Dysonans poznawczy

Teoria dysonansu poznawczego i sposoby jego redukcji



Teoria dysonansu poznawczego

jest jedną z najważniejszych

koncepcji psychologii

społecznej. Opiera się na

założeniu, że ludzie dążą do

zgodności między różnymi

przekonaniami o tej samej

sprawie i spójności między

swoimi poglądami a

postępowaniem.



Jeżeli wskutek odebrania

nowej informacji, myślenia

lub własnego postępowania

pojawi się psychologiczna

sprzeczność, rodzi to

dysonans.

Sposoby redukcji dysonansu



Dysonans poznawczy jest

nieprzyjemnym stanem

emocjonalnym,

przypominający głód czy

pragnienie w tym sensie, że

powoduje ogólną

mobilizację organizmu,

motywację do jego

usunięcia i antycypacyjnego

unikania, (czyli unikania

zawczasu).

Dysonans jest tym silniejszy, im

większa jest wywołująca go

niezgodność, im ważniejszej dla

człowieka sprawy ona dotyczy i

im silniej sprzeczne

przekonania powiązane są z

innymi przekonaniami

człowieka.

Wielu badaczy uważa, że dysonans

powstaje jedynie wtedy, kiedy

niezgodność jest ciosem dla

samooceny człowieka a dla ludzi

naszej kultury nie ma ważniejszej

sprawy od ich własnego JA i dobrego

mniemania o sobie a więc potrzeby

podtrzymywania samooceny.



Sposoby redukcji dysonansu

poznawczego jako

konsekwencji zaangażowania

się w działanie, które jest

sprzeczne z koncepcją siebie

jako osoby przyzwoitej i

rozsądnej:



1. Przez zmianę naszego

zachowania- tak, aby było

ono zgodne z dysonansowym

elementem poznawczym;



2. Przez uzasadnienie

naszego zachowania-

zmieniając jeden z elementów

poznawczych tak, aby był on

mniej sprzeczny z

zachowaniem;



3. Przez uzasadnienie

naszego zachowania- dodając

nowe elementy poznawcze,

które są zgodne z

zachowaniem i je wspierają

(mówimy, że istnieje inna

wartość, która jest dla nas

ważniejsza)



Dysonans podecyzyjny-

dysonans, który zostaj

nieuchronnie wzbudzony po

podjęciu decyzji. W takiej

sytuacji dysonans jest

najczęściej likwidowany

przez:



1. Podwyższenie

atrakcyjności wybranej

alternatywy i zdewaluowanie

alternatywy odrzuconej;



3. Zmianę pojęcia ja (suma

całej wiedzy o sobie

uwzględniająca tożsamość,

zdolność i role)- rzadko,

pojęcie ja to raczej trwała

struktura;



Pierwsze oznacza przemyślane

i obiektywne decyzje.

Jednostka poszukuje prawdy,

dokonuje wyborów, „porusza”

się w świecie rzeczywistym

dzięki temu ma szanse wyjść z

trudnej sytuacji.



Drugie zachowanie

obserwujemy, gdy jednostka

wmawia sobie

, że jej

zachowanie jest racjonalne

(przemyślane).



Jednostce chodzi wyłącznie o

poprawę swego samopoczucia,

dlatego zachowanie to cechuje

się szybkim działaniem.

Niestety jednostka nie ma

możliwość „wyjść na

powierzchnię”, bo porusza się

w świecie wyimaginowanym.



Istnieje również inna

racjonalizacja, która jest

mechanizmem nieświadomym i

polega na wypieraniu ze

świadomości pewnych faktów.



Jednostka próbuje

nieświadomie znaleźć

wytłumaczenie własnego

zachowania. Jest to

mechanizm obronny.



a) Wyświadczając komuś

przysługę, czujemy do niego

większą sympatię;



b) Zaczynamy nienawidzić

tych, których skrzywdziliśmy.



