Filozofia a nauki

szczegółowe

Materiały do wykładów

Materiały do wykładów

dr Jerzy

dr Jerzy

Jasiński

Jasiński

W starożytności terminy „filozofia”, „nauka”,

W starożytności terminy „filozofia”, „nauka”,

„wiedza” miały właściwie

„wiedza” miały właściwie

jeden wspólny

jeden wspólny

zakres znaczeniowy.

zakres znaczeniowy.

Filozofia

Filozofia

obejmowała całokształt ludzkiego

obejmowała całokształt ludzkiego

poznania i była

poznania i była

jedyną uniwersalną nauką

jedyną uniwersalną nauką

.

.

Jednakże pod wpływem czasu poszczególne

Jednakże pod wpływem czasu poszczególne

nauki poczęły się stopniowo odrywać

nauki poczęły się stopniowo odrywać

(wyodrębniać) z filozofii. Proces ten, w

(wyodrębniać) z filozofii. Proces ten, w

którego historyczne szczegóły nie będziemy

którego historyczne szczegóły nie będziemy

wchodzić (

wchodzić (

z prozaicznego powodu braku

z prozaicznego powodu braku

czasu

czasu

) – trwał bardzo długo.

) – trwał bardzo długo.

Zapoczątkowany wprawdzie

Zapoczątkowany wprawdzie

jeszcze w

jeszcze w

czasach

czasach

starożytnych

starożytnych

, kiedy to wyodrębniła się

, kiedy to wyodrębniła się

matematyka

matematyka

, przebiegał z większymi lub

, przebiegał z większymi lub

mniejszymi oporami niemal do naszych czasów.

mniejszymi oporami niemal do naszych czasów.

Dopiero, bowiem pod koniec

Dopiero, bowiem pod koniec

XIX

XIX

wieku

wieku

usamodzielniła się

usamodzielniła się

psychologia

psychologia

, a na początku

, a na początku

XX

XX

wieku

wieku

logika

logika

,

,

socjologia

socjologia

i

i

etyka.

etyka.

W efekcie tych przemian,

W efekcie tych przemian,

obok filozofii

obok filozofii

pojawiły się

pojawiły się

liczne nauki szczegółowe

liczne nauki szczegółowe

, w

, w

związku

z

czym

pojawił

się

problem

związku

z

czym

pojawił

się

problem

wzajemnych relacji pomiędzy filozofią,

wzajemnych relacji pomiędzy filozofią,

a poszczególnymi dyscyplinami naukowymi.

a poszczególnymi dyscyplinami naukowymi.

Przez długi czas na wzajemne relacje

Przez długi czas na wzajemne relacje

mocno oddziaływała religia, która starając

mocno oddziaływała religia, która starając

być najwyższą instancją rozstrzygającą o

być najwyższą instancją rozstrzygającą o

tym, co słuszne i

tym, co słuszne i

prawdziwe, domagała się tak od filozofii,

prawdziwe, domagała się tak od filozofii,

jak i od nauki – zgodności z treścią

jak i od nauki – zgodności z treścią

własnych dogmatów.

własnych dogmatów.

Jeśli zaś jakiś filozof próbował wykorzystać

Jeśli zaś jakiś filozof próbował wykorzystać

odkrycia naukowe i tworzył koncepcję

odkrycia naukowe i tworzył koncepcję

kwestionującą lub sprzeczną z prawdami

kwestionującą lub sprzeczną z prawdami

religijnymi, wówczas spadały na niego

religijnymi, wówczas spadały na niego

bardzo surowe sankcje, natomiast jego

bardzo surowe sankcje, natomiast jego

dorobek natychmiast był umieszczany na

dorobek natychmiast był umieszczany na

indeksie ksiąg zakazanych. (

indeksie ksiąg zakazanych. (

np. Giordano

np. Giordano

Bruno 1548 – 1600

Bruno 1548 – 1600

, wykorzystał teorię

, wykorzystał teorię

Kopernika, głosząc tezę

Kopernika, głosząc tezę

o nieskończoności

o nieskończoności

wszechświata.

wszechświata.

Długo więziony i stracony na

Długo więziony i stracony na

stosie

przez

inkwizycję,

za

głoszone

stosie

przez

inkwizycję,

za

głoszone

„herezje”).

„herezje”).

