Wprowadzenie: Status psychologii różnic

indywidualnych

• Psychologia ogólna zajmuje się raczej tendencją centralną zmienności

przedmiotu analiz psychologicznych.

• psychologia różnic indywidualnych, wg Cronbacha (2004, s. 28),

koncentruje uwagę na badaniu zakresu różnic między ludźmi, na wariancji

wspólnych i względnie trwałych parametrów charakteryzujących ludzi.

(Paluchowski, s. 127)

Kierunki badań w psychologii różnic indywidualnych:

(1) Określenie i badanie indywidualnej struktury właściwości osoby.

Kierunek ten został zainicjowany przez Williama Sterna (1871-1938),

psychologa niemieckiego , który w 1900 r. opublikował „Über Psychologie der

individuallen Differenzen” (O psychologii różnic indywidualnych), której datę

ukazania uznaje się za początek istnienia tej dyscypliny psychologicznej.

• Gordon Allport, w Personality: A Psychological Interpretation (1937),

nawiązując do poglądów Sterna traktował osobowość jednostki jako

niepowtarzalną dynamiczną strukturę cech, którym przypisywał właściwości

motywacyjne (ukierunkowujące zachowanie).

– Według Allporta(1937, s. 48): „[...] osobowość to dynamiczna organizacja wewnątrz

jednostki, obejmująca te układy psychofizyczne, które decydują o specyficznych dla

niej sposobach przystosowania do środowiska" - (podejście idiograficzne).

– Celem badawczym w tym podejściu jest uzyskanie syntetycznego obrazu,

uchwycenie specyfiki indywidualnego charakteru opisywanych właściwości

(proprium) jednostki ludzkiej.

c.d. Kierunki badań w psychologii różnic

indywidualnych

(2) Podejście psychometryczne, wyznaczone przez prace

Galtona, McKeen Cattella, Spearmana, Woodwortha, Bineta.

– Psychologia różnic indywidualnych została ukierunkowana na pomiar

zróżnicowania wewnątrz danej grupy (populacji) w zakresie wspólnych dla jej

członków właściwości psychicznych, a więc na analizę różnic o charakterze

interindywidualnym.

– Paradygmat tego podejścia charakteryzuje zatem założenie, że wartość

wyniku surowego jednostki jest zawsze określana w relacji do odpowiedniej

grupy porównawczej (normy).

(3)Z uwagi na rodzaj stosowanej metodologii nauk

empirycznych

(Cronbach, 1957):

• podejście eksperymentalne poszukuje źródeł zmienności, którą tworzy

badacz w kontrolowanych i standardowych warunkach;

• podejście korelacyjne natomiast to poszukiwanie powodów zmienności,

istniejącej niezależnie od badacza i obserwowanej w warunkach naturalnych.

Według Cronbacha, badacze zainteresowani podejściem korelacyjnym

są nastawieni na poszukiwanie i wyjaśnianie różnic indywidualnych

(pomiar wariancji wspólnych i względnie trwałych parametrów

charakteryzujących ludzi), natomiast dla badaczy

eksperymentalnych tworzą one wariancję błędu

.

Rodzaje przedmiotu i zadań badawczych psychologii

różnic indywidualnych

Status społeczny psychologii wyznaczają w co najmniej tym samym

stopniu zadania akademickie (teoretyczne, badania podstawowe) i

działalność praktyczna psychologów (psychologia stosowana).
•W podejściu teoretycznym badacz koncentruje się na poszukiwaniu

ogólnych prawidłowości (praw), hipotez i teorii. Badacz dąży do poznania

podstawowych przyczyn interesujących go zjawisk. Zjawiska natury

wyjaśnia się poprzez odwołanie się do analizy przyczynowo-skutkowej,

eksperymentu i pomiaru; poszukuje się odpowiedzi na pytania: „Jak?" i

„Dlaczego?". Tego rodzaju podejście badawcze określa się jako

nomotetyczne a pracom badawczym przypisuje się charakter badań

podstawowych.
•W podejściu praktycznym badacz zmierza do poznania środków i dróg

prowadzących do wybranego celu, a więc wiedza pozwalająca przede

wszystkim na projektowanie zdarzeń. Kryterium wyboru przedmiotu badania

jest znajomość sposobu modyfikacji danej zmiennej.

