Reprodukcja ludności 

w ponowoczesnym 

społeczeństwie

Polska

Czy cechy reprodukcji 

ludności w Polsce 

odpowiadają cechom 

społeczeństwa 

ponowoczesnego?

 

 

      

CEL WYKŁADU

    

      w istocie sprowadza się do diagnozy     

     

   obecnej sytuacji demograficznej

     (

na tle cech 2. przejścia demograficznego)

 

 

 

Wiedza potoczna:

masowa emigracja (rzędu 1-4 milionów po 

1990)
oraz

depopulacja (stale malejąca liczba urodzeń, w 

tle – rozkład rodziny  patologie)
a przy tym

duże zróżnicowanie społeczne i regionalne 

(obszary wiejskie swoistym matecznikiem 

wzrostu demograficznego)

 

 

Obecny profil demograficzny Polski

• Liczba ludności („faktycznej”) 20 maja 2002

38 230 080 (31 grudnia 2001 = 38 632 
100?)
(1999 = 

38 666 983

; 2006 = 

38 157 055

)

• w tym: 

 nie ma cudzoziemców, z wyj. zameldowanych na pobyt stały (40,2 tys.)
 626,2 tys. to trwale nieobecni w Polsce (+ 159,9 tys. nieobecni czasowo)
 430,0 tys. to „wymeldowani do nikąd”

• ponadto: imigranci przebywający czasowo 

34 072 (w tym: 23 916 to cudzoziemcy)

 

 

W Polsce: 

• w 2005 r. urodziło się 364,4 tys. dzieci, a zmarło 

362,2 tys. osób (w latach 2003 i 2004 przyrost 

naturalny był ujemny i bardzo niewielki, rzędu kilku – 

kilkunastu tys.)

• w 1984 r. urodziło się 723,6 tys. dzieci, a zmarło 

352,2 tys. osób (przyrost naturalny był dodatni i 

przekraczał 370 tys.)

• w 2005 r. („urzędowe”) saldo migracji zagranicznych 

było ujemne i wyniosło 7,5 tys., podczas gdy w latach 

80. było średnio trzykrotnie, a w latach 90. 

dwukrotnie wyższe

 

 

Silny i długotrwały       

(1985-2005)           

spadek liczby urodzeń 

był głównym powodem 

przyśpieszonego 

starzenia się populacji  

zmniejszania się odsetka 

dzieci i młodzieży oraz 

wzrostu odsetka ludzi 

starych wśród 

wszystkich mieszkańców 

Polski

 

 

Urodzenia

 

 

W całej Polsce 

poziom 
płodności (TFR) 
jest obecnie 
(zob. dane z 
2005 r.) 
mniejszy od 
niezbędnego 
(TFR = 2,1) do 
zastępowania 
generacji 
rodziców przez 
równie liczną 
generację dzieci 

 

 

 

Spadek liczby urodzeń 

w okresie transformacji

 

Liczba wszystkich urodzeń, 1988-2005

250 000

300 000

350 000

400 000

450 000

500 000

550 000

600 000

 

 

Całkowita dzietność generacji

przełom – kobiety urodzone po 1960

 

Rysunek 2. Przeciętna całkowita dzietność kobiet 

generacji 1930-1970

1,7

1,9

2,1

2,3

2,5

2,7

2,9

19

30

19

33

19

36

19

39

19

42

19

45

19

48

19

51

19

54

19

57

19

60

19

63

19

66

19

69

rok urodzenia kobiet

lic

zb

a 

dz

ie

ci

 n

a 1 

ko

bi

et

ę

 

 

 

Total Fertility Rate

współczynnik dzietności kobiet

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

2,2

2,4

2,6

Razem

Miasto

Wieś

Zmiany TFR w przekroju miasto/wieś 

i w przekroju regionalnym

 

 

1983-1997: spadek dzietności i opóźnienie 

prokreacji

 

Rysunek 3c. Współczynniki płodności według 

wieku w latach 1983 i 2003

0

0,05

0,1

0,15

0,2

15

18

21

24

27

30

33

36

39

42

45

48

wiek

1983

2003

 

