Anna Zalewska – PRI – W10

V. 2. Style poznawcze jako 

przykład preferencji 

poznawczych

V. Style – przejaw różnic indywidualnych w 

sposobach funkcjonowania

1. Styl jako cecha – style myślenia oraz 

radzenia sobie (poprzedni wykład)

2. Style poznawcze jako przykład preferencji 

poznawczych

A) Poziomy preferencji poznawczych (typy umysłu, style) 

B) Charakterystyka wybranych stylów 
- ZALEŻNOŚĆ- NIEZALEŻNOŚĆ OD POLA 
- KONKRETNOŚĆ - ABSTRAKCYJNOŚĆ
- REFLEKSYJNOŚĆ - IMPULSYWNOŚĆ

  

C) Ogólna charakterystyka stylów poznawczych 

D) Reaktywność jako jedna z determinant stylów 

E) Czy i jak oddziaływać na style poznawcze

 

V. 2. Style poznawcze jako 

preferencje poznawcze A) 

Poziomy preferencji

PREFERENCJE

 – określają wagi (znaczenie) 

nadawane różnym możliwościom (Nosal, 1992)

KRYTERIA

 kształtujące: kierunek, cel, sposoby 

(przebieg) czynności i oceny zachowania

DYSPOZYCJE DO

 określonych kierunków działania - 

skutek stosowania danych kryteriów (zależne od proc. 

umysłowych, potrzeb, wartości, nawyków)

PREFERENCJE POZNAWCZE

 – kryteria i dyspozycje 

- 

kierunek, sposoby przebiegu czynności poznawczych w 

sytuacjach swobodnego wyboru 

- poszukiwanie i komunikowanie informacji w sytuacjach 

nowych, złożonych, niejasnych i niepewnych

Różne poziomy preferencji poznawczych: 
ogólne - typy umysłu; szczegółowe - style poznawcze

V. 2. A) Poziomy ... TYPY 

UMYSŁU

TYPY UMYSŁU– złożona struktura preferencji:

 

ogólne i szczegółowe preferencje oraz relacje między nimi

„Jednostki różnorodności”

 – 

obserwowalne

 przejawy 

odmian umysłu,  ogniska częstszej koncentracji 

cech (np. typologia Pawłowa – myśliciel vs artysta)

„Mechanizm generatywny

, który ma postać wirtualną, 

a jego manifestacje współdeterminowane są przez 

inne czynniki” (np. zapis genetyczny w jądrze 

komórki)

Typy umysłu Junga - 2 wymiary i 4 funkcje 
Odbiór informacji (percepcja-intuicja) 
Wartościowanie (ocena) informacji (myślenie-uczucia) 

Jakie ogólne nastawienie: odbiór czy ocena? Jakie funkcje 

dominują? 

Jakie są ich kombinacje – 4 podstawowe typy

Zał. Każdy typ inne: funkcje, standardy, style 

poznawcze

V. 2. A) Poziomy ... TYPY 

UMYSŁU

TYP I

Intelektualny

TYP II

KONKRETNO

- 

MYŚLENIE (wiem)

GLOBALNO-

OBIEKTYWNY 

obiektywność

OBIEKTYWNY

 

Sensytywny

  

STRAŻNICY

RACJONALIŚCI

intuicyjny

PERCEPCJA              INTUICJA

 

   

ARTYŚCI

IDEALIŚCI

                

Konkretnośćanaliza

synteza

globalność

sentymentalny

TYP III

UCZUCIA (czuję)

TYP IV

K-S

subiektywność

G-S

V. 2. A) Poziomy ... style 

poznawcze

Preferowane w sytuacji wyboru, stałe sposoby 

funkcjono-wania w zakresie czynności 

poznawczych i intelektual-nych, 

odpowiadające potrzebom osoby 

(Matczak 2000) 

- Najlepsze dla jednostki, ale niekoniecznie dla zadania
- Nie oznaczają, że nie potrafi funkcjonować odmiennie (!)