Pozbawiona skrupułów

strategia, mocą, której

sprzedawca nakłania klienta,

aby zgodził się kupić produkt

po bardzo niskiej cenie;

następnie twierdzi, że to była

pomyłka, i podnosi cenę;

często klient godzi się na

zakup po zawyżonej cenie.



a) stworzenie przez sprzedawcę

iluzji nieodwołalności;



b) zaangażowanie stworzyło

antycypację podniecającego

zdarzenia;



c) coś już zyskujemy (np. czas,

energię, wysiłek), poza tym cena

nie jest prawdopodobnie wyższa

niż cena proponowana przez

innych, a skoro „już wypisałem

papierki…”.



Samoocena i jej

związek z dysonansem



To, co wywołuje zmianę

postawy i zniekształcenie

pojawiające się w trakcie

redukcji dysonansu, to

właśnie potrzeba

podtrzymywania pozytywnego

obrazu samego siebie.



Teoria podtrzymywania

własnej wartości- Testera głosi,

że wyobrażenie o nas może

być zagrożone zachowaniem

drugiej osoby i że na wielkość

tego zagrożenia wpływa

zarówno to, jak bliska jest nam

ta osoba, jak i znaczenie jej

zachowania dla naszego

pojęcia Ja.



Tesser uważa, że istnieją trzy

ważne czynniki pojawienia się

dysonansu w związkach

międzyosobowych:



a) jak wykonujemy zadanie w

porównaniu z inną osobą;



b) jak bliskie kontakty z nią

utrzymujemy;



c) jakie znaczenie dla

naszego Ja ma to zadanie.



Nie ma problemu, gdy bliski

przyjaciel wykonuje lepiej

zadanie, które dla nas nie ma

większego znaczenia.



W rzeczywistości lubimy

występować w blasku chwały

tej osoby, a nawet wzrasta

poczucie naszej wartości.



Dysonans występuje wtedy,

jeżeli bliski przyjaciel

przewyższa nas w wykonaniu

zadania, które ma dla nas

duże znaczenie.



a) rozluźnienie kontaktów z

osobą, która góruje nad nami,

dochodząc do przekonania, że

nie jest ona nam aż tak bliska;



b) zmiana znaczenia, jakie ma

dane zadanie dla tworzenia

wyobrażenia Ja;



c) zmiana poziomu wykonania

zadania, ćwiczenia.



Teoria sugerująca, że ludzie

będą likwidować wpływ

dysonansu wzbudzającego

zagrożenie dla ich samooceny

przez potwierdzanie swojej

kompetencji w dziedzinie,

która nie jest związana z

zagrożeniem.



Brak skupienia się na własnej

osobie.



Np. „Tak, palę papierosy, ale

jestem dobrym kucharzem.”



Autoafirmacja może usunąć

potrzebę redukcji dysonansu

zagrażającego samoocenie.



Zasadnicze twierdzenia teorii

autopercepcji postaw przestawiają

się następująco:



Człowiek uczy się rozpoznawać

własne stany i cechy (np. postawy) w

podobny sposób do tego, w jaki uczy

się rozpoznawać stany innych ludzi-

na podstawie obserwacji własnego

zachowania i warunków, w jakich ma

ono miejsce.



Im słabsze, mniej wyraźne i

jednoznaczne są wskaźniki wewnętrzne

(możliwe przyczyny zachowań tkwiące

we własnej osobowości, np. postawy),

tym większą rolę we wnioskowaniu o

sobie odgrywają wskaźniki zewnętrzne,

tkwiące w zachowaniu i sytuacyjnych

warunkach kontrolujących to

zachowanie.



Jeżeli jakieś własne zachowanie jest

przez człowieka spostrzegane jako

uzależnione od sytuacyjnych

warunków, które je w widoczny

sposób wywołują i wyjaśniają, to

zachowanie to nie staje się podstawą

do wnioskowania przez jednostkę o jej

własnych cechach (postawach), a jego

przyczyna jest upatrywana w sytuacji.



Pomysłowej weryfikacji teorii

autopercepcji postaw dokonano

prosząc badanych o przypominanie

sobie własnych zachowań

związanych z ochroną środowiska, a

dopiero potem mierząc ich postawę

wobec tej sprawy.



