Filozofia a nauki szczegółowe

W starożytności terminy „filozofia”, „nauka”,

„wiedza” miały właściwie

jeden wspólny

zakres znaczeniowy.

Filozofia

obejmowała całokształt ludzkiego

poznania i była

jedyną uniwersalną nauką

Jednakże pod wpływem czasu poszczególne

nauki poczęły się stopniowo odrywać

(wyodrębniać) z filozofii. Proces ten, w

którego historyczne szczegóły nie będziemy

wchodzić (

z prozaicznego powodu braku

czasu

) – trwał bardzo długo.

Zapoczątkowany wprawdzie

jeszcze w

czasach

starożytnych

, kiedy to wyodrębniła się

matematyka

, przebiegał z większymi lub

mniejszymi oporami niemal do naszych czasów.

Dopiero, bowiem pod koniec

XIX

wieku

usamodzielniła się

psychologia

, a na początku

wieku

logika

socjologia

etyka.

W efekcie tych przemian,

obok filozofii

pojawiły się

liczne nauki szczegółowe

, w

związku

czym

pojawił

się

problem

związku

czym

pojawił

się

problem

wzajemnych relacji pomiędzy filozofią,

a poszczególnymi dyscyplinami naukowymi.

Przez długi czas na wzajemne relacje

mocno oddziaływała religia, która starając

być najwyższą instancją rozstrzygającą o

tym, co słuszne i

prawdziwe, domagała się tak od filozofii,

jak i od nauki – zgodności z treścią

własnych dogmatów.

Jeśli zaś jakiś filozof próbował wykorzystać

odkrycia naukowe i tworzył koncepcję

kwestionującą lub sprzeczną z prawdami

religijnymi, wówczas spadały na niego

bardzo surowe sankcje, natomiast jego

dorobek natychmiast był umieszczany na

indeksie ksiąg zakazanych. (

np. Giordano

Bruno 1548 – 1600

, wykorzystał teorię

Kopernika, głosząc tezę

o nieskończoności

wszechświata.

Długo więziony i stracony na

stosie

przez

inkwizycję,

głoszone

stosie

przez

inkwizycję,

głoszone

„herezje”).

Niemniej próby uniezależnienia filozofii od

religii można napotkać już w średniowieczu.

Świadczą o tym poglądy filozofa arabskiego

Awetroesa (1126 – 1198), który widząc w

filozofii najwyższy rodzaj poznania, stawiał ją

ponad religię i teologię.

Nauka i filozofia z ogromnym trudem

wywalczyły sobie samodzielność i niezależność.

Gdy w czasach nowożytnych

religia

stopniowo

traciła swą wszechwładzę

, a zarazem rozwijały

się

badania

odkrycia naukowe

, problem

stosunku filozofii do nauk szczegółowych stawał

się coraz bardziej aktualny.

W okresie tym w zasadzie przeważał pogląd,

że

filozofia

prowadzi swoje dociekania

niezależnie od nauk szczegółowych,

jest

więc,

dyscypliną

wobec nich

autonomiczną

Tego rodzaju stanowisko związane było z

zajmowaną przez wielu filozofów postawą

racjonalistyczną.

Uważali

oni,

że

racjonalistyczną.

Uważali

oni,

że

rozważaniach filozoficznych

należy

oprzeć

się wyłącznie na rozumie

Wiodło

częstokroć

wysoce

Wiodło

częstokroć

wysoce

spekulatywnych koncepcji, niewrażliwych na

fakty opisywane przez nauki szczegółowe.

W efekcie dawał się zauważyć

rosnący

rozdźwięk

między tym, co nauki szczegółowe

mówiły o rzeczywistości, a

filozoficznymi

konstrukcjami

filozoficznymi

konstrukcjami

Nic,

więc

Nic,

więc

dziwnego, że w ubiegłym stuleciu, konkretnie

w drugiej jego połowie pojawiły się w myśli

europejskiej dość osobliwe zapatrywania.

Niektórzy filozofowie i uczeni znudzeni

jałowością i sztucznością wielu propozycji

filozoficznych,

jednocześnie

pełni

filozoficznych,

jednocześnie

pełni

uznania dla osiągnięć wiedzy pozytywnej,

operującej faktami empirycznymi –

poczęli

głosić

, że filozofia w ogóle powinna

ustąpić miejsca naukom szczegółowym.

