Różnice indywidualne

Wykład 5

Różnicowe koncepcje 

osobowości

Osobowość w ujęciu nieróżnicowym

Integracja poszczególnych funkcji
Podstawowe motywy lub potrzeby
Mechanizm regulacji psychicznej

Osobowość w ujęciu różnicowym

System cech

Joy P. Guilford

Źródło: Guilford (1976), Kline (1994) 

Model wieloczynnikowy

Podobnie jak w przypadku zdolności

10 czynników

W założeniu niezależnych

10 czynników Guilforda

G ogólna aktywność (pobudzenie vs ospałość)
R powściągliwość (refleksyjność vs impulsywność)
A asertywność (dominacja vs uległość)
S towarzyskość (otwartość vs izolowanie się)
E stabilność emojonalna (wybuchowy vs 

zrównoważony)

OOdporność (wytrzymałość vs delikatność)
F przyjacielskość (oddanie vs wrogość)
T rozważność (intensywność vs ekstensywność analiz)
P ustosunkowanie (tolerancja vs poszukiwanie 

kłopotów)

M męskość (zimny vs wrzący emocjonalnie)

Ortogonalność?

Guilford: niektóre czynniki są ważniejsze

O E S T

Dowody empiryczne:

Guilford: TAK
Eysenck i Eysenck (1965): NIE (replikacja 

badań G.)

Czynniki wyższego rzędu?

OE ≈ neurotyczność
ST ≈ ekstrawersja

Osobowość a zachowanie

Podstawowe cechy osobowości (10)

Nawyki (heksy)

Konkretne działania

Raymond B. Cattell

Program badawczy:

Obserwacja zachowania

Szeroka klasa zachowań, różne próbki
Jeśli wzorce zachowania się powtarzają, można 

wnioskować o cesze jako źródle tych zachowań

Dane “z życia” (L-data), np. zachowanie na lekcjach, 

wypadki 

Dane z samoopisu (Q-data): kwestionariusze
Dane z eksperymentów (T-data): specjalnie 

zaaranżowane testy i sytuacje eksperymentalne

Podejście leksykalne

Podejście leksykalne

Hipoteza leksykalna: Gordon Allport

 „Wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były 

lub są istotne, interesujące lub pożyteczne, zostały 
utrwalone w treści języka” (Cattell, 1943)

1. Znaleźć wszystkie słowa, opisujące ludzkie cechy 

(“semantyczna przestrzeń osobowości”); ok. 4000

2. Selekcja (synonimy, słowa oceniane przez 

ekspertów jako często współwystępujące)

3. Analiza czynnikowa: klastery (wiązki słów  cechy)

Koncepcja cechy

Wnioskujemy o cechach na podstawie 

zachowania

Wyjaśniają stałość zachowania

międzysytuacyjną
międzyczasową

Cechy

Powierzchniowe (obserwowalne, 

wnioskowanie bezpośrednie)

Źródłowe (nieobserwowalne, 

wnioskowanie pośrednie)

CECHY

POWIERZCHNIOWE

ŹRÓDŁOWE

DYNAMICZNE

ZDOLNOŚCIOWE

TEMPERAMENTALNE

SENTYMENTY

(uczucia, 

upodobania)

ERG

(instynkty)

POSTAWY

(zainteresowania)

DANE
L, Q, T

ANALIZA
CZYNNIKOWA

Dynamiczna sieć 

osobowości

Ergi

Bezpieczeństwo, seks, głód, ciekawość, 

dbałośc o siebie itd.

Sentymenty

Religia, sport, kariera, własne JA itd.

Postawy

Prezydent, kościół metodystów, podatki 

itd.