Część badanych wypełniała

kwestionariusz zachowań

skonstruowany w taki sposób, że

uwypuklał on zachowania chroniące

środowisko (np. zawierał pozycję

„

Czasami

wrzucam czyjeś napotkane

śmieci do kosza”), a utrudniał ich

widzenie jako niszczących środowisko

naturalne („

Czasami

śmiecę”).



Badani którym uwypuklono ich

zachowania jako chroniące

środowisko, ujawnili bardziej

pozytywną postawę wobec ochrony

środowiska naturalnego niż badani,

którym uwypuklono zachowania

niszczące środowisko.



Jednak zależność ta pojawiła się

jedynie u osób o słabo

skrystalizowanej początkowej postawie

wobec środowiska. U badanych,

których postawy były dobrze

skrystalizowane, przypominanie sobie

własnych zachowań jako chroniących

lub niszczących środowisko nie miało

takich konsekwencji.



Wnioskowanie o postawie z treści

własnych zachowań słabnie, gdy

zachowania te widziane są przez

człowieka jako wymuszone jakimś

zewnętrznym czynnikiem.



Tak więc ludzie wnioskują o własnych

postawach na podstawie swoich

niedawnych zachowań, jednak aby

tak się stało spełnione muszą być

dwa warunki.



Po pierwsze, początkowa postawa

(sprzed zachowania) musi być słaba

czy mało skrystalizowana. Po drugie,

zachowanie musi być spostrzegane

jako niewymuszone zewnętrznymi

naciskami (np. nadzorem lub

wymaganiami innych ludzi,

nagrodami, unikaniem kar).



Teoria samopotwierdzania

(okoliczności

postępowania).



Teoria sugerująca, że ludzie

posiadają potrzebę

potwierdzenia swojego

pojęcia Ja, bez względu na to,

czy to pojęcie jest pozytywne,

czy negatywne.



W pewnych sytuacjach ta

tendencja może być w konflikcie

z podwyższaniem własnej

wartości i usprawiedliwianiem

siebie (lepiej uprzedzić, że nie

jest się mistrzem, bo gdy ktoś

poprosi nas o wykonanie

większego zadania, to okaże się,

że jesteśmy beznadziejni).



W niektórych warunkach

potrzeba samopotwierdzania

jest silniejsza od potrzeby

podwyższania poczucia własnej

wartości. I tak na przykład

ludzie wolą pozostawać w

bliskich związkach z osobami,

które nie oceniają ich bardziej

pozytywnie niż one same



Ale jeśli konsekwencje

niewłaściwej oceny nie są zbyt

duże- np., kiedy nasz kontakt z

osobami jest rzadki, i jest mało

prawdopodobne odkrycie, że nie

jesteśmy kimś, kim się wydajemy

to nawet ludzie z negatywną

oceną samego siebie wolą

pozytywną informację zwrotną.



Po drugie, jeśli ludzie sądzą,

że osiągnęli granicę swoich

możliwości to preferują

pozytywną niż adekwatną

informację zwrotną.



Jednakże, jeśli ludzie

uważają, że ich negatywną

cechę można zmienić (np.

pracą) to preferują

adekwatną informację

zwrotną, ponieważ może ona

im pomóc, co muszą zrobić,

by być lepszym.



Uzasadnienie wysiłku

(występująca u ludzi

tendencja do podwyższania

oceny tego, na co ciężko

pracowali, aby to osiągnąć).



Inne Teorie.



Ukryta teoria osobowości



Teoria atrybucji



Teoria wnioskowania z

czynników towarzyszących



Teoria samoświadomości



Teoria przyczynowości



Teoria spostrzegania siebie



XI. Dwuczynnikowa teoria

emocji



XII Teoria porównań

społecznych



XIII Teoria wymiany

społecznej



XIV Teoria równości



XV. Teoria frustracji-agresji



XVI Teoria społecznego

uczenia się

Ukryte teorie osobowości



Schematy, które ludzie

stosują, by pogrupować

różne rodzaje cech

osobowości, na przykład

wielu ludzi jest

przekonanych, że jeżeli ktoś

jest uprzejmy, to jest

również hojny.

