Dysonans poznawczy i
Dysonans poznawczy i
inne teorie
inne teorie
Teoria dysonansu poznawczego i sposoby jego redukcji
Teoria dysonansu poznawczego i sposoby jego redukcji
.
.
Teoria dysonansu poznawczego
Teoria dysonansu poznawczego
jest jedną z najważniejszych
jest jedną z najważniejszych
koncepcji psychologii
koncepcji psychologii
społecznej. Opiera się na
społecznej. Opiera się na
założeniu, że ludzie dążą do
założeniu, że ludzie dążą do
zgodności między różnymi
zgodności między różnymi
przekonaniami o tej samej
przekonaniami o tej samej
sprawie i spójności między
sprawie i spójności między
swoimi poglądami a
swoimi poglądami a
postępowaniem.
postępowaniem.
Jeżeli wskutek odebrania
Jeżeli wskutek odebrania
nowej informacji, myślenia
nowej informacji, myślenia
lub własnego postępowania
lub własnego postępowania
pojawi się psychologiczna
pojawi się psychologiczna
sprzeczność, rodzi to
sprzeczność, rodzi to
dysonans.
dysonans.
Sposoby redukcji dysonansu
Sposoby redukcji dysonansu
Dysonans poznawczy jest
Dysonans poznawczy jest
nieprzyjemnym stanem
nieprzyjemnym stanem
emocjonalnym,
emocjonalnym,
przypominający głód czy
przypominający głód czy
pragnienie w tym sensie, że
pragnienie w tym sensie, że
powoduje ogólną
powoduje ogólną
mobilizację organizmu,
mobilizację organizmu,
motywację do jego
motywację do jego
usunięcia i antycypacyjnego
usunięcia i antycypacyjnego
unikania, (czyli unikania
unikania, (czyli unikania
zawczasu).
zawczasu).
Dysonans jest tym silniejszy, im
Dysonans jest tym silniejszy, im
większa jest wywołująca go
większa jest wywołująca go
niezgodność, im ważniejszej dla
niezgodność, im ważniejszej dla
człowieka sprawy ona dotyczy i
człowieka sprawy ona dotyczy i
im silniej sprzeczne
im silniej sprzeczne
przekonania powiązane są z
przekonania powiązane są z
innymi przekonaniami
innymi przekonaniami
człowieka.
człowieka.
Wielu badaczy uważa, że dysonans
Wielu badaczy uważa, że dysonans
powstaje jedynie wtedy, kiedy
powstaje jedynie wtedy, kiedy
niezgodność jest ciosem dla
niezgodność jest ciosem dla
samooceny człowieka a dla ludzi
samooceny człowieka a dla ludzi
naszej kultury nie ma ważniejszej
naszej kultury nie ma ważniejszej
sprawy od ich własnego JA i dobrego
sprawy od ich własnego JA i dobrego
mniemania o sobie a więc potrzeby
mniemania o sobie a więc potrzeby
podtrzymywania samooceny.
podtrzymywania samooceny.
Sposoby redukcji
Sposoby redukcji
dysonansu
dysonansu
poznawczego
poznawczego
Sposoby redukcji dysonansu
Sposoby redukcji dysonansu
poznawczego jako
poznawczego jako
konsekwencji zaangażowania
konsekwencji zaangażowania
się w działanie, które jest
się w działanie, które jest
sprzeczne z koncepcją siebie
sprzeczne z koncepcją siebie
jako osoby przyzwoitej i
jako osoby przyzwoitej i
rozsądnej:
rozsądnej:
1. Przez zmianę naszego
1. Przez zmianę naszego
zachowania- tak, aby było
zachowania- tak, aby było
ono zgodne z dysonansowym
ono zgodne z dysonansowym
elementem poznawczym;
elementem poznawczym;
2. Przez uzasadnienie
2. Przez uzasadnienie
naszego zachowania-
naszego zachowania-
zmieniając jeden z elementów
zmieniając jeden z elementów
poznawczych tak, aby był on
poznawczych tak, aby był on
mniej sprzeczny z
mniej sprzeczny z
zachowaniem;
zachowaniem;
3. Przez uzasadnienie
3. Przez uzasadnienie
naszego zachowania- dodając
naszego zachowania- dodając
nowe elementy poznawcze,
nowe elementy poznawcze,
które są zgodne z
które są zgodne z
zachowaniem i je wspierają
zachowaniem i je wspierają
(mówimy, że istnieje inna
(mówimy, że istnieje inna
wartość, która jest dla nas
wartość, która jest dla nas
ważniejsza)
ważniejsza)
Dysonans podecyzyjny i
Dysonans podecyzyjny i
sposoby jego redukcji.
sposoby jego redukcji.
Dysonans podecyzyjny-
Dysonans podecyzyjny-
dysonans, który zostaj
dysonans, który zostaj
nieuchronnie wzbudzony po
nieuchronnie wzbudzony po
podjęciu decyzji. W takiej
podjęciu decyzji. W takiej
sytuacji dysonans jest
sytuacji dysonans jest
najczęściej likwidowany
najczęściej likwidowany
przez:
przez:
1. Podwyższenie
1. Podwyższenie
atrakcyjności wybranej
atrakcyjności wybranej
alternatywy i zdewaluowanie
alternatywy i zdewaluowanie
alternatywy odrzuconej;
alternatywy odrzuconej;
2. Przekonywanie innych
2. Przekonywanie innych
ludzi do swoich racji;
ludzi do swoich racji;
3. Zmianę pojęcia ja (suma
3. Zmianę pojęcia ja (suma
całej wiedzy o sobie
całej wiedzy o sobie
uwzględniająca tożsamość,
uwzględniająca tożsamość,
zdolność i role)- rzadko,
zdolność i role)- rzadko,
pojęcie ja to raczej trwała
pojęcie ja to raczej trwała
struktura;
struktura;
Zachowanie racjonalne i
Zachowanie racjonalne i
racjonalizujące.
racjonalizujące.
Pierwsze oznacza przemyślane
Pierwsze oznacza przemyślane
i obiektywne decyzje.
i obiektywne decyzje.