Niemniej próby uniezależnienia filozofii od

Niemniej próby uniezależnienia filozofii od

religii można napotkać już w średniowieczu.

religii można napotkać już w średniowieczu.

Świadczą o tym poglądy filozofa arabskiego

Świadczą o tym poglądy filozofa arabskiego

Awetroesa (1126 – 1198), który widząc w

Awetroesa (1126 – 1198), który widząc w

filozofii najwyższy rodzaj poznania, stawiał ją

filozofii najwyższy rodzaj poznania, stawiał ją

ponad religię i teologię.

ponad religię i teologię.

Nauka i filozofia z ogromnym trudem

Nauka i filozofia z ogromnym trudem

wywalczyły sobie samodzielność i niezależność.

wywalczyły sobie samodzielność i niezależność.

Gdy w czasach nowożytnych

Gdy w czasach nowożytnych

religia

religia

stopniowo

stopniowo

traciła swą wszechwładzę

traciła swą wszechwładzę

, a zarazem rozwijały

, a zarazem rozwijały

się

się

badania

badania

i

i

odkrycia naukowe

odkrycia naukowe

, problem

, problem

stosunku filozofii do nauk szczegółowych stawał

stosunku filozofii do nauk szczegółowych stawał

się coraz bardziej aktualny.

się coraz bardziej aktualny.

W okresie tym w zasadzie przeważał pogląd,

W okresie tym w zasadzie przeważał pogląd,

że

że

filozofia

filozofia

prowadzi swoje dociekania

prowadzi swoje dociekania

niezależnie od nauk szczegółowych,

niezależnie od nauk szczegółowych,

jest

jest

więc,

więc,

dyscypliną

dyscypliną

wobec nich

wobec nich

autonomiczną

autonomiczną

.

.

Tego rodzaju stanowisko związane było z

Tego rodzaju stanowisko związane było z

zajmowaną przez wielu filozofów postawą

zajmowaną przez wielu filozofów postawą

racjonalistyczną.

Uważali

oni,

że

racjonalistyczną.

Uważali

oni,

że

w

w

rozważaniach filozoficznych

rozważaniach filozoficznych

należy

należy

oprzeć

oprzeć

się wyłącznie na rozumie

się wyłącznie na rozumie

.

.

Wiodło

to

częstokroć

do

wysoce

Wiodło

to

częstokroć

do

wysoce

spekulatywnych koncepcji, niewrażliwych na

spekulatywnych koncepcji, niewrażliwych na

fakty opisywane przez nauki szczegółowe.

fakty opisywane przez nauki szczegółowe.

W efekcie dawał się zauważyć

W efekcie dawał się zauważyć

rosnący

rosnący

rozdźwięk

rozdźwięk

między tym, co nauki szczegółowe

między tym, co nauki szczegółowe

mówiły o rzeczywistości, a

mówiły o rzeczywistości, a

filozoficznymi

konstrukcjami

filozoficznymi

konstrukcjami

.

Nic,

więc

.

Nic,

więc

dziwnego, że w ubiegłym stuleciu, konkretnie

dziwnego, że w ubiegłym stuleciu, konkretnie

w drugiej jego połowie pojawiły się w myśli

w drugiej jego połowie pojawiły się w myśli

europejskiej dość osobliwe zapatrywania.

europejskiej dość osobliwe zapatrywania.

Niektórzy filozofowie i uczeni znudzeni

Niektórzy filozofowie i uczeni znudzeni

jałowością i sztucznością wielu propozycji

jałowością i sztucznością wielu propozycji

filozoficznych,

a

jednocześnie

pełni

filozoficznych,

a

jednocześnie

pełni

uznania dla osiągnięć wiedzy pozytywnej,

uznania dla osiągnięć wiedzy pozytywnej,

operującej faktami empirycznymi –

operującej faktami empirycznymi –

poczęli

poczęli

głosić

głosić

, że filozofia w ogóle powinna

, że filozofia w ogóle powinna

ustąpić miejsca naukom szczegółowym.

ustąpić miejsca naukom szczegółowym.

