WYBRANE ODPOWIEDZI FILOZOFÓW 

NOWOŻYTNYCH

I SENS ŻYCIA OGÓLNIE

SENS ŻYCIA

NOWOŻYTNOŚĆ

Początki okresu nowożytnego w historii dziejów ludzkich 
datuje się na koniec XV, początek XVI wieku. Epoka 
otwierająca nowożytność  to epoka Odrodzenia 
przeciwstawiana epoce "Wieków średnich„, jako ciemnych, 
zacofanych i nie wartościowych”

  

Kultura humanizmu

Ze względu na pozytywny zwrot uczonych epoki 

Odrodzenia ku spuściźnie starożytnej, a 

zwłaszcza ku starożytnemu programowi 

kształcenia, często kulturę Odrodzenia nazywa 

się kulturą Humanizmu. 

Słowo Humanizm pochodzi od łacińskiego słowa 

Humanus i oznacza:

 zwrot ku problemom człowieka jako elementu 

świata przyrody, a nie jako dzieła Boga 

dążącego do zjednoczenia się z nim.

Pytanie o sens życia

Pytanie to, w sposób wyraźny postawiono 
właśnie w epoce Odrodzenia.  Sztuka życia 
stała się głównym tematem rozważań 
filozofów renesansowych. 

GIOVANNI PICO DELLA MIRANDOLA

W traktacie „O godności człowieka” Picco della Mirandolla pisał: „Otóż wydaje mi się, ze 

teraz wreszcie zrozumiałem, dlaczego najbardziej szczęśliwą i najbardziej godną 

wszelkiej czci istotą jest człowiek i czemu zawdzięcza on swoją niezwykłą sytuację i 

wybrany los we wszechświecie, którego zazdroszczą mu nie tylko zwierzęta, ale nawet 

gwiazdy i duchy ponadświatowe, Było tak. Już najwyższy ojciec i architekt Bóg, zgodnie z 

tajemniczymi prawami mądrości, zbudował ten, który widzimy, dom świata, 

najwspanialszą świątynię boskości. Po dokonaniu tego dzieła Artysta zapragnął, aby 

znalazł się ktoś, kto potrafiłby wniknąć w sens tak potężnego dzieła, kochać jego piękno i 

podziwiać jego wielkość. Przeto po stworzeniu już wszystkiego rozmyślał nad 

powołaniem do życia człowieka. Przyjął wiec człowieka jako dzieło o nieokreślonym 

kształcie, a po wyznaczeniu mu miejsca w samym centrum świata, tak się do niego 

odezwał: Nie wyznaczam Ci Adamie, ani określonej siedziby, ani własnego oblicza, ani też 

nie daję ci żadnej swoistej funkcji, ażebyś wszystko to posiadł zgodnie ze swoim 

życzeniem i swoją wolą. Natura wszystkich istot została określona i zawiera się w 

granicach przeze mnie ustanowionych. Ciebie zaś, nie skrępowanego żadnymi 

ograniczeniami, oddaje w twoje własne ręce, abyś swą naturę sam sobie określił, zgodnie 

z twoją wolą. Nie uczyniłem Cię, ani istotą niebiańską, ani ziemską, ani śmiertelną, ani 

nieśmiertelną, abyś jako swobodny i godny siebie twórca i rzeźbiarz sam sobie nadał 

kształt, jaki zechcesz. Będziesz mógł się degenerować i staczać do rzędu zwierząt i 

będziesz mógł odradzać się i mocą swego ducha wznosić się do rzędu istot boskich .O 

jakże to wielka hojność Boga Ojca, jakże wielkie i godne podziwu jest szczęście 

człowieka! Dano mu mieć to czego zapragnie, i być tym, czym zechce.”

Hasło Humanizmu

"Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie 

jest mi obce" 

(Terencjusz)

Jak żyć najlepiej? – odpowiedź 

Montaigne’a

Montaigne  postuluje trzy rzeczy, które są 

konieczne by życie posiadało swój sens: 

1.

poznać siebie

2.

nauczyć się dobrze żyć 

3.

dobrze umrzeć. 

Montaigne - próby

„Błaznem jest ten, kto odtrąca uciechy, jakich 
natura mu dostarcza. Nie trzeba ani gonić za 
nimi, ani od nich uciekać – trzeba je 
przyjmować.”

Montaigne – próby 

"Świat jest jeno szkołą szukania; nie o to 
chodzi, kto dopadnie, ale kto będzie szedł 
piękniejszą drogą„

Montaigne - próby

„Oto ludzie wędrują, aby podziwiać szczyty 
gór (...), ocean otaczający ziemię, obroty 
gwiazd. A obok siebie samych obojętnie 
przechodzą, siebie samych nie podziwiają”.