– Diagnozowanie jest pierwszym etapem projektowania zdarzeń i sposobu

osiągania danego celu. Dlatego w badaniach stosowanych dominują

pragmatyczne, a nie „trafnościowe" kryteria wyboru zmiennych.

• Podejście praktyczne w psychologii różnic indywidualnych stosowane

jest w diagnostyce psychologicznej, m.in. przy pomocy metod

badania osobowości.

1. Przedmiot i kierunki rozwoju

psychologii różnic indywidualnych

1.1. Przedmiot psychologii różnic indywidualnych

• Różnice indywidualne to zjawisko polegające na tym, że jednostki (ludzie i

zwierzęta) należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod

względem porównywanych charakterystyk fizycznych i psychicznych. Strelau

(2006)

• Należy zaznaczyć, że poszukiwanie różnic indywidualnych nie ma nic

wspólnego z filozoficznymi dociekaniami na temat principium individuationis,

lecz jest badaniem mającym na celu ustalenie pewnej skali, wspólnej dla

wszystkich ludzi, na której każdy z nas sytuuje się w innym punkcie. Np., każdy

z nas jest w pewnym stopniu inteligentny i tylko mierząc poziom naszej

inteligencji w odniesieniu do innych, możemy go w jakiś sposób określić.

(Hornowska, s. 7)

• Różnice indywidualne pod względem wymienionych charakterystyk

psychologicznych opisujemy, odwołując się do pojęć, które akcentują ich

względną stałość. Wśród nich dominująca rola przypada pojęciom cechy i typu.

• Podsumowując - przedmiotem psychologii różnic indywidualnych są przede

wszystkim względnie stałe różnice między ludźmi obejmujące takie dziedziny,

jak: zdolności (inteligencja i zdolności specjalne), osobowość (w tym

temperament), style funkcjonowania jednostki (głównie style poznawcze i style

odporności na stres) oraz determinanty różnic indywidualnych.

1.2. Kierunki rozwoju psychologii różnic

indywidualnych

(Hornowski, 1985)

W sposobie podejścia do problematyki psychologii różnic indywidualnych
zaznaczyły się w świecie dwie zasadnicze tendencje:

(1

) Reprezentowana przez psychologów zachodnioeuropejskich i

amerykańskich. Początków rozważań dotyczących różnic indywidualnych poszukują
oni już w pracach filozofów starożytnych — Arystotelesa, Platona czy też w
traktatach św. Augustyna i św. Tomasza. Duży wpływ wywarły również badania
biologów: Ch. R Darwina, F. Galtona i J. G. Mendla oraz psychofizjologów z W.
Wundtem na czele.

– Orientacja na pomiar różnych właściwości psychicznych, przede wszystkim

zdolności i inteligencji. W tym celu doskonalili coraz bardziej metody testowe
korzystając z rozwoju metod statystycznych. Do najwcześniejszych należy
dzieło W. Sterna pt. Die différentielle Psychologie in ihren methodischen
Grundlagen (Psychologia różnicowa i jej podstawy metodyczne) [1911].

(2) Druga tendencja rozwinęła się w psychologii ZSRR pod wpływem prac I.

P. Pawłowa, B. M. Tiepłowa, W. D. Niebylicyna i in. Wśród prac eksperymentalnych na
specjalne wyróżnienie zasługują badania nad temperamentem i zdolnościami z
punktu widzenia wyższych czynności nerwowych organizmu.

1.2. Podstawowe kategorie w psychologii różnic

indywidualnych

(1) Względnie stałe, właściwe jednostce zjawiska psychiczne określa się

za pomocą terminu c e c h a lub dyspozycja, a także wymiar i
czynnik, stanowiące specyficzną postać cechy.

• Terminu wymiar używa się dla podkreślenia faktu, że pod względem

określonej cechy ludzi można uporządkować od minimalnego jej nasycenia
(np. brak lęku) do dużego nasilenia (np. silny lęk).

• Termin czynnik określa to, co wspólne w korelujących ze sobą cechach lub

zachowaniach.

(2) Termin t y p określa strukturę cech (wymiarów) wyróżniającą pewną

grupę ludzi.