 

 

Współczynnik urodzeń według wieku matki

60

65

70

75

80

85

90

95

100

105

2000

2001

2002

2003

2004

2005

23

24

25

26

 

Współczynnik urodzeń według wieku matki

45

50

55

60

65

70

75

80

85

90

95

2000

2001

2002

2003

2004

2005

27

28

29

30

31

32

Zmiany AFR(x) w najważniejszych ze 

względu na poziom płodności rocznikach 

wieku (2000-2005)

 

 

Wiek w momencie porodu i kolejność 

porodu

 

Struktura urodzeń wg kolejności

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

pierwszych drugich 

trzecich dalszych

 

Wiek środkowy matek

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

19

88

19

90

19

92

19

94

19

96

19

98

20

00

20

02

20

04

pierwsze 

drugie 

trzecie dziecko

 

 

Regulacja urodzeń

czy „2. rewolucja antykoncepcyjna”?

Aborcja: od około 500 tys. w 1977 (połowa ciąż) do około 

100 tys. w 1995 (jedna piąta ciąż)  rok 2005 - ???

Antykoncepcja: 
2001, kobiety w wieku prokreacyjnym (w związkach)  
75% praktykujących antykoncepcję, a wśród nich (100%):

Prezerwatywa
Coitus interruptus
Środki hormonalne
„Kalendarzyk”
Inne skuteczne (IUD,abstynencja, 

sterylizacja, metoda owulacji)
Inne (mało skuteczne)

21 
21 (50% poziomu 2001)
19 (pond 3x poziom 
2001)
18

18
  4

 

 

        

Forma i cechy rodziny

*

      Małżeństwo

*

     

     Bezdzietność

 

 

  TFR w miastach w każdym regionie – poniżej 1,2, a na wsi – 

poniżej 1,7

Podział regionów według poziomu TFR

 

 

 

Odsetek urodzeń pozamałżeńskich

0

5

10

15

20

25

Razem

Miasto

Wieś

Odsetek urodzeń pozamałżeńskich

 

 

1983: urodzenia małż. 688, pozam. 33 tys.
2003: urodzenia małż. 295, pozam. 56 tys.

Zmiana:    -57% +70%

Urodzenia pozamałżeńskie (2003): 

urodzenia pozamałżeńskie

 

 fenomen nastoletnich matek 

(22%)

(60% poniżej 25 roku życia, ale tylko 31% matek wszystkich 

dzieci poniżej 25 roku)

macierzyństwo nastolatek  domena panien (54%)

(w przedziale 20-24 tylko 21% matek było pannami, 25-29 – 

10%, 30-34 – 8%) 

 

 

 

Współczynnik małżeństw kobiet 

według grup wieku

0

20

40

60

80

100

120

19 i mniej

20-24

25-29

30-34

35-39

 

Sumaryczny współczynnik 

(pierwszych) małżeństw kobiet 

(TMR)

0,55

0,6

0,65

0,7

0,75

0,8

0,85

0,9

0,95

1

19

78

19

81

19

84

19

87

19

90

19

93

19

96

19

99

20

02

 

 

Zmiany wieku kobiet 

w momencie zamążpójścia

 

Wiek środkowy kobiet zawierających 

pierwsze małżeństwo

22

22,5

23

23,5

24

24,5

25

25,5

Razem

Miasto

Wieś

 

Struktura wieku kobiet zawierających pierwsze małżeństwo

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

do 25 lat 25-34 lat 35+ lat 

 

 

 

Płodność mężatek na tle płodności 

wszystkich kobiet, 1983 i 2002

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

600

17,5

22,5

27,5

32,5

37,5

42,5

47,5

wiek 

lic

zb

a 

u

ro

d

ze

ń

 n

a 

10

00

 k

o

b

ie

t

wszystkie kobiety 1983

w szystkie kobiety 2002

mężatki 1983

mężatki 2002

Liczba urodzeń żywych na 1000 kobiet 

ogółem 

mężatki 

 

Wiek 

(w latach) 