Montaigne - próby

Żaden wiatr nie sprzyja temu, kto nie ma 
wyznaczonego portu.

Montaigne - Próby

Życie samo w sobie nie jest ani dobre ani złe; 
jest miejscem na dobro i na zło, wedle tego, 
czym je zapełnicie. A jeśli żyliście 1 dzień, 
wszystko poznaliście:  jeden dzień podobny 
jest do wszystkich.

Pamiętać o Śmierci

Człowiek, który zdaje sobie sprawę, z tego, ze 
kiedyś jego wędrówka po Ziemi zakończy się, 
bardziej ceni każdy przeżywany dzień. Każda 
chwila wówczas nabiera wartości, zwłaszcza, 
gdy się wie, że dana chwila może być 
ostatnia.

M

o

n

ta

ig

n

e

Pascal – życie ludzkie nie ma 

sensu

Pascal (1623-62) 
filozofem nie chciał 
być i pewnie 
naprawdę nie był - 
przynajmniej w tym 
sensie, w jakim za 
jego czasów o 
filozofach się mówiło. 
Do filozofów i filozofii 
z lekceważeniem się 
odnosił, niczego się 
nie spodziewał po ich 
dysputach. Mawiał 
nawet „Prawdziwa 
filozofia to cisza 
Pyrrońska”.

Autonomiczność nauki i wiary

Pascal był przekonany jednak o tym, że fizyka 
nie ma żadnego wpływu na prawdy wiary, i 
nie dowodzi w wierze niczego, a prawdy 
wiary nie mają a przynajmniej nie powinny 
mieć wpływu na rozwój nauki. 
Dlatego kiedy Galileusz został skazany i 
potępiony przez Kościół, Pascal stwierdził: 
wasze zabiegi, nie przeszkodzą ziemi kręcić 
się wokół słońca razem z wami samymi.

Wiara jako lekarstwo na pustkę 

egzystencji

Wiara leczy nas prawdziwie.  Dopiero uznanie 
Istnienia Boga może nadać sens ludzkiej 
egzystencji.

Zakład Pascala

Zakład dotyczy istnienia Boga. Rozum nie może sprawy 

rozstrzygnąć, trzeba sprawę poddać decyzji takiej, jak w grach 

hazardowych. Założenie tego zabiegu jest takie, że nie możemy 

zakładu uniknąć; nie mogę oświadczyć, że ja się nie zakładam. 

Chodzi zapewne o to, że jeśli nie stawiam na istnienie Boga, to 

na pewno, choćbym tego wprost nie powiedział, stawiam na Jego 

nieistnienie, bo tak jest wygodniej w życiu doczesnym. Trzeba 

obliczyć wysokość stawki i możliwą wygraną. Stawką, jeśli na 

Boga stawiam, jest moje życie doczesne, które muszę przemienić 

w duchu chrześcijańskim, a więc rzecz niewielka, mało warta. Do 

wygrania, jeśli na Boga stawiam i wygram, jest życie w 

nieskończonej szczęśliwości. Jest, przeto zgodne z rozumem na 

Boga stawiać, skoro do wygrania jest nieskończoność, a stawka 

znikoma; nawet jedno życie warto postawić, jeśli można trzy 

wygrać, a cóż dopiero życie nieskończone; w tych warunkach 

szaleństwem byłoby inaczej postąpić.

Epoka rozumu

Zupełnie inną postawę wobec życia i jego 
sensu zajęli filozofowie epoki Oświecenia. W 
epoce odrodzenia zalecano godzenie się z 
zastaną rzeczywistością, w Oświeceniu 
natomiast podjęto z nią walkę w imię 
szukania sensu ludzkiego życia.

Co to jest oświecenie?

„Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z 

niepełnoletności, w którą popadł z własnej 

winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka 

do posługiwania się swym własnym rozumem, 

bez obcego kierownictwa. Zawinioną jest ta 

niepełnoletność wtedy, kiedy przyczyną jej jest 

nie brak rozumu, lecz decyzji i odwagi 

posługiwania się nim bez obcego 

kierownictwa. Sapere aude! Miej odwagę 

posługiwać się swym własnym rozumem ? tak 

oto brzmi hasło oświecenia”.

Immanuel Kant

Krytyka starego porządku

Filozofowie Oświecenia odrzucili wszystkie 
twierdzenia, które uznali za niezgodne z 
Rozumem.
Wiele z tych twierdzeń dotyczyło Boga i relacji 
człowieka do Boga. Krytyce poddali nie samą 
wiarę w Boga, ale te elementy składające się na 
wiarę religijną, które według nich, sprzeczne 
były z rozumem i z naturą. Krytyce poddali 
wszystko to, co uznali w religii za przesądne, 
zabobonne, sprzeczne z rozumem. 