 

Szczegółowe sposoby funkcjonowania 

poznawczego charakterystyczne dla osoby 

(sposoby organizacji i przetwarzania obrazów, pojęć, 

modeli, programów) (Nosal, 1992) 

• sposoby ujmowania i przeglądania pola danych

 (np. N-Z 

od pola – globalne czy analityczne)

• oznaczania i klasyfikowania dostrzeżonych danych

 (np. 

A-K - ogólność pojęć, szerokość zakresu)

• wykorzystywania i łączenia danych z doświadczeniem

 

(np. A-K – podobieństwa czy różnice)

• kontroli i programowania czynności poznawczych

 (np. 

R-I; dokładność czy szybkość, ostrożność-pochopność )

V. 2. B) Zależność – niezależność 

od pola (Witkin)

Stopień, w jakim spostrzeganie zależy od ogólnej 

organizacji pola percepcyjnego (Test Ukrytych 

Figur)

ZALEŻNOŚĆ

– 

całościowa organizacja, wskazówki 

zewn.

 (

Globalność, małe ZRÓŻNICOWANIE 

PSYCHOLO-GICZNE

) – skrajny przykład 

„synkretyzm” u dzieci

NIEZALEŻNOŚĆ – części oddzielone od tła, 

wskazówki wewn. (Analityczność, duże 

ZRÓŻNICOWANIE

) – zmiana kontekstu nie wpływa 

na spostrzeganie

Większa NIEZALEŻNOŚĆ, większe oddzielanie: 

• funkcji psychicznych (Emocjonalnych i Pozn.) 
• funkcji neurofizjologicznych (silniejsza lateralizacja, 

lokalizacja ośrodków mowy w lewej półkuli) 

• Ja od nie-JA (obraz ciała, Pojęcie Ja, wyspecjalizowane mech 

obronne – izolacja, racjonalizacja) 

V. 2. B) Konkretność - 

abstrakcyjność

Goldstein i Scheerer: Preferencje dotyczące 

poziomu ogólności stosowanych kategorii 

pojęciowych

ABSTRAKCYJNOŚĆ

 (Abs) – reprezentacje poznawcze 

oderwane od konkretnej postaci – relacje 

pomiędzy pojęciami nie zależą od właściwości 

zmysłowych, pośredniczą pojęcia nadrzędne 

pojęcie - pojęcie nadrzędne – pojęcie (As – Pies – 

Azor)

KONKRETNOŚĆ

 (Kon) – reprezentacje 

odzwierciedlają obiekty w konkretnym kształcie 

(obrazy), ujmują bezpośrednie relacje między 

obiektami, obserwowane  w doświadczeniu 

 As – relacja obserwowalna - Azor
Obraz Asa  -  długi brązowy tułów - Obraz Azora

V. 2. B) Konkretność - 

abstrakcyjność

BADANIA – ujęcie rozwojowe lub poznawcze

ROZWOJOWE

 - Sortowanie obiektów (dobieranie par) – 

ważne uzasadnienia (Gardner, Matczak)

Abstrakcyjne: 

 

„płaszcz i suknia”

- nominalne (nadrzędne pojęcia):

odzież

- lub funkcjonalne (funkcje):   

chronią, zdobią

Konkretne: 
- analityczne (cechy zmysłowe):

      mają rękawy, 

podobny kształt

- lub tematyczne (związki przest.-czas): płaszcz nosi się na 

sukni  

POZNAWCZE

Style kodowania i przetwarzania informacji: 

obrazowy (Kon)

 – 

werbalny (Abs);

 kwestionariusze (Paivio, Winczo-Kostecka

Lokowanie obiektów na wymiarach (liczba i elastyczność 

reguł) godzenie sprzecznych informacji (TZN, Tytuły, 

Sentencje) Trzebiński

V. 2. B) Refleksyjność – 

impulsywność

Kagan - (Test Porównywania Znanych 

Kształtów) DEFINICJA OPERACYJNA:  

REFLEKSYJNOŚĆ – tendencja       Czas
do długiego namyślania się 

            

REF

i popełniania niewielu błędów;
IMPULSYWNOŚĆ – tendencja do 
szybkiego udzielania odpowiedzi 

     

IMP

i popełniania wielu błędów.        Błędy 

Tempo poznawcze ???

