Radzenie sobie w

sytuacjach

trudnych.

Pojęcie sytuacji
trudnej

Sytuacja trudna to taka, gdy przebieg
aktywności podstawowej jest zakłócony, a
prawdopodobieństwo wykonania zadania jest
mniejsze niż w sytuacji normalnej. W sytuacji
trudnej zadania stojące przed podmiotem,
przynajmniej w początkowej fazie, stoją powyżej
jego możliwości. Zmusza to do podwyższenia
możliwości lub do różnego rodzaju czynności
obronnych.

Rodzaje sytuacji trudnych

W zależności od czynników stresujących
wyróżniamy kilka typów sytuacji trudnych:

- sytuacje zagrożenia

- sytuacje przeciążenia

- sytuacje zakłócenia

- sytuacje deprywacji

- sytuacje konfliktowe

Sytuacje zagrożenia

Sytuacje zagrożenia występują wtedy, gdy
następuje naruszenia istotnej dla danej
osoby wartości. Ze względu na rodzaj
wartości można wyróżnić zagrożenia fizyczne
i społeczne. Zagrożoną wartością fizyczną
może być życie lub zdrowie. Natomiast
zagrożoną wartością społeczną może być
własną godność, dobre imię, kontakt z
kochaną osobą.

Sytuacje przeciążenia

Sytuacje przeciążenia zaistnieją wtedy,
gdy jednostka wykonuje określone czynności
na granicy swoich możliwości fizycznych i
psychicznych. Czynności te wymagają zbyt
wiele wysiłku. Okazjonalnie powtarzające się
przeciążeni

powoduje

zmęczenie

i

zniechęcenia,

natomiast

sytuacja

przeciążenia utrzymująca się stale powoduje
stan chronicznego napięcia emocjonalnego.

Sytuacje
zakłócenia

Sytuacje zakłócenia polegają na tym, że
jednostka nie może efektywnie wykonywa
podjętych czynności, ponieważ na drodze
ich realizacji pojawiają się rozmaite
przeszkody.

Sytuacje deprywacji

Sytuacja

deprywacji

polega

na

pozbawieniu danej osoby czegoś, co jest jej
w danej chwili niezbędne. Brak płynów jest
sytuacją deprywacji dla osoby spragnionej.

Sytuacje konfliktowe

Sytuacje konfliktowe mogą dotyczyć dążeń
jednej osoby i nazywamy je wtedy konfliktami
motywacyjnymi, a mogą też dotyczyć dwu lub
więcej osób - powiemy wtedy, że są to
konflikty interpersonalne.

Radzenie sobie z sytuacją trudną

Osoby znajdujące się w jakiejkolwiek sytuacji
dokonują tzw. oceny pierwotnej, czyli ustalenia
znaczenia sytuacji. Ocena ta polega na
oszacowaniu wszystkich elementów sytuacji i
podjęciu decyzji, czy dane zdarzenia sprawia
trudność, dyskomfort, czy też może jest to
zdarzenia korzystne z jakiegoś względu, a może
obojętne.

W

przypadku

zakwalifikowania

(ocenienia) sytuacji jako trudnej czyli zdarzenia
stresującego, dana osoba określa charakter
trudności tkwiący w sytuacji. Czynność ta
również należy do oceny pierwotnej.

Osoby znajdujące się w sytuacji
trudnej mogą ocenić ją jako:

- krzywdę

- zagrożenia

- wyzwanie

W przypadku gdy czynniki wywołujące stres
(stresory) stanowią przeszkodę w realizacji celów i
zadań, i dana osoba upatruje w tych czynnikach
rzeczywistą przeszkodę, mamy do czynienia z
frustracją. Sposoby radzenia sobie ze stanem
frustracji badano już w psychologii od dawna.
Stwierdzono, że ludzie przejawiają dwie strategie
radzenia

sobie

z

sytuacjami

frustrującymi.

Posługując się określeniami wprowadzonymi przez
T.M.Newcomba można je podzielić na:

- działania ukierunkowane na osiągnięcie celu przez
pokonanie przeszkody

-

działania

ukierunkowane

na

przeszkodę,

zmierzające do zapewnienia sobie bezpieczeństwa

Działania ukierunkowane na osiągnięcie celu
(mieszczące się w ramach pierwszej strategii)
mogą przybierać trzy formy. Mogą to być
działania zmierzające do pokonania przeszkody,
działania zmierzające do ominięcia przeszkody
oraz działania zmierzające do osiągnięcia celu
zastępczego, który również pozwoli zaspokoić
potrzebę w przypadku uznania przeszkody za
niemożliwą do pokonania.