Gdy ludzie nie rozpoznają

natury społecznego świata,

wówczas wykorzystują

schematy, by wypełnić luki

w wiedzy. Doskonałym

przykładem takiego

właśnie stosowania

schematów jest sytuacja,

gdy tworzymy wyobrażenia

innych.

Jeśli wiemy, iż ktoś jest grzeczny,

stosujemy ważny typ schematu,

nazywany ukrytą teorią

osobowości, by określić, jaka jest

dana osoba.



Jeżeli ktoś jest uprzejmy, to

nasza ukryta teoria

osobowości podpowiada nam,

że jest on również

wspaniałomyślny; jeżeli jest

zgryźliwy, to sądzimy, iż jest

prawdopodobnie również

irytujący.



Ukryte teorie osobowości

pełnią te same funkcje, co

wszelkie inne schematy:

oszczędni poznawczo

potrafimy ekstrapolować od

małej do wielkiej ilości

informacji.

Teoria atrybucji



Określenie sposobu, w jaki

ludzie wyjaśniają przyczyny

tak swego zachowania, jak i

zachowania innych ludzi.

Atrybucja wewnętrzna

Wnioskowanie, że jakaś osoba

zachowała się w określony

sposób ze względu na swe

właściwości, jak postawy,

charakter czy osobowość

Atrybucja zewnętrzna

Wnioskowanie, iż jakaś osoba

zachowała się w określony

sposób ze względu na

właściwości sytuacji, w której

się znalazła; zakłada się tu, że

w tej sytuacji większość ludzi

reagowałaby w ten sam sposób.



Ludzie funkcjonują jak

psychologowie amatorzy, którzy

próbując zrozumieć zachowanie

innych, składają cząstki

informacji tak długo, aż dotrą do

sformułowania rozsądnego

wyjaśnienia lub przyczyny.



Gdy próbujemy określić,

dlaczego ludzie zachowują się

tak, a nie inaczej — na przykład,

dlaczego Tomek krzyczy na

swego syna — możemy

uruchomić zarówno

wewnętrzne atrybucje

(odwołujące się do dyspozycji),

jak i

atrybucje zewnętrzne

(odwołujące się do sytuacji).



Możemy stwierdzić, że przyczyną

obserwowanego zachowania

Tomka była jego osobowość,

postawa lub charakter. Byłoby to

wyjaśnienie, które lokuje

przyczynę jego zachowania

wewnątrz. Moglibyśmy na przykład

uważać, że Tomek ma słabe

umiejętności wychowawcze i

strofuje dziecko w niewłaściwy

sposób.



I odwrotnie, można przyjąć, że

przyczyna jego zachowania tkwiła

w sytuacji — jego syn właśnie

wszedł na jezdnię bez rozglądania

się. Wyjaśnienie to przypisuje

przyczynę zachowania czynnikom

zewnętrznym (np., że to właśnie

postępowanie dziecka uruchomiło

zachowanie Tomka, a nie jego

cechy osobowości czy charakteru).



Jeżeli atrybucja jest

wewnętrzna, wówczas

powstanie w nas negatywne

wyobrażenie Tomka. Czyniąc

zaś atrybucję zewnętrzną, nie

dowiemy się o nim wiele —

ostatecznie, większość

rodziców zrobiłaby to samo w

podobnej sytuacji

Teoria reaktancji

Teoria reaktancji, czyli oporu psychicznego

składa się z trzech ogólnych twierdzeń.



Odebranie człowiekowi swobody wyboru

działania, myślenia lub odczuwania lub

samo zagrożenie takim odebraniem

powoduje stan reaktancji (oporu

psychicznego), czyli nieprzyjemnego

napięcia emocjonalnego.



Reaktancja jest tym większa, (a) im

ważniejsza jest zablokowana

możliwość działania, (b) im większa

jest liczba zablokowanych

możliwości, (c) im większe jest

zagrożenie swobody działania, (d) im

bardziej nieoczekiwane lub niedawne

jest zagrożenie swobody wyboru.