(3) Termin s t y l określa względnie stałe różnice indywidualne w sposobie, w jaki

określony proces, czynność lub działanie przebiega. Np. ze względu na sposób
przetwarzania informacji czy percepcji sytuacji mówi się o stylach poznawczych,
ze względu na sposób radzenia sobie ze stresem wyszczególniono style radzenia
sobie, a sposób, w jaki dana czynność przebiega zadecydował o wyodrębnieniu
stylu działania

1.2.1. POJĘCIE CECHY PSYCHOLOGICZNEJ

W tradycyjnej psychologii cechę traktowano jako niezmienną, z reguły
dziedzicznie zdeterminowaną, predyspozycję do odpowiednich zachowań.
•Gordon Allport (1937) definiował cechę jako taką strukturę
neurofizjologiczną, która wiąże zespół funkcjonalnie równoważnych
bodźców z zespołem funkcjonalnie równoważnych zachowań.

– Inaczej mówiąc, jego zdaniem cecha to uogólniony i specyficzny dla jednostki

neuropsychiczny dynamiczny system, który opracowując bodźce jako funkcjonalnie
równoważne, kieruje nimi i inicjuje względnie trwałe formy zachowań adaptacyjnych i
ekspresyjnych.

•Zgodnie z koncepcją Allporta o istnieniu cechy wnioskujemy pośrednio,
obserwując, że dany bodziec wywołuje każdą reakcję ze zbioru reakcji
(zwanych dlatego reakcjami równoważnymi) i że jednocześnie każda z
tych reakcji może zostać wywołana przez każdy bodziec ze zbioru
równoważnych bodźców.
•Cechy poznaje się, obserwując prawidłowości zachowania się.
Jednocześnie dla Allporta cecha była podstawową realnością organizacji
psychicznej, istniejącą rzeczywiście i niezależnie od obserwatora.

1.2.1. POJĘCIE CECHY PSYCHOLOGICZNEJ, c.d.

• Według McCrae i Costa (1995): Cecha odnosi się do względnie stałych

różnic indywidualnych w charakterystykach psychicznych, których
wariancja jest częściowo genetycznie zdeterminowana. W przypadku
osobowości jest to zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań
przejawiająca się w różnych, spójnych z tą tendencją sytuacjach.

• Badacze o orientacji psychometrycznej przypisują status cechy także

zdolnościom, w tym inteligencji, rozumiejąc przez nią potencjalne
możliwości przejawiające się w poziomie (stopniu trudności i szybkości)
wykonywania zadań i rozwiązywania problemów.

• Cechy nie można bezpośrednio obserwować, ma ona charakter latentny.

Operując znanym w psychologii terminem zmiennej, stwierdza się, że
cecha posiada status zmiennej pośredniczącej między wejściem
(bodźcem) a wyjściem (reakcją).

• Jednym z podstawowych dowodów na istnienie cechy jako tendencji

tkwiącej w człowieku przyjmuje się, że w odniesieniu do wielu cech
osobowości oraz inteligencji jak i czynników składających się na jej
strukturę stwierdzono, iż mają one podłoże biologiczne.

1.2.1. POJĘCIE CECHY PSYCHOLOGICZNEJ JAKO

DYSPOZYCJI

• Pojęcie dyspozycji można ujmować z trzech różnych punktów widzenia jako:

– czynnik będący bezpośrednią przyczyną zachowania,
– czynnik spustowy i jako
– kategorię semantyczną.

• Klasycznie cecha jest rozumiana jako czynnik będący bezpośrednią przyczyną

zachowania, stale aktywny i ukierunkowujący, energetyzujący oraz
selekcjonujący działania, jak na przykład motyw, potrzeba, cel, zamiar, skrypt
(scenariusz) itp., który jednak nie musi wprost manifestować się w
zachowaniach (np. ze względu na wewnętrzny konflikt takich czynników).
Poziom, siła tego czynnika nie odpowiada sile obserwowanych manifestacji.

• Można też widzieć cechę podmiotową nie jako aktywną, ale potencjalną

determinantę zachowania (predyspozycję) ujawniającą swoje istnienie tylko w
specyficznych (dla niej) sytuacjach, a więc jako czynnik podmiotowy, który
wyznacza stabilne zachowania (i pozwala je przewidywać) wówczas, gdy pojawi
się sytuacja o specyficznych cechach.