1983 

2002 

1983 

2002 

15-19 

20-24 

25-29 

30-34 

35-39 

40-44 

45-49 

35 

169 

147 

73 

32 

7 

1 

15 

64 

88 

53 

21 

5 

0 

572 

341 

172 

80 

33 

7 

1 

472 

204 

126 

62 

22 

5 

0 

 

 

 

Zmiany AMR(x) w najważniejszych 

rocznikach

2000-2005

 

Współczynnik pierwszych małżeństw 

według wieku

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2000

2001

2002

2003

2004

2005

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

 

 

Współczynniki małżeństw kobiet: dłuższa 

perspektywa (1980, 1990, 2003)

 

Kobiety – nowożeńcy  w wieku 

15-19 

20-24 

25-29 

30-34 

35-39 

 

Rok 

Małżeństwa  

na 1000 kobiet  w wieku 

15 lat i więcej 

na 1000 kobiet w danym wieku 

1980 

1990 

2003 

21,9 

17,2 

11,9 

40,1 

40,4 

10,9 

107,6 

108,5 

58,3 

27,8 

25,9 

39,1 

9,4 

8,5 

9,8 

4,6 

4,7 

3,6 

 

 

 

Powszechność małżeństwa wśród 

kobiet

Odsetki kobiet należących do różnych grup wieku, które w momencie spisu ludności lub kiedykolwiek

 

wcześniej były w związku małżeńskim lub partnerskim w latach: 1988, 1995 i 2002 

 

 

w 2002 r. około 2 % rodzin w Polsce opierało się na 

trwałym lecz nieformalnym związku partnerów

 znaczący udział wśród wszystkich związków jedynie w 

najmłodszych rocznikach wieku; 

wśród kobiet kilkunastoletnich, które w tym wieku 

założyły już rodzinę – 14,7 % w związku 

nieformalnym (20-24 lata – 6,7 %, 25-29 – 3,7 %, 30-

34 – 2,3 %)

skupienie kobiet pozostających w nieformalnym 

związku – w dwóch dużych grupach: panien i 

rozwódek, zgodnie z rozkładem wieku partnerów 

(dwie dominanty: w przedziale 25-29 lat i 45-49 lat, 

co sugeruje że związek partnerski w Polsce pełni rolę 

związku przedmałżeńskiego albo pomałżeńskiego, a 

nie (co obserwuje się w wielu innych krajach Europy) 

alternatywy wobec małżeństwa 

 

 

w wielu krajach kohabitacja to przejaw 

świadomego „swobodnego wyboru” oraz 
emanacja stylu życia właściwego osobom 
stosunkowo dobrze wykształconym i raczej 
wysoko uplasowanym w hierarchii 
społecznej 

w Polsce, częściej niż wśród innych kategorii, 

partnerzy związków nieformalnych są nisko 
wykształceni i – poza wyjątkami – nie 
wykazują indywidualizmu przypisywanego 
członkom grup awangardowych 

 

 

z generacji na generację coraz więcej mieszkańców 

Polski nie posiada potomstwa: 9 % kobiet 

urodzonych w 1950, 15 % kobiet urodzonych w 

1965 i aż 26 % kobiet urodzonych w 1974 

w wielu innych krajach Europy droga do bardzo 

niskiej płodności była inna; nie następował w nich 

tak drastyczny wzrost odsetka bezdzietnych 

kobiet.  Na przykład w krajach skandynawskich, 

we Francji, w Niemczech i Holandii ten odsetek 

niemal się nie zmieniał i wśród najmłodszych 

generacji (bliskich końca prokreacji) jest na ogół 

niższy niż w Polsce

 

 

Hipoteza dotycząca przyczyny zmian modelu rodziny w 

Polsce

od familizacji społeczeństwa do 

defamilizacji

dysfunkcjonalność patriarchalnego 

modelu społeczeństwa wytworzonego w 

okresie przedtransformacyjnym – 

perspektywa kobiety 

fiasko popularnej strategii życiowej kobiet 

– realizowania się w roli matki i żony, 

np. za pomocą „łapania męża na ciążę”