Konsekwencją reaktancji jest: (a)

motywacja do działań

odbudowujących zagrożoną swobodę

wyboru, (b) wzrost atrakcyjności

zagrożonej możliwości działania,

myślenia czy odczuwania, (c) niechęć

lub agresja w stosunku do osoby

ograniczającej swobodę wyboru.



Ponieważ twierdzenia koncepcji są

bardzo ogólne, można za ich pomocą

wyjaśnić wiele zjawisk, także z zakresu

perswazji i wpływu społecznego.

Reaktancja jest jednym z wyjaśnień

oporności na perswazję – jeżeli nadawca

stosuje silny nacisk, jego zabiegi mogą

zostać odebrane przez odbiorcę jako

próba pozbawienia go swobody wyboru

i wywołać bumerangowe (odwrotne do

zamierzonych) zmiany postaw.



W jednym z badań studenci otrzymywali

przekaz nawołujący do abstynencji w

sposób albo silny (szkodliwość alkoholu

„nie ulega żadnej wątpliwości”, a „każdy

rozsądny człowiek musi się zgodzić z

tymi wnioskami”), albo umiarkowany

(na szkodliwość alkoholu „wskazują

przekonujące dane” i „warto spokojnie

rozważyć te wnioski”).



Zgodnie z twierdzeniem 3(a),

studenci otrzymujący przekaz silny,

deklarowali zamiar wypicia większej

ilości alkoholu w ciągu najbliższych

dni, a ci którzy już przed badaniem

mieli dużą skłonność do alkoholu

wypijali faktycznie więcej piwa po

wysłuchaniu silnego przekazu.



W innym badaniu zaobserwowano, że

kierowcom powracającym na parking

więcej czasu zajmuje zwolnienie

miejsca, gdy już na nie czeka inny

kierowca, a czas opuszczenia miejsca

jeszcze rośnie, gdy czekający

kierowca trąbi.



Tak więc, gdy przekonujemy

człowieka, że „musi” coś zrobić,

często postąpi odwrotnie, by

zaznaczyć swą niezależność i

odzyskać zagrożoną swobodę

wyboru.



Ludzie różnią się skłonnością do

reagowania reaktancją, co mierzy

specjalny kwestionariusz

( zawierający twierdzenia w rodzaju:

„Kiedy mówi mi się, co mam zrobić,

często robię coś przeciwnego”.



Osoby o wysokich wynikach na skali

reaktancji mają skłonność do

zachowań typu „na złość mamie

odmrożę uszy”- np. sprzeciwiają się

zaleceniom terapeuty czy lekarza.



Niedostępność jakiejś możliwości

powoduje wzrost jej atrakcyjności,

czego dowodzą także badania nad

efektami cenzury, a zależność ta jest

często wykorzystywana w różnych

zabiegach marketingowych.

TEORIA SPOŁECZNEGO

UCZENIA

ma bardzo szeroki zakres i dotyczy

mechanizmów, za pośrednictwem

których dochodzi do pojawienia się

nowych sposobów zachowania, ich

podtrzymywania, zmiany i zaniku.

TEORIA SPOŁECZNEGO

UCZENIA

Teoria ta zakłada, że nowe

zachowania nabywane są na mocy

dwóch głównych mechanizmów:

przez uczenie się na podstawie

konsekwencji własnych działań oraz

przez modelowanie.

Uczenie się przez konsekwencje

jest

podobne do warunkowania sprawczego.

Jednakże podczas gdy warunkowanie jest

mechaniczne, uczenie się przez

konsekwencje jest procesem świadomego

konstruowania hipotez dotyczących tego,

jakie własne działania, w jakich

warunkach prowadzą do uzyskiwania

pożądanych przez jednostkę rezultatów.

Choć automatyczne warunkowanie

instrumentalne występuje także u

ludzi, uświadamiana wiedza o

skutkach własnych działań ułatwia

zmianę zachowania i jest zwykle u

ludzi niezbędnym warunkiem jej

występowania.