August Comte (1798 – 1857),

twórca

„

pozytywizmu”

właściwie rugował tradycyjną

filozofię z „

królestwa nauki

”, widząc w niej

przebyty i przebrzmiały etap

ludzkiego poznania

, które wkroczyło w swój

okres „pozytywny”, znaczony osiągnięciami

wyłącznie

nauk szczegółowych

, albowiem

jedynie one

wg niego dostarczają prawdziwie

rzetelnej wiedzy. Natomiast roztrząsaną od

wieków

problematykę filozoficzną

, można wg

Comte’a po części

rozparcelować pomiędzy

nauki szczegółowe

, a po części

uznać za

bezsensowną

Pozytywiści twierdzili, że sens uprawiania

filozofii ogranicza się jedynie do zestawiania

wyników

nauk

szczegółowych.

wyników

nauk

szczegółowych.

pozytywistyczna

tendencja

antyfilozoficzna

pozytywistyczna

tendencja

antyfilozoficzna

bynajmniej nie zanikła, lecz zachowała swoją

żywotność również w czasach współczesnych

i ma do dzisiaj zwolenników.

Program

likwidacji

filozofii

Program

likwidacji

filozofii

próby

rozwiązywania

wszystkich

problemów

gruncie tylko

nauk szczegółowych poszły

jednak

za daleko.

Dowodzą zresztą tego

koncepcje pozytywistów XIX i XX wieku, którzy

mimo swych ataków na filozofię, nie ustrzegli

się pewnych rozstrzygnięć filozoficznej natury.

Stosunek filozofii do nauk szczegółowych nie

polega

bowiem

stopniowym

polega

bowiem

stopniowym

przejmowaniu

przez

nie

zagadnień

przejmowaniu

przez

nie

zagadnień

filozoficznych, choć zjawisko to niewątpliwie

występowało i było historycznie uzasadnione

wyłanianiem się z filozofii samodzielnych

dyscyplin naukowych, obejmujących w swe

władanie te kwestie, które niegdyś, z

powodu braku tych nauk były we władaniu

filozofów. Ma ono jednak ograniczony zakres.

Pozostaje, bowiem dość bogata problematyka,

ściśle filozoficzna, której

nauki szczegółowe

nie mogą,

a nawet

nie chcą

podejmować

, ponieważ z reguły wykracza ona

poza wąskie ramy prowadzonych przez nie

badań specjalistycznych.

Żadna nauka szczegółowa nie jest w stanie dać

ogólnej koncepcji świata, człowieka, czy

poznania ludzkiego, żadna nie opisuje ogólnej

natury bytu, żadna nie odkrywa prawidłowości,

które rządzą wszelką rzeczywistością.

Z drugiej strony, trudno by było dzisiaj

postulować zupełne oderwanie filozofii od

nauk

szczegółowych.

Groziłoby

nauk

szczegółowych.

Groziłoby

powstaniem dwóch różnych obrazów

rzeczywistości,

naukowego

filozoficznego,

które

nawet

mogłyby

które

nawet

mogłyby

przeczyć sobie.

Chcąc, nie chcąc filozofia

stałaby się wtedy nienaukowa, czym

ściągałaby na siebie słuszną krytykę.

Zrozumiałe jest, zatem że wielu filozofów

współczesnych dostrzega potrzebę żywego

kontaktu z naukami

szczegółowymi, kontaktu, który dla obu

stron może okazać się owocny.

Taki rodzaj współdziałania, nie grozi przy

tym bynajmniej jakąś wzajemną ingerencją,

bądź naruszeniem kompetencji filozofa, czy

naukowca – specjalisty – tym bardziej, że

różne pozostają przedmioty ich badań.

Nauki szczegółowe

zajmują się przecież

pewnymi wycinkami

, bądź

fragmentami

rzeczywistości

, natomiast

filozofia

kieruje

swą uwagę na całą rzeczywistość, starając

się ogólnie uchwycić jej strukturę, formy

zmienności oraz prawidłowości, które

wyznaczają układ i rozwój tego co istnieje.

Wprawdzie filozofia interesuje się zarówno

zagadnieniami

przyrodniczymi

jak

społecznymi

, czyni to jednak w zupełnie inny

sposób niż

fizyka, chemia

czy

historia

Filozofia, nie będąc

jednak

nauką szczegółową

nie

przeprowadza

nie

przeprowadza

badań

laboratoryjnych,

badań

laboratoryjnych,

eksperymentów przyrodniczych

nie prowadzi

wykopalisk.

Dociekania filozoficzne

nie sprowadzają się,

zatem do tego, co robią nauki szczegółowe

. W

ich obrębie jedynie poszukuje filozof elementów

pomocnych w budowaniu

bardziej

ogólnego obrazu świata.