Jednostka poszukuje prawdy,
Jednostka poszukuje prawdy,
dokonuje wyborów, „porusza”
dokonuje wyborów, „porusza”
się w świecie rzeczywistym
się w świecie rzeczywistym
dzięki temu ma szanse wyjść z
dzięki temu ma szanse wyjść z
trudnej sytuacji.
trudnej sytuacji.
Drugie zachowanie
Drugie zachowanie
obserwujemy, gdy jednostka
obserwujemy, gdy jednostka
wmawia sobie
wmawia sobie
, że jej
, że jej
zachowanie jest racjonalne
zachowanie jest racjonalne
(przemyślane).
(przemyślane).
Jednostce chodzi wyłącznie o
Jednostce chodzi wyłącznie o
poprawę swego samopoczucia,
poprawę swego samopoczucia,
dlatego zachowanie to cechuje
dlatego zachowanie to cechuje
się szybkim działaniem.
się szybkim działaniem.
Niestety jednostka nie ma
Niestety jednostka nie ma
możliwość „wyjść na
możliwość „wyjść na
powierzchnię”, bo porusza się
powierzchnię”, bo porusza się
w świecie wyimaginowanym.
w świecie wyimaginowanym.
Istnieje również inna
Istnieje również inna
racjonalizacja, która jest
racjonalizacja, która jest
mechanizmem nieświadomym i
mechanizmem nieświadomym i
polega na wypieraniu ze
polega na wypieraniu ze
świadomości pewnych faktów.
świadomości pewnych faktów.
Jednostka próbuje
Jednostka próbuje
nieświadomie znaleźć
nieświadomie znaleźć
wytłumaczenie własnego
wytłumaczenie własnego
zachowania. Jest to
zachowania. Jest to
mechanizm obronny.
mechanizm obronny.
Następstwa dobrych
Następstwa dobrych
i złych uczynków.
i złych uczynków.
a) Wyświadczając komuś
a) Wyświadczając komuś
przysługę, czujemy do niego
przysługę, czujemy do niego
większą sympatię;
większą sympatię;
b) Zaczynamy nienawidzić
b) Zaczynamy nienawidzić
tych, których skrzywdziliśmy.
tych, których skrzywdziliśmy.
Technika „niskiej piłki”.
Technika „niskiej piłki”.
Pozbawiona skrupułów
Pozbawiona skrupułów
strategia, mocą, której
strategia, mocą, której
sprzedawca nakłania klienta,
sprzedawca nakłania klienta,
aby zgodził się kupić produkt
aby zgodził się kupić produkt
po bardzo niskiej cenie;
po bardzo niskiej cenie;
następnie twierdzi, że to była
następnie twierdzi, że to była
pomyłka, i podnosi cenę;
pomyłka, i podnosi cenę;
często klient godzi się na
często klient godzi się na
zakup po zawyżonej cenie.
zakup po zawyżonej cenie.
Przyczyny funkcjonowania
Przyczyny funkcjonowania
tej teorii:
tej teorii:
a) stworzenie przez sprzedawcę
a) stworzenie przez sprzedawcę
iluzji nieodwołalności;
iluzji nieodwołalności;
b) zaangażowanie stworzyło
b) zaangażowanie stworzyło
antycypację podniecającego
antycypację podniecającego
zdarzenia;
zdarzenia;
c) coś już zyskujemy (np. czas,
c) coś już zyskujemy (np. czas,
energię, wysiłek), poza tym cena
energię, wysiłek), poza tym cena
nie jest prawdopodobnie wyższa
nie jest prawdopodobnie wyższa
niż cena proponowana przez
niż cena proponowana przez
innych, a skoro „już wypisałem
innych, a skoro „już wypisałem
papierki…”.
papierki…”.
Samoocena i jej
Samoocena i jej
związek z dysonansem
związek z dysonansem
.
.
To, co wywołuje zmianę
To, co wywołuje zmianę
postawy i zniekształcenie
postawy i zniekształcenie
pojawiające się w trakcie
pojawiające się w trakcie
redukcji dysonansu, to
redukcji dysonansu, to
właśnie potrzeba
właśnie potrzeba
podtrzymywania pozytywnego
podtrzymywania pozytywnego
obrazu samego siebie.
obrazu samego siebie.
Teoria podtrzymywania
Teoria podtrzymywania
własnej wartości- Testera głosi,
własnej wartości- Testera głosi,
że wyobrażenie o nas może
że wyobrażenie o nas może
być zagrożone zachowaniem
być zagrożone zachowaniem
drugiej osoby i że na wielkość
drugiej osoby i że na wielkość
tego zagrożenia wpływa
tego zagrożenia wpływa
zarówno to, jak bliska jest nam
zarówno to, jak bliska jest nam
ta osoba, jak i znaczenie jej
ta osoba, jak i znaczenie jej
zachowania dla naszego
zachowania dla naszego
pojęcia Ja.
pojęcia Ja.
Tesser uważa, że istnieją trzy
Tesser uważa, że istnieją trzy
ważne czynniki pojawienia się
ważne czynniki pojawienia się
dysonansu w związkach
dysonansu w związkach
międzyosobowych:
międzyosobowych:
a) jak wykonujemy zadanie w
a) jak wykonujemy zadanie w
porównaniu z inną osobą;
porównaniu z inną osobą;
b) jak bliskie kontakty z nią
b) jak bliskie kontakty z nią
utrzymujemy;
utrzymujemy;
c) jakie znaczenie dla
c) jakie znaczenie dla
naszego Ja ma to zadanie.
naszego Ja ma to zadanie.
Nie ma problemu, gdy bliski
Nie ma problemu, gdy bliski
przyjaciel wykonuje lepiej
przyjaciel wykonuje lepiej
zadanie, które dla nas nie ma
zadanie, które dla nas nie ma
większego znaczenia.
większego znaczenia.
W rzeczywistości lubimy
W rzeczywistości lubimy
występować w blasku chwały
występować w blasku chwały
tej osoby, a nawet wzrasta
tej osoby, a nawet wzrasta
poczucie naszej wartości.
poczucie naszej wartości.