Cattell: 12 czynników I 

rzędu

(L-data; analiza klasterowa)

A – afektacja (wylewny vs powściągliwy)
B – inteligencja
C – siła ego (zrównoważony vs uczuciowy)
E – asertywność (dominujący vs uległy)
F – surgencja (beztroski vs poważny)
G – siła superego (odpowiedzialny vs niesumienny)
H – parmia (śmiały vs nieśmiały)
I – premsja (delikatny vs twardy)
L – protensja (podejrzliwy vs ufny)
M – praksernia (praktyczny vs obdarzony wyobraźnią)
N – naturalność (wnikliwy vs naiwny)
O – pewność (lękliwy vs spokojny)

Cattel: 4 czynniki 

dodatkowe

(Q-factors; analiza 

kwestionariuszy)

Q1 – konserwatyzm (liberalizm vs radykalizm)
Q2 – zależność (konformizm vs 

nonkonformizm)

Q3 – swoboda (luz vs nadmierna kontrola)
Q4 – nastrój (zrelaksowany vs podatny na 

frustrację)

12 + 4 = 16 cech źródłowych (source traits)
Cechy źródłowe generują cechy powierzchniowe, 

opisywane poszczególnymi słowami 

Ortogonalność? NIE

Osiem czynników II rzędu

Exvia (ekstrawersja): AFH-Q2

wylewność A, beztroskość F, śmiałość H,  zależność Q2

Lęk (neurotyzm): CHLO-Q3Q4
uczuciowość C, nieśmiałość H, podejrzliwość L, brak  pewności O, 

over-control Q3, frustracje Q4

Podejrzliwość: AIN

powściągliwość A, wrażliwość I, przenikliwość N 

Niezależność: EFHML

dominacja E, beztroskość F, śmiałość H, wyobraźnia M, nieufność L 

Rozsądek: NA

wnikliwość N, powściągliwość A

Inteligencja: B
Dobre wychowanie: EFG-Q3

uległość E, poważność F, odpowiedzialność G, swoboda Q3

Światopogląd: M-Q1

pragmatyzm M, konserwatyzm Q1

Cztery typy osobowości (Kline, 

1994)

(Model 16-8-4)

Niski lęk vs wysoki lęk 

neurotyczność

Exvia vs Invia 

ekstrawersja

Zależność vs niezależność

uległość

Samokontrola

sumienność

Pięć czynników II rzędu

(Coo & Rieke, 1998)

Ekstrawersja

Lęk

Odwrotność stabilności emocjonalnej (stability)

Sztywność umysłowa

niski poziom otwartości (openness)

Niezależność

odwrotność ugodowości (agreeableness)

Samokontrola

sumienność (conscientiousness)

Czyli “Wielka Piątka”
 (Big 5, PMO)

Cattell: osobowość 

patologiczna:

12 cech

D1 – hipochondryczność
D2 – skłonności samobójcze
D3 – nieadekwatność emocjonalna 

(wybuchowość)

D4 – depresyjność lękowa
D5 – nieadekwatność emocjonalna 

(aleksytymia)

D6 – poczucie winy
D7 – poczucie nudy

Osobowość patologiczna 

(c.d.)

Pa – paranoiczność
Pp – psychotyczność
Sc – schizofreniczność
As – psychoasteniczność
Ps – nieadekwatność psychospołeczna 

Kwestionariusz 16 PF

Wykorzystywany jako narzędzie selekcyjne, 

pozwalające przewidzieć sukces

w edukacji 
w pracy

Dobry tam, gdzie ważna jest diagnoza cech 

źródłowych, a nie ogólnych typów

Np. sukces akademicki jest udziałem 

studentów:

introwertywnych
mało lękowych
zależnych
zrównoważonych

Dziedziczność cech

16 cech źródłowych

30-40%
Średnio 38%

4 typy

50-60%
Średnio 54% 

(Cattell, 
1982)

Ogólna ocena teorii Cattella

Ambitna i kompleksowa (ogólna teoria 

psychologiczna?)

Zbyt dużo czynników?

Zależy, czego potrzebujemy

Arbitralny dobór danych do analizy 

czynnikowej (lista słów)

Dziwne, subiektywnie nacechowane 

nazewnictwo