August Comte (1798 – 1857),

August Comte (1798 – 1857),

twórca

twórca

„

„

pozytywizmu”

pozytywizmu”

właściwie rugował tradycyjną

właściwie rugował tradycyjną

filozofię z „

filozofię z „

królestwa nauki

królestwa nauki

”, widząc w niej

”, widząc w niej

przebyty i przebrzmiały etap

przebyty i przebrzmiały etap

ludzkiego poznania

ludzkiego poznania

, które wkroczyło w swój

, które wkroczyło w swój

okres „pozytywny”, znaczony osiągnięciami

okres „pozytywny”, znaczony osiągnięciami

wyłącznie

wyłącznie

nauk szczegółowych

nauk szczegółowych

, albowiem

, albowiem

jedynie one

jedynie one

wg niego dostarczają prawdziwie

wg niego dostarczają prawdziwie

rzetelnej wiedzy. Natomiast roztrząsaną od

rzetelnej wiedzy. Natomiast roztrząsaną od

wieków

wieków

problematykę filozoficzną

problematykę filozoficzną

, można wg

, można wg

Comte’a po części

Comte’a po części

rozparcelować pomiędzy

rozparcelować pomiędzy

nauki szczegółowe

nauki szczegółowe

, a po części

, a po części

uznać za

uznać za

bezsensowną

bezsensowną

.

.

Pozytywiści twierdzili, że sens uprawiania

Pozytywiści twierdzili, że sens uprawiania

filozofii ogranicza się jedynie do zestawiania

filozofii ogranicza się jedynie do zestawiania

wyników

nauk

szczegółowych.

Ta

wyników

nauk

szczegółowych.

Ta

pozytywistyczna

tendencja

antyfilozoficzna

pozytywistyczna

tendencja

antyfilozoficzna

bynajmniej nie zanikła, lecz zachowała swoją

bynajmniej nie zanikła, lecz zachowała swoją

żywotność również w czasach współczesnych

żywotność również w czasach współczesnych

i ma do dzisiaj zwolenników.

i ma do dzisiaj zwolenników.

Program

likwidacji

filozofii

Program

likwidacji

filozofii

i

próby

i

próby

rozwiązywania

rozwiązywania

wszystkich

wszystkich

problemów

problemów

na

na

gruncie tylko

gruncie tylko

nauk szczegółowych poszły

nauk szczegółowych poszły

jednak

jednak

za daleko.

za daleko.

Dowodzą zresztą tego

Dowodzą zresztą tego

koncepcje pozytywistów XIX i XX wieku, którzy

koncepcje pozytywistów XIX i XX wieku, którzy

mimo swych ataków na filozofię, nie ustrzegli

mimo swych ataków na filozofię, nie ustrzegli

się pewnych rozstrzygnięć filozoficznej natury.

się pewnych rozstrzygnięć filozoficznej natury.

Stosunek filozofii do nauk szczegółowych nie

Stosunek filozofii do nauk szczegółowych nie

polega

bowiem

na

stopniowym

polega

bowiem

na

stopniowym

przejmowaniu

przez

nie

zagadnień

przejmowaniu

przez

nie

zagadnień

filozoficznych, choć zjawisko to niewątpliwie

filozoficznych, choć zjawisko to niewątpliwie

występowało i było historycznie uzasadnione

występowało i było historycznie uzasadnione

wyłanianiem się z filozofii samodzielnych

wyłanianiem się z filozofii samodzielnych

dyscyplin naukowych, obejmujących w swe

dyscyplin naukowych, obejmujących w swe

władanie te kwestie, które niegdyś, z

władanie te kwestie, które niegdyś, z

powodu braku tych nauk były we władaniu

powodu braku tych nauk były we władaniu

filozofów. Ma ono jednak ograniczony zakres.

filozofów. Ma ono jednak ograniczony zakres.

Pozostaje, bowiem dość bogata problematyka,

Pozostaje, bowiem dość bogata problematyka,

ściśle filozoficzna, której

ściśle filozoficzna, której

nauki szczegółowe

nauki szczegółowe

nie mogą,

nie mogą,

a nawet

a nawet

nie chcą

nie chcą

podejmować

podejmować

, ponieważ z reguły wykracza ona

, ponieważ z reguły wykracza ona

poza wąskie ramy prowadzonych przez nie

poza wąskie ramy prowadzonych przez nie

badań specjalistycznych.

badań specjalistycznych.