Dysonans występuje wtedy,
Dysonans występuje wtedy,
jeżeli bliski przyjaciel
jeżeli bliski przyjaciel
przewyższa nas w wykonaniu
przewyższa nas w wykonaniu
zadania, które ma dla nas
zadania, które ma dla nas
duże znaczenie.
duże znaczenie.
Redukcja dysonansu:
Redukcja dysonansu:
a) rozluźnienie kontaktów z
a) rozluźnienie kontaktów z
osobą, która góruje nad nami,
osobą, która góruje nad nami,
dochodząc do przekonania, że
dochodząc do przekonania, że
nie jest ona nam aż tak bliska;
nie jest ona nam aż tak bliska;
b) zmiana znaczenia, jakie ma
b) zmiana znaczenia, jakie ma
dane zadanie dla tworzenia
dane zadanie dla tworzenia
wyobrażenia Ja;
wyobrażenia Ja;
c) zmiana poziomu wykonania
c) zmiana poziomu wykonania
zadania, ćwiczenia.
zadania, ćwiczenia.
Teoria autoafirmacji.
Teoria autoafirmacji.
Teoria sugerująca, że ludzie
Teoria sugerująca, że ludzie
będą likwidować wpływ
będą likwidować wpływ
dysonansu wzbudzającego
dysonansu wzbudzającego
zagrożenie dla ich samooceny
zagrożenie dla ich samooceny
przez potwierdzanie swojej
przez potwierdzanie swojej
kompetencji w dziedzinie,
kompetencji w dziedzinie,
która nie jest związana z
która nie jest związana z
zagrożeniem.
zagrożeniem.
Brak skupienia się na własnej
Brak skupienia się na własnej
osobie.
osobie.
Np. „Tak, palę papierosy, ale
Np. „Tak, palę papierosy, ale
jestem dobrym kucharzem.”
jestem dobrym kucharzem.”
Autoafirmacja może usunąć
Autoafirmacja może usunąć
potrzebę redukcji dysonansu
potrzebę redukcji dysonansu
zagrażającego samoocenie.
zagrażającego samoocenie.
Teoria autopercepcji
Teoria autopercepcji
Zasadnicze twierdzenia teorii
Zasadnicze twierdzenia teorii
autopercepcji postaw przestawiają
autopercepcji postaw przestawiają
się następująco:
się następująco:
Człowiek uczy się rozpoznawać
Człowiek uczy się rozpoznawać
własne stany i cechy (np. postawy) w
własne stany i cechy (np. postawy) w
podobny sposób do tego, w jaki uczy
podobny sposób do tego, w jaki uczy
się rozpoznawać stany innych ludzi-
się rozpoznawać stany innych ludzi-
na podstawie obserwacji własnego
na podstawie obserwacji własnego
zachowania i warunków, w jakich ma
zachowania i warunków, w jakich ma
ono miejsce.
ono miejsce.
Im słabsze, mniej wyraźne i
Im słabsze, mniej wyraźne i
jednoznaczne są wskaźniki wewnętrzne
jednoznaczne są wskaźniki wewnętrzne
(możliwe przyczyny zachowań tkwiące
(możliwe przyczyny zachowań tkwiące
we własnej osobowości, np. postawy),
we własnej osobowości, np. postawy),
tym większą rolę we wnioskowaniu o
tym większą rolę we wnioskowaniu o
sobie odgrywają wskaźniki zewnętrzne,
sobie odgrywają wskaźniki zewnętrzne,
tkwiące w zachowaniu i sytuacyjnych
tkwiące w zachowaniu i sytuacyjnych
warunkach kontrolujących to
warunkach kontrolujących to
zachowanie.
zachowanie.
Jeżeli jakieś własne zachowanie jest
Jeżeli jakieś własne zachowanie jest
przez człowieka spostrzegane jako
przez człowieka spostrzegane jako
uzależnione od sytuacyjnych
uzależnione od sytuacyjnych
warunków, które je w widoczny
warunków, które je w widoczny
sposób wywołują i wyjaśniają, to
sposób wywołują i wyjaśniają, to
zachowanie to nie staje się podstawą
zachowanie to nie staje się podstawą
do wnioskowania przez jednostkę o jej
do wnioskowania przez jednostkę o jej
własnych cechach (postawach), a jego
własnych cechach (postawach), a jego
przyczyna jest upatrywana w sytuacji.
przyczyna jest upatrywana w sytuacji.
Pomysłowej weryfikacji teorii
Pomysłowej weryfikacji teorii
autopercepcji postaw dokonano
autopercepcji postaw dokonano
prosząc badanych o przypominanie
prosząc badanych o przypominanie
sobie własnych zachowań
sobie własnych zachowań
związanych z ochroną środowiska, a
związanych z ochroną środowiska, a
dopiero potem mierząc ich postawę
dopiero potem mierząc ich postawę
wobec tej sprawy.
wobec tej sprawy.
Część badanych wypełniała
Część badanych wypełniała
kwestionariusz zachowań
kwestionariusz zachowań
skonstruowany w taki sposób, że
skonstruowany w taki sposób, że
uwypuklał on zachowania chroniące
uwypuklał on zachowania chroniące
środowisko (np. zawierał pozycję
środowisko (np. zawierał pozycję
„
„
Czasami
Czasami
wrzucam czyjeś napotkane
wrzucam czyjeś napotkane
śmieci do kosza”), a utrudniał ich
śmieci do kosza”), a utrudniał ich
widzenie jako niszczących środowisko
widzenie jako niszczących środowisko
naturalne („
naturalne („
Czasami
Czasami
śmiecę”).
śmiecę”).
Badani którym uwypuklono ich
Badani którym uwypuklono ich
zachowania jako chroniące
zachowania jako chroniące
środowisko, ujawnili bardziej
środowisko, ujawnili bardziej
pozytywną postawę wobec ochrony
pozytywną postawę wobec ochrony
środowiska naturalnego niż badani,
środowiska naturalnego niż badani,
którym uwypuklono zachowania
którym uwypuklono zachowania
niszczące środowisko.
niszczące środowisko.
