Rachunek ekonomiczny 

PRZEDSIĘBIORSTWA

Modele struktur rynku

Modele rynku

Rynek doskonały

Rynki niedoskonałe

Konkurencja

doskonała

Konkurencja

monopolistyczna

Monopol

Oligopol

Kryteria, dzięki którym 

możemy rozróżnić typy 

rynków:

• liczba firm na rynku
• swoboda wejścia / wyjścia
• stopień zróżnicowania 

produktów

• wpływ firmy na cenę produktu

Konkurencja doskonała

• bardzo dużo sprzedawców
• dużo kupujących
• nieograniczona swoboda 

wejścia / wyjścia

• jednorodne towary
• producent nie wpływa na cenę

Konkurencja doskonała

TR

P  = AR = MR

Produkcja

U

ta

rg

 c

a

łk

o

w

it

y,

p

rz

e

ci

ę

tn

y 

i 

k

ra

ń

co

w

y

Konkurencja doskonała

AR 
= 

TR

Q

= P 

AR

– utarg przeciętny

TR– utarg całkowity
Q  – ilość sprzedanych produktów
P  – cena

- obliczanie utargu przeciętnego

Konkurencja doskonała

MR= 

∆ TR

∆ Q

= P

MR – utarg krańcowy
∆ TR

 

– zmiana utargu całkowitego

∆ Q – zmiana ilości sprzedanych 
produktów
P       – cena

- obliczanie utargu krańcowego

Konkurencja doskonała

TR = P ∙ Q

TR – utarg całkowity
Q – ilość sprzedanych produktów
P – cena

- obliczanie utargu całkowitego

Konkurencja doskonała 

- przykłady

• ziemniaki
• cebula
• pomidor
• jabłka
• czereśnie

Konkurencja 

monopolistyczna

• dużo sprzedawców
• dużo kupujących
• nieograniczona swoboda wejścia / 

wyjścia

• niejednorodne towary (substytuty)
• reklama produktu
• producent ma wpływ na cenę

Konkurencja monopolistyczna 

- przykłady

• małe sklepiki spożywcze na osiedlu

• salony fryzjerskie

• salony kosmetyczne

• restauracje

• poradnie medyczne

• pracownie architektoniczne

Monopol

• jeden sprzedawca
• wielu nabywców
• brak substytutów produktu
• duże bariery wejścia / wyjścia
• kontrolowanie ceny produktu

Monopol - przykłady

• gazownie
• elektrownie
• transport publiczny

Oligopol

• kilku sprzedawców
• kilku nabywców
• brak konkurencji cenowej, rywalizacja 

na innych płaszczyznach (reklama, 

jakość itp.)

• duże bariery wejścia / wyjścia
• dylemat więźnia

Oligopol - przykłady

• benzyna
• stal
• samochody
• aparaty fotograficzne

1. Pojęcie i istota kosztów własnych przedsiębiorstwa 

(wydatki,  
    nakłady, koszty),

2. Podział kosztów ze względu na rodzaj działalności,

3.  Przekroje (układy) klasyfikacyjne kosztów,

• rodzajowy,
• podmiotowy (funkcjonalny),
• Przedmiotowy (kalkulacyjny, nośnikowy)  

4.   Podział kosztów ze względu na zależność od zmian 

wielkości produkcji,

     

Działalność gospodarcza każdego przedsiębiorstwa 
połączona jest z ponoszeniem przez nie wydatków, 
nakładów i kosztów. 

WYDATKI – każde wykorzystanie (rozchodowanie) 
środków pieniężnych, bez względu na cel. Może to być 
np. uregulowanie zobowiązań wobec dostawców 
materiałów, energii, usług itp.; wypłata wynagrodzeń, 
opłacenie kary umownej, przelew podatków od towarów 
i usług, podatku dochodowego; spłata kredytu 
bankowego.

Nie wszystkie wydatki przedsiębiorstwa są dla niego 
kosztami

 (np. wpłaty z zysku do budżetu, podatek dochodowy 
od osób prawnych i fizycznych, spłata kredytów 
bankowych). 