Żadna nauka szczegółowa nie jest w stanie dać

Żadna nauka szczegółowa nie jest w stanie dać

ogólnej koncepcji świata, człowieka, czy

ogólnej koncepcji świata, człowieka, czy

poznania ludzkiego, żadna nie opisuje ogólnej

poznania ludzkiego, żadna nie opisuje ogólnej

natury bytu, żadna nie odkrywa prawidłowości,

natury bytu, żadna nie odkrywa prawidłowości,

które rządzą wszelką rzeczywistością.

które rządzą wszelką rzeczywistością.

Z drugiej strony, trudno by było dzisiaj

Z drugiej strony, trudno by było dzisiaj

postulować zupełne oderwanie filozofii od

postulować zupełne oderwanie filozofii od

nauk

szczegółowych.

Groziłoby

to

nauk

szczegółowych.

Groziłoby

to

powstaniem dwóch różnych obrazów

powstaniem dwóch różnych obrazów

rzeczywistości,

rzeczywistości,

naukowego

naukowego

i

i

filozoficznego,

filozoficznego,

które

nawet

mogłyby

które

nawet

mogłyby

przeczyć sobie.

przeczyć sobie.

Chcąc, nie chcąc filozofia

Chcąc, nie chcąc filozofia

stałaby się wtedy nienaukowa, czym

stałaby się wtedy nienaukowa, czym

ściągałaby na siebie słuszną krytykę.

ściągałaby na siebie słuszną krytykę.

Zrozumiałe jest, zatem że wielu filozofów

Zrozumiałe jest, zatem że wielu filozofów

współczesnych dostrzega potrzebę żywego

współczesnych dostrzega potrzebę żywego

kontaktu z naukami

kontaktu z naukami

szczegółowymi, kontaktu, który dla obu

szczegółowymi, kontaktu, który dla obu

stron może okazać się owocny.

stron może okazać się owocny.

Taki rodzaj współdziałania, nie grozi przy

Taki rodzaj współdziałania, nie grozi przy

tym bynajmniej jakąś wzajemną ingerencją,

tym bynajmniej jakąś wzajemną ingerencją,

bądź naruszeniem kompetencji filozofa, czy

bądź naruszeniem kompetencji filozofa, czy

naukowca – specjalisty – tym bardziej, że

naukowca – specjalisty – tym bardziej, że

różne pozostają przedmioty ich badań.

różne pozostają przedmioty ich badań.

Nauki szczegółowe

Nauki szczegółowe

zajmują się przecież

zajmują się przecież

pewnymi wycinkami

pewnymi wycinkami

, bądź

, bądź

fragmentami

fragmentami

rzeczywistości

rzeczywistości

, natomiast

, natomiast

filozofia

filozofia

kieruje

kieruje

swą uwagę na całą rzeczywistość, starając

swą uwagę na całą rzeczywistość, starając

się ogólnie uchwycić jej strukturę, formy

się ogólnie uchwycić jej strukturę, formy

zmienności oraz prawidłowości, które

zmienności oraz prawidłowości, które

wyznaczają układ i rozwój tego co istnieje.

wyznaczają układ i rozwój tego co istnieje.

Wprawdzie filozofia interesuje się zarówno

Wprawdzie filozofia interesuje się zarówno

zagadnieniami

zagadnieniami

przyrodniczymi

przyrodniczymi

,

jak

i

,

jak

i

społecznymi

społecznymi

, czyni to jednak w zupełnie inny

, czyni to jednak w zupełnie inny

sposób niż

sposób niż

fizyka, chemia

fizyka, chemia

czy

czy

historia

historia

.

.

Filozofia, nie będąc

Filozofia, nie będąc

jednak

jednak

nauką szczegółową

nauką szczegółową

,

,

nie

przeprowadza

nie

przeprowadza

badań

laboratoryjnych,

badań

laboratoryjnych,

eksperymentów przyrodniczych

eksperymentów przyrodniczych

i

i

nie prowadzi

nie prowadzi

wykopalisk.

wykopalisk.

Dociekania filozoficzne

Dociekania filozoficzne

nie sprowadzają się,

nie sprowadzają się,

zatem do tego, co robią nauki szczegółowe

zatem do tego, co robią nauki szczegółowe

. W

. W

ich obrębie jedynie poszukuje filozof elementów

ich obrębie jedynie poszukuje filozof elementów

pomocnych w budowaniu

pomocnych w budowaniu

bardziej

bardziej

ogólnego obrazu świata.

ogólnego obrazu świata.