Jednak zależność ta pojawiła się
Jednak zależność ta pojawiła się
jedynie u osób o słabo
jedynie u osób o słabo
skrystalizowanej początkowej postawie
skrystalizowanej początkowej postawie
wobec środowiska. U badanych,
wobec środowiska. U badanych,
których postawy były dobrze
których postawy były dobrze
skrystalizowane, przypominanie sobie
skrystalizowane, przypominanie sobie
własnych zachowań jako chroniących
własnych zachowań jako chroniących
lub niszczących środowisko nie miało
lub niszczących środowisko nie miało
takich konsekwencji.
takich konsekwencji.
Wnioskowanie o postawie z treści
Wnioskowanie o postawie z treści
własnych zachowań słabnie, gdy
własnych zachowań słabnie, gdy
zachowania te widziane są przez
zachowania te widziane są przez
człowieka jako wymuszone jakimś
człowieka jako wymuszone jakimś
zewnętrznym czynnikiem.
zewnętrznym czynnikiem.
Tak więc ludzie wnioskują o własnych
Tak więc ludzie wnioskują o własnych
postawach na podstawie swoich
postawach na podstawie swoich
niedawnych zachowań, jednak aby
niedawnych zachowań, jednak aby
tak się stało spełnione muszą być
tak się stało spełnione muszą być
dwa warunki.
dwa warunki.
Po pierwsze, początkowa postawa
Po pierwsze, początkowa postawa
(sprzed zachowania) musi być słaba
(sprzed zachowania) musi być słaba
czy mało skrystalizowana. Po drugie,
czy mało skrystalizowana. Po drugie,
zachowanie musi być spostrzegane
zachowanie musi być spostrzegane
jako niewymuszone zewnętrznymi
jako niewymuszone zewnętrznymi
naciskami (np. nadzorem lub
naciskami (np. nadzorem lub
wymaganiami innych ludzi,
wymaganiami innych ludzi,
nagrodami, unikaniem kar).
nagrodami, unikaniem kar).
Teoria samopotwierdzania
Teoria samopotwierdzania
(okoliczności
(okoliczności
postępowania).
postępowania).
Teoria sugerująca, że ludzie
Teoria sugerująca, że ludzie
posiadają potrzebę
posiadają potrzebę
potwierdzenia swojego
potwierdzenia swojego
pojęcia Ja, bez względu na to,
pojęcia Ja, bez względu na to,
czy to pojęcie jest pozytywne,
czy to pojęcie jest pozytywne,
czy negatywne.
czy negatywne.
W pewnych sytuacjach ta
W pewnych sytuacjach ta
tendencja może być w konflikcie
tendencja może być w konflikcie
z podwyższaniem własnej
z podwyższaniem własnej
wartości i usprawiedliwianiem
wartości i usprawiedliwianiem
siebie (lepiej uprzedzić, że nie
siebie (lepiej uprzedzić, że nie
jest się mistrzem, bo gdy ktoś
jest się mistrzem, bo gdy ktoś
poprosi nas o wykonanie
poprosi nas o wykonanie
większego zadania, to okaże się,
większego zadania, to okaże się,
że jesteśmy beznadziejni).
że jesteśmy beznadziejni).
W niektórych warunkach
W niektórych warunkach
potrzeba samopotwierdzania
potrzeba samopotwierdzania
jest silniejsza od potrzeby
jest silniejsza od potrzeby
podwyższania poczucia własnej
podwyższania poczucia własnej
wartości. I tak na przykład
wartości. I tak na przykład
ludzie wolą pozostawać w
ludzie wolą pozostawać w
bliskich związkach z osobami,
bliskich związkach z osobami,
które nie oceniają ich bardziej
które nie oceniają ich bardziej
pozytywnie niż one same
pozytywnie niż one same
Ale jeśli konsekwencje
Ale jeśli konsekwencje
niewłaściwej oceny nie są zbyt
niewłaściwej oceny nie są zbyt
duże- np., kiedy nasz kontakt z
duże- np., kiedy nasz kontakt z
osobami jest rzadki, i jest mało
osobami jest rzadki, i jest mało
prawdopodobne odkrycie, że nie
prawdopodobne odkrycie, że nie
jesteśmy kimś, kim się wydajemy
jesteśmy kimś, kim się wydajemy
to nawet ludzie z negatywną
to nawet ludzie z negatywną
oceną samego siebie wolą
oceną samego siebie wolą
pozytywną informację zwrotną.
pozytywną informację zwrotną.
Po drugie, jeśli ludzie sądzą,
Po drugie, jeśli ludzie sądzą,
że osiągnęli granicę swoich
że osiągnęli granicę swoich
możliwości to preferują
możliwości to preferują
pozytywną niż adekwatną
pozytywną niż adekwatną
informację zwrotną.
informację zwrotną.
Jednakże, jeśli ludzie
Jednakże, jeśli ludzie
uważają, że ich negatywną
uważają, że ich negatywną
cechę można zmienić (np.
cechę można zmienić (np.
pracą) to preferują
pracą) to preferują
adekwatną informację
adekwatną informację
zwrotną, ponieważ może ona
zwrotną, ponieważ może ona
im pomóc, co muszą zrobić,
im pomóc, co muszą zrobić,
by być lepszym.
by być lepszym.
Uzasadnienie wysiłku
Uzasadnienie wysiłku
(występująca u ludzi
(występująca u ludzi
tendencja do podwyższania
tendencja do podwyższania
oceny tego, na co ciężko
oceny tego, na co ciężko
pracowali, aby to osiągnąć).
pracowali, aby to osiągnąć).
Inne Teorie.
Inne Teorie.
Ukryta teoria osobowości
Ukryta teoria osobowości
Teoria atrybucji
Teoria atrybucji
Teoria wnioskowania z
Teoria wnioskowania z
czynników towarzyszących
czynników towarzyszących
Teoria samoświadomości
Teoria samoświadomości
Teoria przyczynowości
Teoria przyczynowości
Teoria spostrzegania siebie
Teoria spostrzegania siebie
XI. Dwuczynnikowa teoria
XI. Dwuczynnikowa teoria
emocji
emocji
XII Teoria porównań
XII Teoria porównań
społecznych
społecznych
XIII Teoria wymiany
XIII Teoria wymiany
społecznej
społecznej
XIV Teoria równości
XIV Teoria równości
XV. Teoria frustracji-agresji
XV. Teoria frustracji-agresji
XVI Teoria społecznego
XVI Teoria społecznego
uczenia się
uczenia się
Ukryte teorie osobowości
Ukryte teorie osobowości
Schematy, które ludzie
Schematy, które ludzie
stosują, by pogrupować
stosują, by pogrupować
różne rodzaje cech
różne rodzaje cech
osobowości, na przykład
osobowości, na przykład
wielu ludzi jest
wielu ludzi jest
przekonanych, że jeżeli ktoś
przekonanych, że jeżeli ktoś
jest uprzejmy, to jest
jest uprzejmy, to jest
również hojny.
również hojny.