V. 2. B) Refleksyjność – 

impulsywność

Różne interpretacje psychologiczne 

REFLEKSYJNOŚCI –IMPULSYWNOŚCI:

• Stopień kontroli sprawowanej

 nad 

funkcjonowaniem poznawczym (co to może 
być, czy to na pewno to?)

• Sposób definiowania kompetencji 

poznawczych

 poprawność - szybkość

• Stopień tolerancji na odroczenie 

wzmocnienia

• Stopień tolerancji ryzyka poznawczego 
• Strategia poszukiwania informacji

 (aktywna, 

systematyczna czy chaotyczna, bierna)

V. 2. C) Ogólna charakterystyka 

stylów poznawczych – wspólne 

cechy

1. Duże różnice indywidualne i większe od 

rozwojowych

 

(dorosły Imp więcej błędów niż Ref. Dziecko)

2. Uwarunkowane biologicznie

 

(mechanizmy tylko dla N-Z: wrażliwość AUN, lateralizacja)

wcześnie ujawniane, względnie stała pozycja na tle 

grupy 

charakterystyczne zmiany rozwojowe: wzrost do 

okresu dorastania, plateau, obniżanie się 

(Refleksyjność do 10r.ż., Abstrakcyjność do 13 r.ż., 

Niezależność do 17-24 r.ż.)

3. Modyfikowane przez oddziaływania środowiska

- zależą od oddziaływań wychowawczych (swoboda  - 

kontrola: ograniczanie – zależność od pola, Kon)

- opisują ogólny sposób funkcjonowania 

V. 2. C) Ogólna charakterystyka 

stylów poznawczych – wspólne 

cechy

W konkretnych sytuacjach podatne na wpływ 

instrukcji, wzmacniania lub modelowania, 

     

Ref

ale różnice interindywidualne nie zanikają: 
- po treningu wszyscy b. refleksyjni             

       

Ref

- ale 

Imp 

mniej refleksyjni po treningu

 

       

Imp

niż 

Ref

 przed treningiem

    

T1    T2

4. Przejaw szerszych wymiarów funkcjonowania

 

- pozwalają odbierać rzeczywistość zgodnie z 

potrzebami 

- przejaw osobowości w sferze poznawczej

V. 2. C) Ogólna charakterystyka 

stylów poznawczych – style a 

możliwości

A/ Generalnie nie wiążą się z poziomem 

INTELIGENCJI, niektóre jednak, 

„wyższe 

rozwojowo” związane z IQ, np.

 niezależność od 

pola, refleksyjność, abstrakcyjność

B/ Niektórzy badacze (Guilford, Paivio) nie różnicują 

PREFERENCJI I MOŻLIWOŚCI: 

Style to szczegółowe zdolności (np. niezależność od 

pola – zdolności analityczne, wzrokowo-

przestrzenne) 

Stosowanie stylów 
- 

facylitacja

: wysoki poziom i doskonalenie zdolności, 

które u ich podłoża (łatwe sposoby - Guilford) 

- 

kompensacja

: niski poziom zdolności 

odpowiedzialnych za inne style (Paivio: styl 

wyobrażeniowy, obrazowy – gdy niski poziom 

zdolności werbalnych)

V. 2. C) Ogólna charakterystyka 

stylów poznawczych – style a 

możliwości

C/ Większość 

(Sternberg, Witkin, Gardner, Kagan, Matczak):

 

PREFERENCJE = STYLE POZNAWCZE – to nie są
ZDOLNOŚCI = MOŻLIWOŚCI

- Style = typowe sposoby zmierzania do celu (jak chcę), 

zdolności dotyczą kompetencji (co mogę i jak 

dobrze)

- Zdolności wyznaczają zakres możliwości, mogą 

ograniczać preferencje (preferencje mogą być 

rezultatem braku zd.)

- Preferencje ukierunkowują rozwój zdoln. 