W spełnianiu swojego zamierzenia, filozofia

W spełnianiu swojego zamierzenia, filozofia

ma, zdaniem niektórych filozofów, oprzeć się

ma, zdaniem niektórych filozofów, oprzeć się

na wynikach nauk szczegółowych. Nie

na wynikach nauk szczegółowych. Nie

oznacza to jednak, by działalność jej polegała

oznacza to jednak, by działalność jej polegała

na zbieraniu tych danych i

na zbieraniu tych danych i

tworzeniu z nich jakiejś mechanicznie

tworzeniu z nich jakiejś mechanicznie

skomponowanej, całościowej koncepcji. Takie

skomponowanej, całościowej koncepcji. Takie

przedsięwzięcie byłoby nawet niewykonalne.

przedsięwzięcie byłoby nawet niewykonalne.

Wystarczy

bowiem

uprzytomnić

sobie

Wystarczy

bowiem

uprzytomnić

sobie

dzisiejsze zróżnicowanie i wyspecjalizowanie

dzisiejsze zróżnicowanie i wyspecjalizowanie

szczegółowych dyscyplin badawczych.

szczegółowych dyscyplin badawczych.

Mają

Mają

one różny stopień ogólności

one różny stopień ogólności

, więc:

, więc:

- twierdzenia, jakie wygłaszają ich

- twierdzenia, jakie wygłaszają ich

przedstawiciele

przedstawiciele

nie leżą

nie leżą

, jeśli można tak

, jeśli można tak

rzec,

rzec,

na jednym poziomie

na jednym poziomie

,

,

- posługują się również

- posługują się również

odmienną, fachową

odmienną, fachową

terminologią, która w znacznym stopniu

terminologią, która w znacznym stopniu

utrudnia

utrudnia

jakieś szersze

jakieś szersze

porozumienie się,

porozumienie się,

- nauki szczegółowe stosują rozmaite,

- nauki szczegółowe stosują rozmaite,

swoiste

techniki

badawcze

swoiste

techniki

badawcze

,

których

,

których

rezultaty nie zawsze dają się porównać.

rezultaty nie zawsze dają się porównać.

Gdyby, więc filozof chciał korzystać z

Gdyby, więc filozof chciał korzystać z

osiągnięć nauk szczegółowych, musiałby

osiągnięć nauk szczegółowych, musiałby

wpierw

wykonać

olbrzymią

pracę

wpierw

wykonać

olbrzymią

pracę

wyjaśniającą,

ażeby

wyłonić

z

nich

wyjaśniającą,

ażeby

wyłonić

z

nich

potrzebne dla siebie informacje. Już z tego

potrzebne dla siebie informacje. Już z tego

wynika jasno, że myśl o zwykłym sumowaniu

wynika jasno, że myśl o zwykłym sumowaniu

przez

filozofa

wyników

badań

przez

filozofa

wyników

badań

specjalistycznych,

byłaby

niesłychanym

specjalistycznych,

byłaby

niesłychanym

uproszczeniem.

uproszczeniem.

Filozofowanie zaś nie sprowadza się

Filozofowanie zaś nie sprowadza się

nawet do wspomnianej pracy wyjaśniającej.

nawet do wspomnianej pracy wyjaśniającej.

Filozof

Filozof

w

swych

dociekaniach

w

swych

dociekaniach

podejmuje własne, oryginalne problemy

podejmuje własne, oryginalne problemy

i

i

w tym względzie

w tym względzie

nie jest wcale zależny od

nie jest wcale zależny od

nauk szczegółowych,

nauk szczegółowych,

które co najwyżej

które co najwyżej

mogą niekiedy nasuwać mu jakieś

mogą niekiedy nasuwać mu jakieś

ogólniejsze zagadnienia.

ogólniejsze zagadnienia.