Gdy ludzie nie rozpoznają
Gdy ludzie nie rozpoznają
natury społecznego świata,
natury społecznego świata,
wówczas wykorzystują
wówczas wykorzystują
schematy, by wypełnić luki
schematy, by wypełnić luki
w wiedzy. Doskonałym
w wiedzy. Doskonałym
przykładem takiego
przykładem takiego
właśnie stosowania
właśnie stosowania
schematów jest sytuacja,
schematów jest sytuacja,
gdy tworzymy wyobrażenia
gdy tworzymy wyobrażenia
innych.
innych.
Jeśli wiemy, iż ktoś jest grzeczny,
Jeśli wiemy, iż ktoś jest grzeczny,
stosujemy ważny typ schematu,
stosujemy ważny typ schematu,
nazywany ukrytą teorią
nazywany ukrytą teorią
osobowości, by określić, jaka jest
osobowości, by określić, jaka jest
dana osoba.
dana osoba.
Jeżeli ktoś jest uprzejmy, to
Jeżeli ktoś jest uprzejmy, to
nasza ukryta teoria
nasza ukryta teoria
osobowości podpowiada nam,
osobowości podpowiada nam,
że jest on również
że jest on również
wspaniałomyślny; jeżeli jest
wspaniałomyślny; jeżeli jest
zgryźliwy, to sądzimy, iż jest
zgryźliwy, to sądzimy, iż jest
prawdopodobnie również
prawdopodobnie również
irytujący.
irytujący.
Ukryte teorie osobowości
Ukryte teorie osobowości
pełnią te same funkcje, co
pełnią te same funkcje, co
wszelkie inne schematy:
wszelkie inne schematy:
oszczędni poznawczo
oszczędni poznawczo
potrafimy ekstrapolować od
potrafimy ekstrapolować od
małej do wielkiej ilości
małej do wielkiej ilości
informacji.
informacji.
Teoria atrybucji
Teoria atrybucji
Określenie sposobu, w jaki
Określenie sposobu, w jaki
ludzie wyjaśniają przyczyny
ludzie wyjaśniają przyczyny
tak swego zachowania, jak i
tak swego zachowania, jak i
zachowania innych ludzi.
zachowania innych ludzi.
Atrybucja wewnętrzna
Atrybucja wewnętrzna
Wnioskowanie, że jakaś osoba
Wnioskowanie, że jakaś osoba
zachowała się w określony
zachowała się w określony
sposób ze względu na swe
sposób ze względu na swe
właściwości, jak postawy,
właściwości, jak postawy,
charakter czy osobowość
charakter czy osobowość
Atrybucja zewnętrzna
Atrybucja zewnętrzna
Wnioskowanie, iż jakaś osoba
Wnioskowanie, iż jakaś osoba
zachowała się w określony
zachowała się w określony
sposób ze względu na
sposób ze względu na
właściwości sytuacji, w której
właściwości sytuacji, w której
się znalazła; zakłada się tu, że
się znalazła; zakłada się tu, że
w tej sytuacji większość ludzi
w tej sytuacji większość ludzi
reagowałaby w ten sam sposób.
reagowałaby w ten sam sposób.
Ludzie funkcjonują jak
Ludzie funkcjonują jak
psychologowie amatorzy, którzy
psychologowie amatorzy, którzy
próbując zrozumieć zachowanie
próbując zrozumieć zachowanie
innych, składają cząstki
innych, składają cząstki
informacji tak długo, aż dotrą do
informacji tak długo, aż dotrą do
sformułowania rozsądnego
sformułowania rozsądnego
wyjaśnienia lub przyczyny.
wyjaśnienia lub przyczyny.
Gdy próbujemy określić,
Gdy próbujemy określić,
dlaczego ludzie zachowują się
dlaczego ludzie zachowują się
tak, a nie inaczej — na przykład,
tak, a nie inaczej — na przykład,
dlaczego Tomek krzyczy na
dlaczego Tomek krzyczy na
swego syna — możemy
swego syna — możemy
uruchomić zarówno
uruchomić zarówno
wewnętrzne atrybucje
wewnętrzne atrybucje
(odwołujące się do dyspozycji),
(odwołujące się do dyspozycji),
jak i
jak i
atrybucje zewnętrzne
atrybucje zewnętrzne
(odwołujące się do sytuacji).
(odwołujące się do sytuacji).
Możemy stwierdzić, że przyczyną
Możemy stwierdzić, że przyczyną
obserwowanego zachowania
obserwowanego zachowania
Tomka była jego osobowość,
Tomka była jego osobowość,
postawa lub charakter. Byłoby to
postawa lub charakter. Byłoby to
wyjaśnienie, które lokuje
wyjaśnienie, które lokuje
przyczynę jego zachowania
przyczynę jego zachowania
wewnątrz. Moglibyśmy na przykład
wewnątrz. Moglibyśmy na przykład
uważać, że Tomek ma słabe
uważać, że Tomek ma słabe
umiejętności wychowawcze i
umiejętności wychowawcze i
strofuje dziecko w niewłaściwy
strofuje dziecko w niewłaściwy
sposób.
sposób.
I odwrotnie, można przyjąć, że
I odwrotnie, można przyjąć, że
przyczyna jego zachowania tkwiła
przyczyna jego zachowania tkwiła
w sytuacji — jego syn właśnie
w sytuacji — jego syn właśnie
wszedł na jezdnię bez rozglądania
wszedł na jezdnię bez rozglądania
się. Wyjaśnienie to przypisuje
się. Wyjaśnienie to przypisuje
przyczynę zachowania czynnikom
przyczynę zachowania czynnikom
zewnętrznym (np., że to właśnie
zewnętrznym (np., że to właśnie
postępowanie dziecka uruchomiło
postępowanie dziecka uruchomiło
zachowanie Tomka, a nie jego
zachowanie Tomka, a nie jego
cechy osobowości czy charakteru).
cechy osobowości czy charakteru).