(doskonalenie)

- Style – zm. Pośredniczące - wpływają na stopień 

realizacji możliwości w rzeczywistym funkcjonowaniu 
„móc to nie znaczy chcieć”

- Style związane z wymiarami osobowości

V. 2. C) Ogólna charakterystyka 

stylów poznawczych – pomiar

A/ STOSOWANIE ZADAŃ POZNAWCZYCH–warunki: 
• Zadania podobne jak dla zdolności, ale mniej 

jedno-znaczne

, 

częściej dywergencyjne, elementy 

zakłócające

• Nie mogą być zbyt trudne

 

(preferencje nie ujawnią się)

• Instrukcja podkreśla dowolność

, 

zachęca do wyboru 

zgodnego z preferencjami, nie określa zachowania

• Sytuacje niezgodne z dotychczasowym 

doświadczeniem

 

- niepodobne do zadań szkolnych

B/ STOSOWANIE KWESTIONARIUSZY

 – 

bezpośrednie pytania o preferencje 

• Konieczna metapoznawcza wiedza (samoobserwacja i 

przemyślenia dotyczące własnych czyn. poznawczych)

• Wątpliwości co do trafności (bogatsza samowiedza u 

Introwertyków, Refleksyjnych i  Abstrakcyjnych)  

V. 2. C) Ogólna charakerystyka - 

czy style można wartościować 

A/ ROZWOJOWO - TAK

 – b. złożone, trudniejsze 

(nieza-leżność, refleksyjność, abstrakcyjność) wyżej 

cenione 

B/ SKUTECZNOŚĆ – NIE

: każdy styl ma swoje (+) i (-) 

a/ 

wartość stylów zależy od rodzaju zadań

 – patrz 

tabela

(np. Ref sprzyja w zadaniach konwergencyjnych, Imp w 

dywergencyjnych, błyskotliwe dyskusje)

b/ 

zależnie od warunków mogą wpływać na wyniki 

testów inteligencji:

 

ograniczony czas, premiowanie szybkości – obniża wyniki Ref. 
testy wyboru - nasilają tendencję do zgadywania Impulsywnych

c/ 

może pełnić różne funkcje i mieć odmienne 

znaczenie regulacyjne

 

w zależności od cech 

temperamentu i osobowości: 

- „trudne zadanie” u NR – Refleksyjność, u WR – Impulsywność; 
- „łatwe zadanie” – odwrotnie

V. 2. C) Style a efektywność

STYLE 

TYPY SYTUACJI

REFLEKSYJNY

  Konwergencyjne, analiza szczegółów, staranność, 

Wolno i popr. 

   systematyczność; nauki ścisłe 

IMPULSYWNY

  Dywergencyje, szybkie decyzje, ryzyko 

poznawcze; 

Szybko i błędnie   n. humanistyczne, artystyczne, sport, języki 

obce

ABSTRAKYJNY

 Złożone, niejednoznaczne (niespójne, sprzeczne)

Słowa, pojęcia 

  Wart. Teoret, Społ, Ekon.

KONKRETNY

  Proste, zależne od autorytetów; 

Obrazy

  Wart. Estet, Społ, Religijne.

NIEZALEŻNY

  Selektywność, organizacja mat. wzrok-

przest., 

Wsk. Wewnętne

  Brak inf.zwrotnych, N. teoret, przyrod, 

matem,

ZALEŻNY 

  Zd. Społ, wraż. Społ (twarze), kompetencja inter-

Wk. Zewnętrzne

  personalna, potrzeba info od innych i info 

zwrot-

  nych, konformizm, współdziałanie; N. społ i hum.  

  Małe: asertywność, zach przywód, manipulacja

V. 2. D) Reaktywność jako jedna 

z determinant stylów

Reaktywność wyznacza potrzebę stymulacji 

(WR<NR)

Style - regulatory dopływu 
Styl Refleksyjny i Abstrakcyjny 

– trudniejsze rozwojowo, b. kosztowne 
stymulacyjnie: 

Abs – wytwarzanie dodatkowych informacji 
Ref – poszukiwanie dodatkowych informacji

