Reprodukcja ludności

w ponowoczesnym

społeczeństwie

Polska

Czy cechy reprodukcji

ludności w Polsce

odpowiadają cechom

społeczeństwa

ponowoczesnego?

CEL WYKŁADU



w istocie sprowadza się do diagnozy

obecnej sytuacji demograficznej

(

na tle cech 2. przejścia demograficznego)

Wiedza potoczna:

masowa emigracja (rzędu 1-4 milionów po

1990)
oraz

depopulacja (stale malejąca liczba urodzeń, w

tle – rozkład rodziny  patologie)
a przy tym

duże zróżnicowanie społeczne i regionalne

(obszary wiejskie swoistym matecznikiem

wzrostu demograficznego)

Obecny profil demograficzny Polski

• Liczba ludności („faktycznej”) 20 maja 2002

38 230 080 (31 grudnia 2001 = 38 632
100?)
(1999 =

38 666 983

; 2006 =

38 157 055

)

• w tym:

 nie ma cudzoziemców, z wyj. zameldowanych na pobyt stały (40,2 tys.)
 626,2 tys. to trwale nieobecni w Polsce (+ 159,9 tys. nieobecni czasowo)
 430,0 tys. to „wymeldowani do nikąd”

• ponadto: imigranci przebywający czasowo

34 072 (w tym: 23 916 to cudzoziemcy)

W Polsce:

• w 2005 r. urodziło się 364,4 tys. dzieci, a zmarło

362,2 tys. osób (w latach 2003 i 2004 przyrost

naturalny był ujemny i bardzo niewielki, rzędu kilku –

kilkunastu tys.)

• w 1984 r. urodziło się 723,6 tys. dzieci, a zmarło

352,2 tys. osób (przyrost naturalny był dodatni i

przekraczał 370 tys.)

• w 2005 r. („urzędowe”) saldo migracji zagranicznych

było ujemne i wyniosło 7,5 tys., podczas gdy w latach

80. było średnio trzykrotnie, a w latach 90.

dwukrotnie wyższe

Silny i długotrwały

(1985-2005)

spadek liczby urodzeń

był głównym powodem

przyśpieszonego

starzenia się populacji 

zmniejszania się odsetka

dzieci i młodzieży oraz

wzrostu odsetka ludzi

starych wśród

wszystkich mieszkańców

Polski

Urodzenia

W całej Polsce

poziom
płodności (TFR)
jest obecnie
(zob. dane z
2005 r.)
mniejszy od
niezbędnego
(TFR = 2,1) do
zastępowania
generacji
rodziców przez
równie liczną
generację dzieci

Spadek liczby urodzeń

w okresie transformacji

Liczba wszystkich urodzeń, 1988-2005

250 000

300 000

350 000

400 000

450 000

500 000

550 000

600 000

Całkowita dzietność generacji

przełom – kobiety urodzone po 1960

Rysunek 2. Przeciętna całkowita dzietność kobiet

generacji 1930-1970

1,7

1,9

2,1

2,3

2,5

2,7

2,9

19

30

19

33

19

36

19

39

19

42

19

45

19

48

19

51

19

54

19

57

19

60

19

63

19

66

19

69

rok urodzenia kobiet

lic

zb

a

dz

ie

ci

n

a 1

ko

bi

et

ę

Total Fertility Rate

współczynnik dzietności kobiet

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

2,2

2,4

2,6

Razem

Miasto

Wieś

Zmiany TFR w przekroju miasto/wieś

i w przekroju regionalnym

1983-1997: spadek dzietności i opóźnienie

prokreacji

Rysunek 3c. Współczynniki płodności według

wieku w latach 1983 i 2003

0

0,05

0,1

0,15

0,2

15

18

21

24

27

30

33

36

39

42

45

48

wiek

1983

2003

Współczynnik urodzeń według wieku matki

60

65

70

75

80

85

90

95

100

105

2000

2001

2002

2003

2004

2005

23

24

25

26

Współczynnik urodzeń według wieku matki

45

50

55

60

65

70

75

80

85

90

95

2000

2001

2002

2003

2004

2005

27

28

29

30

31

32

Zmiany AFR(x) w najważniejszych ze

względu na poziom płodności rocznikach

wieku (2000-2005)

Wiek w momencie porodu i kolejność

porodu

Struktura urodzeń wg kolejności

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

pierwszych drugich

trzecich dalszych

Wiek środkowy matek

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

19

88

19

90

19

92

19

94

19

96

19

98

20

00

20

02

20

04

pierwsze

drugie

trzecie dziecko

Regulacja urodzeń

czy „2. rewolucja antykoncepcyjna”?

Aborcja: od około 500 tys. w 1977 (połowa ciąż) do około

100 tys. w 1995 (jedna piąta ciąż)  rok 2005 - ???

Antykoncepcja:
2001, kobiety w wieku prokreacyjnym (w związkach) 
75% praktykujących antykoncepcję, a wśród nich (100%):

Prezerwatywa
Coitus interruptus
Środki hormonalne
„Kalendarzyk”
Inne skuteczne (IUD,abstynencja,

sterylizacja, metoda owulacji)
Inne (mało skuteczne)

21
21 (50% poziomu 2001)
19 (pond 3x poziom
2001)
18

18
4

Forma i cechy rodziny

*

Małżeństwo

*

Bezdzietność

TFR w miastach w każdym regionie – poniżej 1,2, a na wsi –

poniżej 1,7

Podział regionów według poziomu TFR

Odsetek urodzeń pozamałżeńskich

0

5

10

15

20

25

Razem

Miasto

Wieś

Odsetek urodzeń pozamałżeńskich

1983: urodzenia małż. 688, pozam. 33 tys.
2003: urodzenia małż. 295, pozam. 56 tys.