Jeżeli atrybucja jest
Jeżeli atrybucja jest
wewnętrzna, wówczas
wewnętrzna, wówczas
powstanie w nas negatywne
powstanie w nas negatywne
wyobrażenie Tomka. Czyniąc
wyobrażenie Tomka. Czyniąc
zaś atrybucję zewnętrzną, nie
zaś atrybucję zewnętrzną, nie
dowiemy się o nim wiele —
dowiemy się o nim wiele —
ostatecznie, większość
ostatecznie, większość
rodziców zrobiłaby to samo w
rodziców zrobiłaby to samo w
podobnej sytuacji
podobnej sytuacji
Teoria reaktancji
Teoria reaktancji
Teoria reaktancji, czyli oporu psychicznego
Teoria reaktancji, czyli oporu psychicznego
składa się z trzech ogólnych twierdzeń.
składa się z trzech ogólnych twierdzeń.
Odebranie człowiekowi swobody wyboru
Odebranie człowiekowi swobody wyboru
działania, myślenia lub odczuwania lub
działania, myślenia lub odczuwania lub
samo zagrożenie takim odebraniem
samo zagrożenie takim odebraniem
powoduje stan reaktancji (oporu
powoduje stan reaktancji (oporu
psychicznego), czyli nieprzyjemnego
psychicznego), czyli nieprzyjemnego
napięcia emocjonalnego.
napięcia emocjonalnego.
Reaktancja jest tym większa, (a) im
Reaktancja jest tym większa, (a) im
ważniejsza jest zablokowana
ważniejsza jest zablokowana
możliwość działania, (b) im większa
możliwość działania, (b) im większa
jest liczba zablokowanych
jest liczba zablokowanych
możliwości, (c) im większe jest
możliwości, (c) im większe jest
zagrożenie swobody działania, (d) im
zagrożenie swobody działania, (d) im
bardziej nieoczekiwane lub niedawne
bardziej nieoczekiwane lub niedawne
jest zagrożenie swobody wyboru.
jest zagrożenie swobody wyboru.
Konsekwencją reaktancji jest: (a)
Konsekwencją reaktancji jest: (a)
motywacja do działań
motywacja do działań
odbudowujących zagrożoną swobodę
odbudowujących zagrożoną swobodę
wyboru, (b) wzrost atrakcyjności
wyboru, (b) wzrost atrakcyjności
zagrożonej możliwości działania,
zagrożonej możliwości działania,
myślenia czy odczuwania, (c) niechęć
myślenia czy odczuwania, (c) niechęć
lub agresja w stosunku do osoby
lub agresja w stosunku do osoby
ograniczającej swobodę wyboru.
ograniczającej swobodę wyboru.
Ponieważ twierdzenia koncepcji są
Ponieważ twierdzenia koncepcji są
bardzo ogólne, można za ich pomocą
bardzo ogólne, można za ich pomocą
wyjaśnić wiele zjawisk, także z zakresu
wyjaśnić wiele zjawisk, także z zakresu
perswazji i wpływu społecznego.
perswazji i wpływu społecznego.
Reaktancja jest jednym z wyjaśnień
Reaktancja jest jednym z wyjaśnień
oporności na perswazję – jeżeli nadawca
oporności na perswazję – jeżeli nadawca
stosuje silny nacisk, jego zabiegi mogą
stosuje silny nacisk, jego zabiegi mogą
zostać odebrane przez odbiorcę jako
zostać odebrane przez odbiorcę jako
próba pozbawienia go swobody wyboru
próba pozbawienia go swobody wyboru
i wywołać bumerangowe (odwrotne do
i wywołać bumerangowe (odwrotne do
zamierzonych) zmiany postaw.
zamierzonych) zmiany postaw.
W jednym z badań studenci otrzymywali
W jednym z badań studenci otrzymywali
przekaz nawołujący do abstynencji w
przekaz nawołujący do abstynencji w
sposób albo silny (szkodliwość alkoholu
sposób albo silny (szkodliwość alkoholu
„nie ulega żadnej wątpliwości”, a „każdy
„nie ulega żadnej wątpliwości”, a „każdy
rozsądny człowiek musi się zgodzić z
rozsądny człowiek musi się zgodzić z
tymi wnioskami”), albo umiarkowany
tymi wnioskami”), albo umiarkowany
(na szkodliwość alkoholu „wskazują
(na szkodliwość alkoholu „wskazują
przekonujące dane” i „warto spokojnie
przekonujące dane” i „warto spokojnie
rozważyć te wnioski”).
rozważyć te wnioski”).
Zgodnie z twierdzeniem 3(a),
Zgodnie z twierdzeniem 3(a),
studenci otrzymujący przekaz silny,
studenci otrzymujący przekaz silny,
deklarowali zamiar wypicia większej
deklarowali zamiar wypicia większej
ilości alkoholu w ciągu najbliższych
ilości alkoholu w ciągu najbliższych
dni, a ci którzy już przed badaniem
dni, a ci którzy już przed badaniem
mieli dużą skłonność do alkoholu
mieli dużą skłonność do alkoholu
wypijali faktycznie więcej piwa po
wypijali faktycznie więcej piwa po
wysłuchaniu silnego przekazu.
wysłuchaniu silnego przekazu.
W innym badaniu zaobserwowano, że
W innym badaniu zaobserwowano, że
kierowcom powracającym na parking
kierowcom powracającym na parking
więcej czasu zajmuje zwolnienie
więcej czasu zajmuje zwolnienie
miejsca, gdy już na nie czeka inny
miejsca, gdy już na nie czeka inny
kierowca, a czas opuszczenia miejsca
kierowca, a czas opuszczenia miejsca
jeszcze rośnie, gdy czekający
jeszcze rośnie, gdy czekający
kierowca trąbi.
kierowca trąbi.