Natomiast

zastanawiając

się

nad

Natomiast

zastanawiając

się

nad

rozwiązaniami kwestii, jakie sobie stawia,

rozwiązaniami kwestii, jakie sobie stawia,

filozof zwraca się

filozof zwraca się ku faktom

stwierdzanym i

stwierdzanym i

opisywanym przez specjalistów. Poddaje je

opisywanym przez specjalistów. Poddaje je

przy

tym

szczególnej

interpretacji,

przy

tym

szczególnej

interpretacji,

polegającej na wydobyciu z nich tego, co

polegającej na wydobyciu z nich tego, co

rzutuje na dany problem, stara się wykryć

rzutuje na dany problem, stara się wykryć

pewien ich aspekt, pewną stronę, swą

pewien ich aspekt, pewną stronę, swą

ogólnością

wykraczając

poza

ramy

ogólnością

wykraczając

poza

ramy

dziedziny, do której przynależą.

dziedziny, do której przynależą.

W pewnym więc sensie na płaszczyźnie rozważań

W pewnym więc sensie na płaszczyźnie rozważań

filozoficznych

filozoficznych

dokonuje się uogólnienia wyników

dokonuje się uogólnienia wyników

badań nauk szczegółowych

badań nauk szczegółowych

i tworzy się

i tworzy się

całościową, ogólną

całościową, ogólną

koncepcję bytu.

koncepcję bytu.

Przy takim postępowaniu teorie filozoficzne

Przy takim postępowaniu teorie filozoficzne

zyskują oparcie w materiale nauk szczegółowych

zyskują oparcie w materiale nauk szczegółowych

i umacniają swój naukowy charakter.

i umacniają swój naukowy charakter.

Warto także zwrócić uwagę na korzyści, jakie

Warto także zwrócić uwagę na korzyści, jakie

filozofia może przynieść naukom szczegółowym.

filozofia może przynieść naukom szczegółowym.

Jako

dyscyplina

najogólniejsza,

filozofia

Jako

dyscyplina

najogólniejsza,

filozofia

posługuje się wieloma ogólnymi terminami, jak

posługuje się wieloma ogólnymi terminami, jak

np. „byt”, „świadomość”, „prawda”, „wartość”,

np. „byt”, „świadomość”, „prawda”, „wartość”,

„dobro”, które nabierają w niej określonego

„dobro”, które nabierają w niej określonego

znaczenia. Te określenia pojawiają się również

znaczenia. Te określenia pojawiają się również

w naukach szczegółowych,

w naukach szczegółowych,

nie pretendujących

nie pretendujących

nawet do tego aby się nimi zajmować

nawet do tego aby się nimi zajmować

. Jednak

. Jednak

dzięki sprecyzowaniu ich sensu przez filozofię,

dzięki sprecyzowaniu ich sensu przez filozofię,

nauki szczegółowe mogą ich użyć w sposób

nauki szczegółowe mogą ich użyć w sposób

właściwy.

właściwy.

Pomocne

są

również

całościowe

Pomocne

są

również

całościowe

rozstrzygnięcia

filozoficzne

takiego,

czy

rozstrzygnięcia

filozoficzne

takiego,

czy

innego zagadnienia. Widział to jasno wybitny

innego zagadnienia. Widział to jasno wybitny

fizyk, Werner Heisenberg (1901 – 1976)

fizyk, Werner Heisenberg (1901 – 1976)

stwierdzając, że

stwierdzając, że

„zasadniczych pytań, które w

„zasadniczych pytań, które w

ogóle utrzymują w ruchu całą maszynerię

ogóle utrzymują w ruchu całą maszynerię

nauk przyrodniczych i techniki, nawet nie

nauk przyrodniczych i techniki, nawet nie

można postawić bez refleksji filozoficznej”.

można postawić bez refleksji filozoficznej”.

Filozof, bowiem często nakreśla ogólnie

Filozof, bowiem często nakreśla ogólnie

problem, którego aspekty są przedmiotami

problem, którego aspekty są przedmiotami

zainteresowania poszczególnych specjalistów.

zainteresowania poszczególnych specjalistów.

Znajomość ogólnej koncepcji staje się

Znajomość ogólnej koncepcji staje się

wówczas inspirująca w prowadzeniu badań o

wówczas inspirująca w prowadzeniu badań o

wąskim zakresie.

wąskim zakresie.

Dzisiejsze dyscypliny filozoficzne i

Dzisiejsze dyscypliny filozoficzne i

graniczące

graniczące

z nimi nauki szczegółowe

z nimi nauki szczegółowe

Nauki szczegółowe zajmują się

Nauki szczegółowe zajmują się

fragmentami rzeczywistości,

fragmentami rzeczywistości,

filozofia – jej całością

filozofia – jej całością