Zachowania

ukierunkowane

na

przeszkodę

(składające się na drugi rodzaj strategii działań)
nazywa się też zachowaniami lub reakcjami
obronnymi.

Najczęściej wymieniamy cztery
rodzaje reakcji obronnych:

- agresję

- fiksację

- regresję

- ucieczkę

Rekcje agresywne są tym silniejsze, im większa

była motywacja do osiągnięcia celu oraz im
większa zaistniałą przeszkoda w jego realizacji.
Przybiera postać aktu fizycznego lub słownego.
Agresja może być jawna, lub gdy nie jest
społecznie akceptowalna- ukryta (np.: dziecko
przeżywające

uczucia

agresywne

wobec

rodziców przejawia je wobec młodszego
rodzeństwa lub samego siebie. Mówimy wtedy o
przemieszczeniu agresji.)

Fiksacja polega na uporczywym wykonywaniu

tych samych czynności, nie przynoszących
spodziewanych efektów.

Regresja jest cofaniem się do pierwotnych,

wcześniej opanowanych form zachowania. (u
dzieci szkolnych może to być moczenie się
nocne a u osób dorosłych np.: przybieranie
form zachowań charakterystycznych dla
dzieci – przymilanie się, zdrobnienia w mowie,
elementy stroju dziecięcego)

Ucieczka jako reakcja obronna występuję
najczęściej wtedy, gdy sytuacja frustracyjna
wzbudza lęk. Może to być ucieczka o
charakterze psychologicznym, kiedy osoba w
stanie frustracji „odcina” się od całej sytuacji, a
może to być też ucieczka w sensie fizycznym
(np.: ze szpitala). Swoistą formą ucieczki o
charakterze psychologicznym jest rezygnacja.

Zasadniczą funkcją mechanizmów obronnych

jest zmniejszenie poczucia zagrożenia

osobistego i obrona Struktury Ja, głównie w

kierunku podwyższenia poczucia własnej

wartości.

Istnieją następujące mechanizmy

obronne:

- tłumienia
- wyparcie
- projekcja
- introjekcja
- racjonalizacja
- kompensacja
- hiperkompensacja
- fantazjowanie
- identyfikacja

Tłumienie polega na wygaszaniu zew. oznak
emocji i innych wewnętrznych przeżyć. Osoba
stosująca mechanizm tłumienia zdaje sobie
sprawę z własnych uczuć.

Wyparcie to usuwanie ze świadomości silnych
emocji, najczęściej negatywnych, ale czasem
również pozytywnych. Osoba stosująca ten
mechanizm nie zdaje sobie częściowo lub
całkowicie sprawy z przeżywanych emocji.

Istotą projekcji jest przypisywanie własnych
uczuć innym osobom. Głownie dotyczy to
uczuć negatywnych.

Mechanizm

introjekcji

polega

na

przypisywaniu sobie przyczyn niewłaściwego
zachowania innych osób, głownie znaczących.

Racjonalizacja

jest

uzasadnieniem

swojego

nieracjonalnego postępowania.

Kompensacja to wyrównanie swoich braków czy
ułomności w jednej dziedzinie dążeniem do
sukcesów w innej. Mechanizm jest ten stosunkowo
częsty u osób niepełnosprawnych.

Hiperkompensacja jest jakościowo tym samym co
kompensacja, lecz w nieporównywalnie większym
nasileniu. Wszystkie dążenia i czynności osoby są
podporządkowane sukcesowi w jakiejś dziedzinie

Fantazjowanie polega na zastępowaniu działania
aktywnością całkowicie rozgrywającą się w
umyśle, jest formą ucieczki od zagrażającej
rzeczywistości

Identyfikacja jest bliska fantazjowaniu i łączy się
z nim. Jest też formą ucieczki od rzeczywistości i
polega na utożsamianiu się z bohaterami filmów,
książek i rzeczywistymi osobami, rodzicami,
nauczycielami, itp.

Dziękujemy
za uwagę.

Prezentację przygotowali:
Joanna Androsiuk
Adam Jakubowski
Michał Kralisz
w oparciu o książkę Jacka Formańskiego
„Psychologia”.