kontrola emocji, zaburzone poczucie własnej

tożsamości, a także brak reakcji, w sytuacjach,

które u innych dzieci wywołują płacz, np. przy

skaleczeniu, często także tłumiony płacz.

Wykorzystywanie

seksualne

Jest to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono

w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody, na

którą nie jest dojrzałe rozwojowo. Jest to działanie naruszające

normy społeczne i prawne.

Dziecko jest w takich przypadkach traktowane jako obiekt

seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia

własnych potrzeb.

Stałą dyspozycję wyrażającą się skłonnością do uprawiania praktyk

seksualnych z dziećmi określa się mianem

pedofilii.

Zdecydowaną większość osób wykorzystujących seksualnie stanowią

mężczyźni (odpowiadają oni za 80 – 95% przypadków). Jeśli chodzi o

relacje między ofiarą a sprawcą, to liczne badania przypadków

wykorzystywania seksualnego wykazują przeważnie, że ponad połowa

dziewcząt i tylko 20% chłopców została wykorzystana przez członka

rodziny, co sugeruje, że na wykorzystywanie seksualne w rodzinie

najczęściej narażone są dziewczęta. Badania Browna i jego

współpracowników na temat czynników ryzyka wystąpienia

wykorzystywania seksualnego wskazały na następujące czynniki:

upośledzenie dziecka (wymagające edukacji specjalnej), psychopatia

matki, negatywne wydarzenia życiowe i obecność ojczyma.

Rodzaje przemocy

seksualnej

wobec dziecka

1. Bez kontaktu seksualnego:



rozmowa o treści seksualnej



ekspozycja anatomii i czynności seksualnej



podglądactwo

2. Kontakty seksualne polegające na

pobudzeniu intymnych części ciała

3. Kontakty oralno-genitalne

4. Stosunki seksualne

5. Komercyjne seksualne wykorzystywanie

dzieci

6. Seksualne wykorzystywanie dzieci

powiązane z innymi formami przemocy

Klasyfikacja objawów

przemocy seksualnej wg F.

Sinka



I POZIOM – Bezpośrednia komunikacja

Dziecko mówi o swoich przeżyciach, potrafi

to pokazać na sobie, np. sińce na ciele.



II POZIOM – Komunikaty pośrednie

Dziecko przeżywa lęk, napięcie, podejmuje

zabawy o treści erotycznej, wciąga inne

dzieci w nietypową aktywność seksualną, itp.



III POZIOM – Ostre urazowe objawy

Zaburzenia snu, moczenie nocne, zaburzenia

łaknienia, płaczliwość, problemy szkolne.



IV POZIOM – Objawy stresu chronicznego

Zaburzenia psychiki dziecka, depresje,

izolacja od otoczenia, próby samobójcze.

Inne objawy

wykorzystywania seksualnego



różnego typu urazy i obrzęki zwłaszcza narządów płciowych,

czasem nawet choroby przenoszone drogą płciową,



poczucie winy, niska samoocena, skłonność do zaburzeń

nastrojów,



nerwice, wycofanie, stronienie od rodzica, który wyrządza

krzywdę.



Charakterystyczne jest ukrywanie przez dzieci faktu, że są

wykorzystywane. Często takie dzieci są zmuszane do milczenia

przez przekupstwo, szantaż czy zastraszanie.



Badania potwierdzają, że osoby dorosłe, wykorzystywane

seksualnie w dzieciństwie, cechuje często większa skłonność do

sięgania po alkohol i narkotyki, skłonność do problemów

interpersonalnych. Mogą występować też częściej zaburzenia

nastrojów, depresje i inne zaburzenia psychiczne. Występuje też

skłonność do stosowania przemocy seksualnej wobec innych osób

i podejmowanie kontaktów seksualnych z wieloma partnerami

bez zaangażowania emocjonalnego.

Zaniedbanie

Zaniedbywanie,

nie

zapewnianie

lub

nie

zapewnianie

lub

uniemożliwianie

zaspokojenia

potrzeb

uniemożliwianie

zaspokojenia

potrzeb

biologicznych i psychicznych dziecka. Może się

ono rozpocząć już w okresie życia płodowego,

gdy

matka

prowadzi

niehigieniczny

gdy

matka

prowadzi

niehigieniczny

nieodpowiedni tryb życia, a tym samym nie dba o

swoje nienarodzone dziecko. Z zaniedbywaniem

mamy do czynienia m. in. wtedy, gdy dzieci są na

długi czas pozostawiane w domu bez opieki, a w

skrajnych przypadkach: porzucone, bezdomne,

pozostawione bez właściwej ochrony przed

chorobami. Zaniedbanie pojawia się także, gdy w

obecności

dziecka

odbywają

się

libacje

obecności

dziecka

odbywają

się

libacje

alkoholowe, awantury i gdy jest niedostatecznie

zabezpieczone

przed

zagrażającymi

zabezpieczone

przed

zagrażającymi

sytuacjami.

Dzieci często nawet nie buntują się przeciw

takiemu stanowi rzeczy. Młodsze żyją w

przekonaniu, że tak powinien wyglądać świat,

starsze najczęściej odczuwają wstyd za rodziców,

których jednak mimo wszystko kochają. Jeśli

jednak stale doświadczają przemocy zaczynają

szukać oparcia u innych ludzi. Często wpadają w

tzw. złe towarzystwa, czyli najczęściej grupy

dzieci o podobnych doświadczeniach życiowych.

Dziecko z rodziny

alkoholików



Dzieci z rodzin o problemie alkoholowym

przeżywają w zdecydowanie większej proporcji

niż inne dzieci zakłócenia w poczuciu swojego

bezpieczeństwa. Doświadczają więcej napięć,

lęków, dezorientacji i samotności, a ten stan

rzeczy sprzyja tworzeniu się obronnej postawy

życiowej.