Gdzie szukać sensu?

Bóg, przemawia do człowieka nie przez 
niepewne, co do pochodzenia Pismo Święte, 
nie przez kapłanów, nie przez znaki nazywane 
cudami, których, jak twierdzili, nie sposób 
zweryfikować, ale jedynie przez swoje dzieło, 
przez naturę. Istnieje tylko jedno Objawienie, 
któremu nie można zaprzeczyć, które jest 
dostępne każdemu człowiekowi, w każdym 
czasie, a jest nim NATURA!

Sensem życia – szczęście doczesne

Życie, głosili filozofowie francuscy nurtu 
Oświecenia, nie jest próbą przed życiem 
wiecznym, życie jest szansą daną przez Boga 
każdemu, w tym samym stopniu, bycia 
szczęśliwym w życiu doczesnym – celem życia 
jest wykorzystać tę szansę. 

Sensem życia – posłuszeństwo Prawu 

Bożemu

„Wolałbym móc powiedzieć: Czyniłem, nie 
myśląc o Tobie, dobro, które jest Ci miłe, a 
moje serce podążało za Twoją Wolą, nie 
znając jej, aniżeli powiedzieć Mu, jak będę to 
musiał sam powiedzieć któregoś dnia: 
Miłowałem Cię i nie zaprzestawałem obrażać, 
znałem Cię i nie czyniłem nic, żeby Ci się 
podobać.”

Jan Jakub Rousseau

Co znaczy: Być posłusznym Prawu 

Bożemu?

Bycie posłusznym prawu Bożemu, to bycie 
posłusznym Naturze, którą Bóg stworzył. 
Zarówno naturze pojmowanej szeroko, jako 
świat przyrody jak i wąsko, jako rozumna 
naturę ludzką.

Co znaczy słuchać natury?



Dążyć do samorealizacji i zachowania swojego 

życia



Dążyć do szczęścia

Holbach w systemie przyrody pytając o cel życia człowieka, odpowiada: „Jest to 
zachowanie swojego istnienia i osiągnięcie szczęścia

La Mettrie natomiast pytając o rację bytu ludzkiego odpowiada: „Któż wie, czy samo 
istnienie człowieka nie stanowi racji jego bytu? Został on może nie wiadomo jak i 
dlaczego, rzucony na chybił trafił, w którymś punkcie kuli ziemskiej; wiemy tylko, że musi 
żyć i umrzeć ...”

Jan Jakub Rousseau w „Emilu” zaś pisał: „Musimy przeto kochać samych siebie, celem 
samozachowania, musimy kochać siebie przede wszystkim, a w bezpośrednim wyniku 
tego uczucia kochamy to, co nas zachowuje.

Słowo „sens”

Mówimy o sensie i bezsensie przede wszystkim gdy 

chodzi o słowa, znaki, mowę. Dane wyrażenie ma 

sens dla mnie, jeśli ja jego znaczenie rozumiem, a 

jest bezsensowne, gdy tak nie jest. Na przykład 

wyrażenie “krowa" ma sens dla mnie, natomiast 

“wokra" go nie ma dla Chińczyka zapewne i “krowa" 

i “wokra" są równie bezsensowne. Takie jest 

pierwsze, najpospolitsze znaczenie słowa “sens".

W wyrażeniu „sens życia” słowo sens ma jednak 

inne znaczenie.

Sens życia = Cel życia

Jeśli w danej chwili istnieje cel do którego dany
człowiek dąży, jego życie ma w tej chwili sens.

Życie danego człowieka ma dla niego w danej 
chwili sens, kiedy on w tej chwili sądzi, czuje itd., 
że warto mu żyć. Ale kiedy tak jest? W jakich 
okolicznościach i pod jakimi warunkami? Istnieje 
jeden wypadek, w którym o sensie życia nie 
można wątpić, a mianowicie wtedy, kiedy istnieje 
jakiś cel, który człowiek świadomie, dobrowolnie 
chce osiągnąć!

Sens życia bez dążenia do celu?

Posiadanie celu nie wydaje się być 
koniecznym warunkiem odczuwania sensu 
życia, tego, ze życie jest wartościowe. 
Niekiedy samo przeżywanie chwili jest 
źródłem poczucia sensu życia. Dlatego można 
powiedzieć, że:

Życie danego człowieka ma sens wtedy i tylko 
wtedy kiedy albo istnieje cel, do którego on w 
tej chwili dąży, albo on używa chwili.

Czy nasze życie ma sens?

Życie większości ludzi ma sens w większości 

chwil!