W spełnianiu swojego zamierzenia, filozofia

ma, zdaniem niektórych filozofów, oprzeć się

na wynikach nauk szczegółowych. Nie

oznacza to jednak, by działalność jej polegała

na zbieraniu tych danych i

tworzeniu z nich jakiejś mechanicznie

skomponowanej, całościowej koncepcji. Takie

przedsięwzięcie byłoby nawet niewykonalne.

Wystarczy

bowiem

uprzytomnić

sobie

Wystarczy

bowiem

uprzytomnić

sobie

dzisiejsze zróżnicowanie i wyspecjalizowanie

szczegółowych dyscyplin badawczych.

Mają

one różny stopień ogólności

, więc:

- twierdzenia, jakie wygłaszają ich

przedstawiciele

nie leżą

, jeśli można tak

rzec,

na jednym poziomie

- posługują się również

odmienną, fachową

terminologią, która w znacznym stopniu

utrudnia

jakieś szersze

porozumienie się,

- nauki szczegółowe stosują rozmaite,

swoiste

techniki

badawcze

swoiste

techniki

badawcze

których

rezultaty nie zawsze dają się porównać.

Gdyby, więc filozof chciał korzystać z

osiągnięć nauk szczegółowych, musiałby

wpierw

wykonać

olbrzymią

pracę

wpierw

wykonać

olbrzymią

pracę

wyjaśniającą,

ażeby

wyłonić

nich

wyjaśniającą,

ażeby

wyłonić

nich

potrzebne dla siebie informacje. Już z tego

wynika jasno, że myśl o zwykłym sumowaniu

przez

filozofa

wyników

badań

przez

filozofa

wyników

badań

specjalistycznych,

byłaby

niesłychanym

specjalistycznych,

byłaby

niesłychanym

uproszczeniem.

Filozofowanie zaś nie sprowadza się

nawet do wspomnianej pracy wyjaśniającej.

Filozof

swych

dociekaniach

swych

dociekaniach

podejmuje własne, oryginalne problemy

w tym względzie

nie jest wcale zależny od

nauk szczegółowych,

które co najwyżej

mogą niekiedy nasuwać mu jakieś

ogólniejsze zagadnienia.

Natomiast

zastanawiając

się

nad

Natomiast

zastanawiając

się

nad

rozwiązaniami kwestii, jakie sobie stawia,

filozof zwraca się

filozof zwraca się ku faktom

stwierdzanym i

opisywanym przez specjalistów. Poddaje je

przy

tym

szczególnej

interpretacji,

przy

tym

szczególnej

interpretacji,

polegającej na wydobyciu z nich tego, co

rzutuje na dany problem, stara się wykryć

pewien ich aspekt, pewną stronę, swą

ogólnością

wykraczając

poza

ramy

ogólnością

wykraczając

poza

ramy

dziedziny, do której przynależą.

W pewnym więc sensie na płaszczyźnie rozważań

filozoficznych

dokonuje się uogólnienia wyników

badań nauk szczegółowych

i tworzy się

całościową, ogólną

koncepcję bytu.

Przy takim postępowaniu teorie filozoficzne

zyskują oparcie w materiale nauk szczegółowych

i umacniają swój naukowy charakter.

Warto także zwrócić uwagę na korzyści, jakie

filozofia może przynieść naukom szczegółowym.

Jako

dyscyplina

najogólniejsza,

filozofia

Jako

dyscyplina

najogólniejsza,

filozofia

posługuje się wieloma ogólnymi terminami, jak

np. „byt”, „świadomość”, „prawda”, „wartość”,

„dobro”, które nabierają w niej określonego

znaczenia. Te określenia pojawiają się również

w naukach szczegółowych,

nie pretendujących

nawet do tego aby się nimi zajmować

. Jednak

dzięki sprecyzowaniu ich sensu przez filozofię,

nauki szczegółowe mogą ich użyć w sposób

właściwy.

Pomocne

są

również

całościowe

Pomocne

są

również

całościowe

rozstrzygnięcia

filozoficzne

takiego,

czy

rozstrzygnięcia

filozoficzne

takiego,

czy

innego zagadnienia. Widział to jasno wybitny

fizyk, Werner Heisenberg (1901 – 1976)

stwierdzając, że

„zasadniczych pytań, które w

ogóle utrzymują w ruchu całą maszynerię

nauk przyrodniczych i techniki, nawet nie

można postawić bez refleksji filozoficznej”.

Filozof, bowiem często nakreśla ogólnie

problem, którego aspekty są przedmiotami

zainteresowania poszczególnych specjalistów.

Znajomość ogólnej koncepcji staje się

wówczas inspirująca w prowadzeniu badań o

wąskim zakresie.

Document Outline