Większość nowych zachowań ludzie

wyuczają się jednak nie przez własne

próby i błędy, lecz przez

modelowanie

czyli obserwacje cudzych działań i ich

skutków. Warunkiem nabycia nowego

zachowania w ten sposób jest skupienie

uwagi na zachowaniu modela,

zapamiętanie tego zachowania i

wypróbowanie go we własnym działaniu.

Nie wszystkie nabyte zachowania są

przez człowieka wykonywane, lecz

jedynie te, co do których oczekuje, że

umożliwią osiągnięcie jakichś

pożądanych stanów rzeczy.

Podobnie jak uczenie się przez

konsekwencje własnych działań,

modelowanie nie ma charakteru

mechanicznego – nawet u dzieci nie

jest jedynie biernym

naśladownictwem, lecz

konstruowaniem własnego zachowania

z wykorzystaniem wzorców

zaobserwowanych u innych osób.

Proces uczenia się jest więc

regulowany poznawczo – uczymy się

nie tyle w wyniku występowania

jakichś (nagradzających lub

karzących) zdarzeń, ile w wyniku

sposobu, w jaki je interpretujemy.

Wiele danych pokazuje, że ludzkie

przekonania o związku pomiędzy

jakimś zachowaniem a jego

pożądanymi lub niepożądanymi

konsekwencjami stanowią silniejszy

wyznacznik pojawienia się tych

zachowań, niż rzeczywiste związki

zachowanie-konsekwencja.

Obok oczekiwań, że dane

zachowanie prowadzi do danych

konsekwencji istotną rolę odgrywa

własna oczekiwana skuteczność,

a więc przekonanie, że

jest się w

stanie dane zachowanie wykonać.

Oczekiwanie własnej nieskuteczności

oczywiście hamuje dane działania,

podczas gdy podwyższenie

przewidywań własnej skuteczności

prowadzi do ich podejmowania i

nasilenia.

Zmiana przekonań o własnej

skuteczności jest zasadniczym

mechanizmem pozwalającym na

zmianę zachowania i terapię jego

zaburzeń (np. lęków, jąkania się).

Najskuteczniejszym wyznacznikiem

zmiany przekonań o własnej

skuteczności jest obserwacja własnego

poziomu wykonania danego zachowania

i obserwacja własnego poziomu

wykonania danego zachowania i

obserwacja zachowania innych

(szczególnie jeśli są do nas podobni, a

ich osiągnięcia narastają stopniowo).

Najmniej skuteczna jest sama tylko

perswazja, za pomocą której łatwiej

zresztą oczekiwania obniżyć niż

podwyższyć.

Teoria społecznego uczenia postuluje

daleko posuniętą zdolność ludzi do

przemyślanej samoregulacji, której

drugim – obok wskazanych dwóch

rodzajów przekonań – podstawowym

mechanizmem jest zdolność i

skłonność do samooceniania, a więc

porównywanie zachowania z

własnymi standardami.

Jako dzieci uczymy się, że

dorównywanie trudnym standardom

jest czymś wartościowym, podczas

gdy niedorastanie do nich – źródłem

zawodu i niezadowolenia.

Stawianie sobie własnych

standardów, samonagradzanie za ich

spełnienie i samokaranie za ich

nieosiąganie autonomizują się w

stosunku do reakcji otoczenia i liczne

badania wskazują, że już dzieci mają

umiejętność samodzielnego

stawiania sobie wymagań oraz

nagradzania i karania siebie.

Takie wewnętrzne nagrody i kary

oddziałują na ludzkie zachowania w

sposób podobny jak wzmocnienia

zewnętrzne.

Ogólnie rzecz biorąc, teoria

społecznego uczenia (mająca zresztą

wiele różnych wersji formułowanych

przez różnych autorów) stosuje się w

zasadzie do wszystkich ludzkich

zachowań i stała się inspiracją do

licznych badań tak podstawowych,

jak i stosowanych (w szczególności

nad tzw. terapią behawioralną).

Jej podstawową słabością (jak każdej

teorii kar i nagród) jest niemożność

określenia z góry co oddziałuje na

człowieka jako kara lub nagroda.

Document Outline