Tak więc, gdy przekonujemy
Tak więc, gdy przekonujemy
człowieka, że „musi” coś zrobić,
człowieka, że „musi” coś zrobić,
często postąpi odwrotnie, by
często postąpi odwrotnie, by
zaznaczyć swą niezależność i
zaznaczyć swą niezależność i
odzyskać zagrożoną swobodę
odzyskać zagrożoną swobodę
wyboru.
wyboru.
Ludzie różnią się skłonnością do
Ludzie różnią się skłonnością do
reagowania reaktancją, co mierzy
reagowania reaktancją, co mierzy
specjalny kwestionariusz
specjalny kwestionariusz
( zawierający twierdzenia w rodzaju:
( zawierający twierdzenia w rodzaju:
„Kiedy mówi mi się, co mam zrobić,
„Kiedy mówi mi się, co mam zrobić,
często robię coś przeciwnego”.
często robię coś przeciwnego”.
Osoby o wysokich wynikach na skali
Osoby o wysokich wynikach na skali
reaktancji mają skłonność do
reaktancji mają skłonność do
zachowań typu „na złość mamie
zachowań typu „na złość mamie
odmrożę uszy”- np. sprzeciwiają się
odmrożę uszy”- np. sprzeciwiają się
zaleceniom terapeuty czy lekarza.
zaleceniom terapeuty czy lekarza.
Niedostępność jakiejś możliwości
Niedostępność jakiejś możliwości
powoduje wzrost jej atrakcyjności,
powoduje wzrost jej atrakcyjności,
czego dowodzą także badania nad
czego dowodzą także badania nad
efektami cenzury, a zależność ta jest
efektami cenzury, a zależność ta jest
często wykorzystywana w różnych
często wykorzystywana w różnych
zabiegach marketingowych.
zabiegach marketingowych.
TEORIA SPOŁECZNEGO
TEORIA SPOŁECZNEGO
UCZENIA
UCZENIA
ma bardzo szeroki zakres i dotyczy
ma bardzo szeroki zakres i dotyczy
mechanizmów, za pośrednictwem
mechanizmów, za pośrednictwem
których dochodzi do pojawienia się
których dochodzi do pojawienia się
nowych sposobów zachowania, ich
nowych sposobów zachowania, ich
podtrzymywania, zmiany i zaniku.
podtrzymywania, zmiany i zaniku.
TEORIA SPOŁECZNEGO
TEORIA SPOŁECZNEGO
UCZENIA
UCZENIA
Teoria ta zakłada, że nowe
Teoria ta zakłada, że nowe
zachowania nabywane są na mocy
zachowania nabywane są na mocy
dwóch głównych mechanizmów:
dwóch głównych mechanizmów:
przez uczenie się na podstawie
przez uczenie się na podstawie
konsekwencji własnych działań oraz
konsekwencji własnych działań oraz
przez modelowanie.
przez modelowanie.
Uczenie się przez konsekwencje
Uczenie się przez konsekwencje
jest
jest
podobne do warunkowania sprawczego.
podobne do warunkowania sprawczego.
Jednakże podczas gdy warunkowanie jest
Jednakże podczas gdy warunkowanie jest
mechaniczne, uczenie się przez
mechaniczne, uczenie się przez
konsekwencje jest procesem świadomego
konsekwencje jest procesem świadomego
konstruowania hipotez dotyczących tego,
konstruowania hipotez dotyczących tego,
jakie własne działania, w jakich
jakie własne działania, w jakich
warunkach prowadzą do uzyskiwania
warunkach prowadzą do uzyskiwania
pożądanych przez jednostkę rezultatów.
pożądanych przez jednostkę rezultatów.
Choć automatyczne warunkowanie
Choć automatyczne warunkowanie
instrumentalne występuje także u
instrumentalne występuje także u
ludzi, uświadamiana wiedza o
ludzi, uświadamiana wiedza o
skutkach własnych działań ułatwia
skutkach własnych działań ułatwia
zmianę zachowania i jest zwykle u
zmianę zachowania i jest zwykle u
ludzi niezbędnym warunkiem jej
ludzi niezbędnym warunkiem jej
występowania.
występowania.
Większość nowych zachowań ludzie
Większość nowych zachowań ludzie
wyuczają się jednak nie przez własne
wyuczają się jednak nie przez własne
próby i błędy, lecz przez
próby i błędy, lecz przez
modelowanie
modelowanie
czyli obserwacje cudzych działań i ich
czyli obserwacje cudzych działań i ich
skutków. Warunkiem nabycia nowego
skutków. Warunkiem nabycia nowego
zachowania w ten sposób jest skupienie
zachowania w ten sposób jest skupienie
uwagi na zachowaniu modela,
uwagi na zachowaniu modela,
zapamiętanie tego zachowania i
zapamiętanie tego zachowania i
wypróbowanie go we własnym działaniu.
wypróbowanie go we własnym działaniu.
Nie wszystkie nabyte zachowania są
Nie wszystkie nabyte zachowania są
przez człowieka wykonywane, lecz
przez człowieka wykonywane, lecz
jedynie te, co do których oczekuje, że
jedynie te, co do których oczekuje, że
umożliwią osiągnięcie jakichś
umożliwią osiągnięcie jakichś
pożądanych stanów rzeczy.
pożądanych stanów rzeczy.
Podobnie jak uczenie się przez
Podobnie jak uczenie się przez
konsekwencje własnych działań,
konsekwencje własnych działań,
modelowanie nie ma charakteru
modelowanie nie ma charakteru
mechanicznego – nawet u dzieci nie
mechanicznego – nawet u dzieci nie
jest jedynie biernym
jest jedynie biernym
naśladownictwem, lecz
naśladownictwem, lecz
konstruowaniem własnego zachowania
konstruowaniem własnego zachowania
z wykorzystaniem wzorców
z wykorzystaniem wzorców
zaobserwowanych u innych osób.
zaobserwowanych u innych osób.
Proces uczenia się jest więc
Proces uczenia się jest więc
regulowany poznawczo – uczymy się
regulowany poznawczo – uczymy się
nie tyle w wyniku występowania
nie tyle w wyniku występowania
jakichś (nagradzających lub
jakichś (nagradzających lub
karzących) zdarzeń, ile w wyniku
karzących) zdarzeń, ile w wyniku
sposobu, w jaki je interpretujemy.
sposobu, w jaki je interpretujemy.