Zmiana: -57% +70%

Urodzenia pozamałżeńskie (2003):

urodzenia pozamałżeńskie

 fenomen nastoletnich matek

(22%)

(60% poniżej 25 roku życia, ale tylko 31% matek wszystkich

dzieci poniżej 25 roku)

macierzyństwo nastolatek  domena panien (54%)

(w przedziale 20-24 tylko 21% matek było pannami, 25-29 –

10%, 30-34 – 8%)

Współczynnik małżeństw kobiet

według grup wieku

0

20

40

60

80

100

120

19 i mniej

20-24

25-29

30-34

35-39

Sumaryczny współczynnik

(pierwszych) małżeństw kobiet

(TMR)

0,55

0,6

0,65

0,7

0,75

0,8

0,85

0,9

0,95

1

19

78

19

81

19

84

19

87

19

90

19

93

19

96

19

99

20

02

Zmiany wieku kobiet

w momencie zamążpójścia

Wiek środkowy kobiet zawierających

pierwsze małżeństwo

22

22,5

23

23,5

24

24,5

25

25,5

Razem

Miasto

Wieś

Struktura wieku kobiet zawierających pierwsze małżeństwo

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

do 25 lat 25-34 lat 35+ lat

Płodność mężatek na tle płodności

wszystkich kobiet, 1983 i 2002

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

600

17,5

22,5

27,5

32,5

37,5

42,5

47,5

wiek

lic

zb

a

u

ro

d

ze

ń

n

a

10

00

k

o

b

ie

t

wszystkie kobiety 1983

w szystkie kobiety 2002

mężatki 1983

mężatki 2002

Liczba urodzeń żywych na 1000 kobiet

ogółem

mężatki

Wiek

(w latach)

1983

2002

1983

2002

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

35

169

147

73

32

7

1

15

64

88

53

21

5

0

572

341

172

80

33

7

1

472

204

126

62

22

5

0

Zmiany AMR(x) w najważniejszych

rocznikach

2000-2005

Współczynnik pierwszych małżeństw

według wieku

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2000

2001

2002

2003

2004

2005

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

Współczynniki małżeństw kobiet: dłuższa

perspektywa (1980, 1990, 2003)

Kobiety – nowożeńcy w wieku

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

Rok

Małżeństwa

na 1000 kobiet w wieku

15 lat i więcej

na 1000 kobiet w danym wieku

1980

1990

2003

21,9

17,2

11,9

40,1

40,4

10,9

107,6

108,5

58,3

27,8

25,9

39,1

9,4

8,5

9,8

4,6

4,7

3,6

Powszechność małżeństwa wśród

kobiet

Odsetki kobiet należących do różnych grup wieku, które w momencie spisu ludności lub kiedykolwiek

wcześniej były w związku małżeńskim lub partnerskim w latach: 1988, 1995 i 2002

w 2002 r. około 2 % rodzin w Polsce opierało się na

trwałym lecz nieformalnym związku partnerów

znaczący udział wśród wszystkich związków jedynie w

najmłodszych rocznikach wieku;

wśród kobiet kilkunastoletnich, które w tym wieku

założyły już rodzinę – 14,7 % w związku

nieformalnym (20-24 lata – 6,7 %, 25-29 – 3,7 %, 30-

34 – 2,3 %)

skupienie kobiet pozostających w nieformalnym

związku – w dwóch dużych grupach: panien i

rozwódek, zgodnie z rozkładem wieku partnerów

(dwie dominanty: w przedziale 25-29 lat i 45-49 lat,

co sugeruje że związek partnerski w Polsce pełni rolę

związku przedmałżeńskiego albo pomałżeńskiego, a

nie (co obserwuje się w wielu innych krajach Europy)

alternatywy wobec małżeństwa

w wielu krajach kohabitacja to przejaw

świadomego „swobodnego wyboru” oraz
emanacja stylu życia właściwego osobom
stosunkowo dobrze wykształconym i raczej
wysoko uplasowanym w hierarchii
społecznej

w Polsce, częściej niż wśród innych kategorii,

partnerzy związków nieformalnych są nisko
wykształceni i – poza wyjątkami – nie
wykazują indywidualizmu przypisywanego
członkom grup awangardowych

z generacji na generację coraz więcej mieszkańców

Polski nie posiada potomstwa: 9 % kobiet

urodzonych w 1950, 15 % kobiet urodzonych w

1965 i aż 26 % kobiet urodzonych w 1974

w wielu innych krajach Europy droga do bardzo

niskiej płodności była inna; nie następował w nich

tak drastyczny wzrost odsetka bezdzietnych

kobiet. Na przykład w krajach skandynawskich,

we Francji, w Niemczech i Holandii ten odsetek

niemal się nie zmieniał i wśród najmłodszych

generacji (bliskich końca prokreacji) jest na ogół

niższy niż w Polsce

Hipoteza dotycząca przyczyny zmian modelu rodziny w

Polsce

od familizacji społeczeństwa do

defamilizacji

dysfunkcjonalność patriarchalnego

modelu społeczeństwa wytworzonego w

okresie przedtransformacyjnym –

perspektywa kobiety

fiasko popularnej strategii życiowej kobiet

– realizowania się w roli matki i żony,

np. za pomocą „łapania męża na ciążę”