Także nie wszystkie koszty są połączone z 
koniecznością wydatków n p. amortyzacja środków 
trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych.

NAKŁADY – wyrażone w jednostkach naturalnych 
(fizycznych) zużycie pracy uprzedmiotowionej (w 
środkach pracy i przedmiotach pracy) oraz pracy 
żywej, w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa.

KOSZTY – są wartościowym, czyli pieniężnym 
wyrażeniem nakładów,

Nakłady stają się kosztami, gdy zostaną wyrażone 
(przedstawione) wartościowo.

KOSZTY WŁASNE – koszty, których źródłem pokrycia 
są środki przedsiębiorstwa prowadzącego na własny 
rachunek i ryzyko działalność produkcyjną lub usługową 
w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych

Na koszty własne składają się:

• nakłady pracy uprzedmiotowionej związane z 
działalnością przedsiębiorstwa i wyrażone w pieniądzu,

• wynagrodzenia pracowników (część wartości nakładów 
pracy żywej),

• koszty transferowe – nie będące ani wartościowym 
odzwierciedleniem nakładów pracy uprzedmiotowionej, 
ani nakładów pracy żywej np. podatek akcyzowy, 
podatek od nieruchomości, czynsze dzierżawne, składki 
na ubezpieczenia społeczne i majątkowe, podatki od 
środków transportowych, kary, grzywny, opłaty 
notarialne itd.. 

 Podział kosztów ze względu na rodzaj działalności,

Najważniejszy jest podział kosztów ze względu na 
rodzaj działalności. Biorąc pod uwagę to kryterium, 
koszty dzielimy na:

 Koszty działalności operacyjnej.
 Dotyczą one normalnej (typowej) działalności danej 
jednostki gospodarczej (wytwórczej, usługowej, 
handlowej). Mogą one być grupowane i dzielone oraz 
analizowane na podstawie różnych punktów widzenia 
np. w układzie rodzajowym, podmiotowym lub 
przedmiotowym.

 

Pozostałe koszty operacyjne.

      Nie  wiążą  się  one  bezpośrednio  ze  zwykłą 
działalnością  podmiotów.  Obejmują  koszty  zdarzeń 
nietypowych  np.  sprzedaży  (likwidacji)  składników 
majątku 

trwałego, 

nieodpłatnego 

przekazania 

(darowizny),  utrzymania  np.  nieczynnych  obiektów 
jednostki, 

czasowo 

wstrzymanej 

inwestycji, 

zakładowych obiektów socjalnych itp..

• Koszty finansowe 

Są to poniesione koszty operacji finansowych. Zalicza 
się do nich np.

- sprzedaż w cenach nabycia: akcji, obligacji oraz 
koszty związane 
   z tą sprzedażą,
- odsetki od zaciągniętych kredytów i pożyczek, 
odsetki za zwłokę
  w zapłacie,
- dyskonto przy sprzedaży weksli, czeków obcych i 
papierów 
  wartościowych, 
- trwała utrata wartości udziałów i papierów 
wartościowych stanowiących aktywa finansowe,
- inne koszty finansowe np. opłata skarbowa od umowy 
pożyczki, 
  bankowa prowizja od udzielonego kredytu.

Każda  z  wymienionych  grup  kosztów  ma  swój 
odpowiednik  w  przychodach,  dzięki  temu  w 
rachunku zysków i strat po ich zestawieniu można 
ustalić  wynik  (zysk  lub  stratę)  z  poszczególnych 
działalności  i  jego  wpływ  na  ostateczny  wynik 
finansowy jednostki

Ustalanie księgowego wyniku finansowego

koszty wytworzenia

sprzedanych produktów

wartość sprzedanych

 towarów i materiałów

wynik 

ze sprzedaży

pozostałe koszty

operacyjne

wynik na 

działalności operacyjnej 

koszty finansowe 

wynik brutto na 

działalności gospod.

straty nadzwyczajne

obowiązkowe obciążenia

wyniku finansowego 

wynik brutto

wynik netto

przychód ze sprzedaży

produktów

przychód ze sprzedaży

towarów i materiałów

pozostałe przychody operacyjne

Przychody finansowe

zyski nadzwyczajne

Przekroje (układy) klasyfikacyjne 
kosztów

 układ rodzajowy kosztów

    Koszty w układzie rodzajowym informują o 
strukturze kosztów prostych, natomiast nie wskazują 
celu, w jakim je poniesiono.