U NR – POSZUKIWANIE STYMULACJI: 
tendencja do umiarkowanych stylów Ref i Abs – 

dostarczają silnej stymulacji poznawczej 

U WR – wybór stylów skrajnie Kon i Imp albo 

skrajnie Abs i Ref – 2 formy REDUKCJI 
STYMULACJI

V. 2. D) Reaktywność jako jedna 

z determinant stylów

Kon/Imp   WR    NR         Abs/Ref(WR<NR)
Kon++

Kon+

  Abs+

Abs++

Imp++

Imp+

  Ref+

Ref++

  WR

Kon i Imp - ucieczka od stymulacji,

 np. Zad. trudne 

– lęk, niepewna samoocena, (I także 

„lekceważenie porażki”) 

Abs i Ref - zapobieganie nadmiernej stymulacji, jeśli 

WR jeszcze w optimum aktywacji

 

(jak styl 

wspomagający)

Abs i Ref same w sobie są silnie stymulujące, ale ich 

zastosowanie prowadzi do zmniejszenia stymulacji: 

Abs – 

redukcja złożoności, upraszczanie, cechy istotne; Ref – 

ostrożność i minimalizacja niepowodzenia, zapobieganie 
porażce

)

 

np. Zad. Łatwe – wstyd, lęk przed oceną społeczną

V. 2. D) Reaktywność jako jedna 

z determinant stylów

Jeśli u osób WR przestymulowanie - 

wybierane style skrajnie Imp i Kon 

Imp i Kon wybierane tym częściej, im: 

• wyższy jest poziom reaktywności osób WR 

 

• wyższy poziom pobudzenia

 (aktywacji) w 

danej sytuacji 

• młodszy wiek osób WR

 (wtedy style Abs i 

Ref są trudniejsze, mają większą wartość 
stymulacyjną)

V. 2. E) Czy i jak oddziaływać na 

style poznawcze

Style – przejaw indywidualności

, „narzędzia” 

pozwalające odbierać rzeczywistość zgodnie z wewn. 

potrzebami

Style można modyfikować

 (instrukcje, wzmacnianie, 

ćwi-czenie, modelowanie) ale różnice 

interindywidualne nie zanikają i niewiele wiadomo o 

trwałości zmian. 

Dlatego 2 cele:

Kształtowanie samoświadomości

– uświadamianie, 

jakie style preferują i jak wpływają one na efekty w 

różnych syt. (kiedy sprzyjają, kiedy utrudniają 

realizację celów) 

Zwiększanie elastyczności

 – giętkości funkcjonowania 

poznawczego – ułatwianie zmiany stylu na 

wypracowane inne sposoby funkcjonowania 

poznawczego w zależności od wymogów zadań 

Przykładowe pytania – W 10

Typy umysłu Junga to: 

a) Style radzenia sobie ze stresem 
b) Złożona struktura preferencji poznawczych (różne 

poziomy preferencji i relacje między nimi)

c) Style poznawcze
d) Style myślenia

Który z podanych wymogów, określających warunki badań 

stylów poznawczych, jest błędny:

a) Zadania nie powinny przekraczać możliwości badanego
b) Zadania nie powinny być podobne do zadań znanych 

badanemu np. zadań szkolnych

c) Instrukcja do badań powinna precyzować dokładnie co 

lub jak robić

d) Zadania powinien cechować pewien stopień 

niejednoznaczności

Przykładowe pytania

 

Aktywność wg RTT

a) Odnosi się do reakcji i wyznacza potrzebę 

stymulacji

b) Odnosi się do zachowań celowych i wyznacza 

potrzebę stmulacji

c) Odnosi się do reakcji i jest regulatorem dopływu 

stymulacji

d) Odnosi się do zachowań celowych i jest 

regulatorem dopływu stymulacji

Zgodnie z TMT Eliasza, aktywna regulacja stymulacji 

na poziomie mechanizmów fizjologicznych w 

sytuacji przestymulowania polega na: 

a) obniżaniu wrażliwości na bodźce 
b) wzroście wrażliwości na bodźce
c) podejmowaniu zachowań o dużej wartości 

stymulacyjnej

d) podejmowaniu zachowań o małej wartości 

stymulacyjnej

Inteligencja to zjawisko dynamiczne, aktywność 

umysłowa, a nie cecha – to pogląd:

Spearmana Vernona

Piageta

Tiepłowa