Trzeba wiedzieć, że alkoholizm dotyka nie

tylko alkoholików.

W rodzinie może być jeden

alkoholik, ale wszyscy cierpią z powodu

alkoholizmu!

Dziecko z rodziny

alkoholików

Obawa o swoje

życie

i najbliższych

Obawa o swoje

życie

i najbliższych

Brak oparcia

Piętno

niepokoju

Piętno

niepokoju

Chaos

i zagubienie

Chaos

i zagubienie

Nienawiść

Przeżywanie

buntu

Przeżywanie

buntu

Dziecko

Wzory funkcjonowania

dzieci w rodzinie o

problemie alkoholowym



„

Bohater rodzinny”,



„

Wspomagacz”,



„

Kozioł ofiarny”,



„

Rodzinna maskotka”,



„

Zagubione dziecko”.

„

Bohater rodzinny”

– podpora rodziny. Pełni ją

zwykle najstarsze dziecko. Jego zadaniem jest dostarczenie

rodzinie poczucia wartości. Stąd nie sprawia żadnych

kłopotów, dobrze się uczy, wykonuje część obowiązków

pijącego rodzica. Jest nad wiek dorosłe oraz nadmiernie

obowiązkowe i odpowiedzialne. Często zaniedbuje własne

potrzeby. Dzieci te mają zwykle problemy z wypoczynkiem i

odprężeniem się, czego następstwem mogą być schorzenia

psychosomatyczne. W przyszłości wybierają często zawody

polegające na pomaganiu innym.

„

Wspomagacz”

– to dziecko przyjmujące postawę

opiekuńczą wobec osoby pijącej. Jego głównym zadaniem

jest chronić alkoholika przed przykrymi skutkami picia,

przez co nieświadomie sprzyja rozwojowi choroby, a nie

otrzeźwieniu człowieka. To on wylewa alkohol do zlewu,

albo przynosi go do domu, by alkoholik „nie dopił się” poza

domem. Gdy dorośnie, prawdopodobnie zostanie żoną lub

mężem osoby uzależnionej.

„

Kozioł ofiarny”

–

rolę tę pełni

dziecko nieco młodsze od „bohatera”. Nie jest ono

w stanie z nim konkurować, czuje się odsunięte i

szuka wsparcia poza domem. Stwarza problemy w

szkole i wiele problemów wychowawczych, bardzo

często popada wcześnie w konflikty z prawem,

niejednokrotnie uzależnia się od alkoholu lub

narkotyków. Nierzadko dzieci te są pierwszymi

członkami rodziny alkoholika zgłaszającymi się po

pomoc.

„

Rodzinna maskotka”

– jest w

centrum uwagi i zainteresowania rodziny. Po to aby

przetrwać dostarcza jej tematów do zabawy oraz

dba, aby jak najczęściej było w domu wesoło.

Zawsze stara się, aby zwracano na niego uwagę. Ta

cecha utrzymuje się na ogół w życiu dorosłym.

Dzieci te charakteryzują się małą odpornością na

stres, a stając przed trudnymi do rozwiązania

problemami – nierzadko sięgają po alkohol lub

narkotyki.

„

Zagubione dziecko”

–

jest samotne i

zamknięte w sobie. Przed chaosem i awanturami w

domu ucieka w świat marzeń. Niewiele wymaga od

rodziny i minimalnie korzysta z jej wsparcia. Ma

trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi

ludźmi . W dorosłym życiu nie potrafi mieć

satysfakcjonujących związków uczuciowych. Często

popada w uzależnienie od substancji

psychoaktywnych lub staje się nadmiernie otyłe.

Zapobieganie krzywdzeniu

dziecka w rodzinie

I płaszczyzna – charakter interwencyjny –

polega na uniemożliwieniu krzywdzenia

dziecka i udzieleniu mu pierwszej pomocy.

II płaszczyzna – działania terapeutyczne i

lecznicze, zmierzające do

zminimalizowania lub usunięcia

doznanych urazów i krzywd.

III płaszczyzna – działania różnych

instytucji, mające charakter prewencyjny,

skoncentrowane przede wszystkim na

możliwie wczesnym wykrywaniu i

zapobieganiu przemocy.

Bibliografia

„

Patologie społeczne”, pod red. Mariusza Jędrzejko, Pułtusk 2006.

Wiesław Wojciech Szczęsny, „Zarys resocjalizacji z elementami

patologii społecznej i profilaktyki”, Warszawa 2003.

Człowiek i społeczeństwo. „Zagadnienia patologii społecznej”, t. VII,

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1990.

J. Brągiel „Zrozumieć dziecko skrzywdzone”

D. Glasler, S. Frosch „Dziecko seksualnie wykorzystywane“

A. Lipowska – Teutch „Rodzina a przemoc”

A. Piekarska „Przemoc w rodzinie. Psychospołeczne uwarunkowania

przemocy wobec dziecka”

I. Pospiszyl „Razem przeciw przemocy”.

I. Pospiszyl „Przemoc w rodzinie”

10.

M. Przetacznikowa, G. Makiełło – Jarża „Psychologia wychowawcza,

społeczna i kliniczna”

11.

J. Rembowski „Więzi uczuciowe w rodzinie”

12.

M. Ziemska „Dziecko i rodzina”

13.

M. Ziemska „Postawy rodzicielskie”

14.

„

Agresja dzieci i młodzieży. Uwarunkowania indywidualne, rodzinne i

szkolne” pod red. I. Pufal – Struzik,

15.

„

Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” pod red. M. Żebrowskiej

Document Outline