Przedstawia on następujące rodzaje kosztów:

• zużycie materiałów i energii
• usługi obce,
• wynagrodzenia,
• świadczenia na rzecz pracowników,
• podatki i opłaty,
• pozostałe koszty rodzajowe.

 układ podmiotowy (funkcjonalny) kosztów.

     Koszty w tym układzie dostarczają informacji o 
związku kosztów z celem, ale nie jest znana struktura 
kosztów wg rodzaju.
Dlatego, z praktycznego punktu widzenia, powinno 
się prowadzić ewidencję kosztów zarówno w układzie 
rodzajowym jak i podmiotowym.

W układzie tym koszty są grupowane jako:

• koszty działalności podstawowej (operacyjnej),
• koszty działalności pomocniczej i socjalnej,
• koszty zarządu,
• koszty sprzedaży.

 układ przedmiotowy (kalkulacyjny, nośnikowy) 
kosztów
    Uwzględnia podział kosztów ze względu na sposób 
ich odnoszenia na wytwarzane produkty

- 

robocizna 

bezpośrednia
- materiały 

bezpośrednie
- inne koszty 

bezpośrednie

- koszty wydziałowe

-koszty

 

ogólnozakładowe
- straty na brakach

- koszty sprzedaży

K

o

sz

ty

 

b

e

zp

o

śr

e

d

n

ie

K

o

sz

ty

 p

o

śr

e

d

n

ie

T

e

ch

n

ic

zn

y 

k

o

sz

t 

w

yt

w

o

rz

e

n

ia

Z

a

k

ła

d

o

w

y 

k

o

sz

t 

w

yt

w

o

rz

e

n

ia

C

a

łk

o

w

it

y 

k

o

sz

t 

w

yt

w

o

rz

e

n

ia

Układ kalkulacyjny uwzględnia podział kosztów ze 
względu na sposób ich odnoszenia na wytwarzane 
produkty.

Są to:

• koszty bezpośrednie np. materiały 
bezpośrednie, które można bezpośrednio 
powiązać z określonym produktem bądź usługą,

• koszty pośrednie, które dotyczą kilku lub 
wszystkich   produkowanych wyrobów i 
świadczonych usług. 

Podział kosztów pośrednich między poszczególne 
produkty wymaga stosowania odpowiednich kluczy 
rozliczeniowych (podziałowych). Klucze te, to wielkości 
określające umowny związek przyczynowo – skutkowy 
między podstawą rozliczenia, a kosztami 
podlegającymi rozliczeniu.

Koszty pośrednie to np. koszty wydziałowe, a za 
podstawę można przyjąć płace bezpośrednie, materiały 
bezpośrednie lub inne koszty bezpośrednie

Koszty

Produkcja 
Q

Krzywe kosztów produkcji 
(bezwzględne) 

Krzywe kosztów produkcji 
(względne)

Koszty

(MC, AC)

Punkt

OPTIMUM

Q

MC

AC

A

Optimum produkcyjne - wyznacza punkt przecięcia AC i 
MC, w którym koszt 
przeciętny jest najniższy. 

•  

dopóki MC jest niższy 

od AC, to spycha on AC w 
dół,

•od momentu kiedy MC 

jest wyższy od AC, 
powoduje tendencję jego 
wzrostu.

W punkcie przecięcia 

AC i MC, koszt przeciętny 
jest najniższy i w ten 
sposób 
wyznacza „optimum 
produkcyjne”.