Wiele danych pokazuje, że ludzkie
Wiele danych pokazuje, że ludzkie
przekonania o związku pomiędzy
przekonania o związku pomiędzy
jakimś zachowaniem a jego
jakimś zachowaniem a jego
pożądanymi lub niepożądanymi
pożądanymi lub niepożądanymi
konsekwencjami stanowią silniejszy
konsekwencjami stanowią silniejszy
wyznacznik pojawienia się tych
wyznacznik pojawienia się tych
zachowań, niż rzeczywiste związki
zachowań, niż rzeczywiste związki
zachowanie-konsekwencja.
zachowanie-konsekwencja.
Obok oczekiwań, że dane
Obok oczekiwań, że dane
zachowanie prowadzi do danych
zachowanie prowadzi do danych
konsekwencji istotną rolę odgrywa
konsekwencji istotną rolę odgrywa
własna oczekiwana skuteczność,
własna oczekiwana skuteczność,
a więc przekonanie, że
a więc przekonanie, że
jest się w
jest się w
stanie dane zachowanie wykonać.
stanie dane zachowanie wykonać.
Oczekiwanie własnej nieskuteczności
Oczekiwanie własnej nieskuteczności
oczywiście hamuje dane działania,
oczywiście hamuje dane działania,
podczas gdy podwyższenie
podczas gdy podwyższenie
przewidywań własnej skuteczności
przewidywań własnej skuteczności
prowadzi do ich podejmowania i
prowadzi do ich podejmowania i
nasilenia.
nasilenia.
Zmiana przekonań o własnej
Zmiana przekonań o własnej
skuteczności jest zasadniczym
skuteczności jest zasadniczym
mechanizmem pozwalającym na
mechanizmem pozwalającym na
zmianę zachowania i terapię jego
zmianę zachowania i terapię jego
zaburzeń (np. lęków, jąkania się).
zaburzeń (np. lęków, jąkania się).
Najskuteczniejszym wyznacznikiem
Najskuteczniejszym wyznacznikiem
zmiany przekonań o własnej
zmiany przekonań o własnej
skuteczności jest obserwacja własnego
skuteczności jest obserwacja własnego
poziomu wykonania danego zachowania
poziomu wykonania danego zachowania
i obserwacja własnego poziomu
i obserwacja własnego poziomu
wykonania danego zachowania i
wykonania danego zachowania i
obserwacja zachowania innych
obserwacja zachowania innych
(szczególnie jeśli są do nas podobni, a
(szczególnie jeśli są do nas podobni, a
ich osiągnięcia narastają stopniowo).
ich osiągnięcia narastają stopniowo).
Najmniej skuteczna jest sama tylko
Najmniej skuteczna jest sama tylko
perswazja, za pomocą której łatwiej
perswazja, za pomocą której łatwiej
zresztą oczekiwania obniżyć niż
zresztą oczekiwania obniżyć niż
podwyższyć.
podwyższyć.
Teoria społecznego uczenia postuluje
Teoria społecznego uczenia postuluje
daleko posuniętą zdolność ludzi do
daleko posuniętą zdolność ludzi do
przemyślanej samoregulacji, której
przemyślanej samoregulacji, której
drugim – obok wskazanych dwóch
drugim – obok wskazanych dwóch
rodzajów przekonań – podstawowym
rodzajów przekonań – podstawowym
mechanizmem jest zdolność i
mechanizmem jest zdolność i
skłonność do samooceniania, a więc
skłonność do samooceniania, a więc
porównywanie zachowania z
porównywanie zachowania z
własnymi standardami.
własnymi standardami.
Jako dzieci uczymy się, że
Jako dzieci uczymy się, że
dorównywanie trudnym standardom
dorównywanie trudnym standardom
jest czymś wartościowym, podczas
jest czymś wartościowym, podczas
gdy niedorastanie do nich – źródłem
gdy niedorastanie do nich – źródłem
zawodu i niezadowolenia.
zawodu i niezadowolenia.
Stawianie sobie własnych
Stawianie sobie własnych
standardów, samonagradzanie za ich
standardów, samonagradzanie za ich
spełnienie i samokaranie za ich
spełnienie i samokaranie za ich
nieosiąganie autonomizują się w
nieosiąganie autonomizują się w
stosunku do reakcji otoczenia i liczne
stosunku do reakcji otoczenia i liczne
badania wskazują, że już dzieci mają
badania wskazują, że już dzieci mają
umiejętność samodzielnego
umiejętność samodzielnego
stawiania sobie wymagań oraz
stawiania sobie wymagań oraz
nagradzania i karania siebie.
nagradzania i karania siebie.
Takie wewnętrzne nagrody i kary
Takie wewnętrzne nagrody i kary
oddziałują na ludzkie zachowania w
oddziałują na ludzkie zachowania w
sposób podobny jak wzmocnienia
sposób podobny jak wzmocnienia
zewnętrzne.
zewnętrzne.
Ogólnie rzecz biorąc, teoria
Ogólnie rzecz biorąc, teoria
społecznego uczenia (mająca zresztą
społecznego uczenia (mająca zresztą
wiele różnych wersji formułowanych
wiele różnych wersji formułowanych
przez różnych autorów) stosuje się w
przez różnych autorów) stosuje się w
zasadzie do wszystkich ludzkich
zasadzie do wszystkich ludzkich
zachowań i stała się inspiracją do
zachowań i stała się inspiracją do
licznych badań tak podstawowych,
licznych badań tak podstawowych,
jak i stosowanych (w szczególności
jak i stosowanych (w szczególności
nad tzw. terapią behawioralną).
nad tzw. terapią behawioralną).
Jej podstawową słabością (jak każdej
Jej podstawową słabością (jak każdej
teorii kar i nagród) jest niemożność
teorii kar i nagród) jest niemożność
określenia z góry co oddziałuje na
określenia z góry co oddziałuje na
człowieka jako kara lub nagroda.
człowieka jako kara lub nagroda.