Podstawą decyzji produkcyjnych jest ZYSK = Utarg – 
Koszty
Dlatego  przedsiębiorstwo bierze pod uwagę dwa 
elementy główne:
1.  Uwarunkowania własne (koszty):

•  koszty przeciętne „AC”,

•  koszty krańcowe „MC”.
2. uwarunkowania zewnętrzne:

•  głównie cenę (P) rynkową produktu, która jest 
źródłem utargu   (przychodu), a więc zysku, 

• pochodne ceny:
   - utarg całkowity  TR = P x Q,
   - utarg krańcowy   MR = TR : Q  (wzrost 

przychodu TR 
     wywołany wzrostem sprzedaży o jednostkę 
odpowiada cenie po 
     której może być sprzedana ostatnia jednostka 
dobra),
   - utarg przeciętny  AR = TR : Q

 Rozmiary produkcji opłacalnej

Koszty i cena

(MC, AC, P)

Q

MC

AC

A

G

D

Q

1

Q

P

P

1

Rozmiary produkcji 
opłacalnej - krzywej 
podaży 
przedsiębiorstwa
 - wyznacza punkt 
przecięcia krzywej MC 
i AC w punkcie „A”, 
ponieważ uzyskany w 
tym punkcie TR 
pokryje TC, (pod 
warunkiem że cena 
wyniesie przynajmniej 
„P”).

Punkt „A” (ilość Q 
przy cenie P) jest 
zarazem punktem 
„wejścia” lub 
„wyjścia” z rynku. 

Optimum w warunkach KONKURENCJI DOSKONAŁEJ

Koszty i cena

(MC, AC, P)

Produkcja (Q)

MC

AC

Q

2

Q

P

P

1

Kryterium

opłacalności

Kryterium

krańcowe

ZYSK

MR = P

P

2

MC = MR

 

= cena (P)

Optimum w warunkach MONOPOLU

Koszty a 
utargi

TC – koszty 
całkowite to  
nakłady 
poniesione na 
wytworzenie 
określonej 
ilości 
produktów

TR – utarg 
całkowity to 
przychód 
uzyskany ze 
sprzedaży 
wytworzonyc
h produktów

Koszty a 
utargi

AC – 
koszty 
przeciętne 
to  
nakłady 
poniesion
e na 
wytworzen
ie jednego 
produktu
AC = TC/q

AR – utarg 
przeciętny to 
przychód 
uzyskany ze 
sprzedaży 
jednego 
produktu /jest 
to cena/
AR = TR/q

Koszty a utargi

MC – koszty 
krańcowe to 
dodatkowe  
nakłady 
poniesione na 
wytworzenie 
dodatkowego 
produktu
MC = ∆TC/∆q

MR – utarg 
krańcowy to 
zmiana utargu 
całkowitego 
wywołana  
sprzedażą 
dodatkowej 
jednostki 
produktu
MR = ∆TR/∆q 

Koszty całkowite, utarg 
całkowity, globalny wynik 
finansowy

TC < TR – dodatni wynik 

finansowy:      

                        zysk globalny

TC > TR – ujemny wynik 

finansowy:

                        strata globalna

                *********************

    TC = TR – wynik finansowy = 

0

Koszty przeciętne, utarg 
przeciętny, jednostkowy 
wynik finansowy

AC < AR – dodatni wynik finansowy:      
                        jednostkowy zysk 
globalny

AC > AR – ujemny wynik finansowy:
                        jednostkowa strata 
globalna

                *********************
    AC = AR – jednostkowy wynik 
finansowy = 0

Koszty krańcowe a utarg 
krańcowy

MC < MR – dodatkowo wytworzony 
                        produkt przyniesie zysk 
                        /wzrost produkcji – 
uzasadniony/

MC > MR – dodatkowo wytworzony        
                        produkt przyniesie stratę
                        /rozszerzenie produkcji –   
                        nieuzasadnione/

MC = MR – punkt równowagi 
przedsiębiorstwa