•

W wypadku rozumienia cechy jako czynnika spustowego inaczej niż poprzednio
rozpatrywany jest związek między nią a zachowaniem będącym jej manifestacją.
Określone zachowania mogą się bowiem pojawiać z innych powodów niż wyłącznie
posiadanie danej cechy: istotną rolę odgrywa tu interakcja czynników podmiotowych i
sytuacyjnych.

POJĘCIE CECHY PSYCHOLOGICZNEJ JAKO

DYSPOZYCJI, c.d.

Można wreszcie widzieć dyspozycję/ cechę jako kategorię

semantyczną, w terminach której ujmowany jest:

– regularny i stabilny aspekt zachowania;
– generalny kierunek zachowania intencjonalnego (teleologicznego),

powiązanego z samowiedzą i świadomym planem aktualnego działania.

• Cecha w tym ujęciu jest kategorią językową, a nie np. neurologiczną, nie jest

więc cechą jednostki, lecz jest tworzona w procesie wzajemnego
komunikowania. Cecha jest definiowana przez zachowania mniej lub bardziej
prototypowe dla opisującej je kategorii.

• Cechy charakteryzuje się przez ich wewnętrzne zróżnicowanie ze względu na

prototypowość (centralność), zakres, charakter granic i relacje między
kategoriami.

• Tak rozumiana cecha opisuje zachowanie tu i teraz, dlatego nie ma ani

charakteru wyjaśnienia (przyczyny), ani nie umożliwia przewidywania (innego
niż interpolacyjne. Może być natomiast źródłem sposobu opisywania siebie,
innych i przez innych oraz źródłem znaczenia ważnych wydarzeń z życia.

1.2.2. KRYTYKA POJĘCIA CECHY I REAKCJA NA NIĄ

Walter Mischel (1968), twórca teorii społecznego uczenia się, przyjmuje, że cecha,
kiedy odnosi się do różnic między obserwowanymi zachowaniami albo
charakterystykami dwóch lub więcej osób, jest niczym innym jak etykietą dla
określonych stałych różnic indywidualnych w zachowaniu.
•Natomiast cecha jako konstrukt osobowości stworzony w celu wyjaśniającym,
stosowana jest dla wytłumaczenia spójności zachowania i jako taka nie musi realnie
istnieć tak jak istnieją rzeczy, stan lub proces wewnątrz jednostki.

Krytyka Mischela jak i innych badaczy podważających spójność sytuacyjną
cechy wpłynęła na badania nad osobowością w dwojaki sposób:

– Po pierwsze, na okres około 20 lat popularność teorii podkreślających znaczenie cechy

istotnie się zmniejszyła, ustępując pola innym teoriom osobowości, takim jak teorie
zorientowane na społeczne uczenie się, teorie dynamiczne czy też poznawcze.

– Po drugie, psychologowie postrzegający osobowość z punktu widzenia cechy

zgromadzili argumenty ukazujące, w jakich warunkach i okolicznościach sytuacja
(środowisko) pozwala przewidywać zachowanie, a w jakich umożliwia takie
przewidywanie cecha (osoba/osobowość).

•Pod wpływem krytyki przeciwników koncepcji cech zwolennicy tego konstruktu
podjęli próby odpowiedzi na pytanie, w jakich okolicznościach wariancja zachowania
jest głównie uwarunkowana czynnikami zewnętrznymi (środowiskiem), a w jakich
zależy przede wszystkim od posiadanych cech (Tabela 2.1).

Tabela 2.1. Okoliczności, w których środowisko lub cecha

tłumaczą najtrafniej wariancję zachowania

.

1.2.2. KRYTYKA POJĘCIA CECHY I REAKCJA NA NIĄ,

c.d.

• Badacze sympatyzujący z atrybucyjnym podejściem do pojmowania

cechy przyjmuja, iż „[...] cecha istnieje raczej w oku obserwatora, a nie
w psychice aktora" (Jones i Nisbett, 1971).

– Akceptując stałość zachowania w czasie, w rzeczywistości zaprzeczają

istnieniu cech, traktując stałość osobowości jako wynik tylko własnej
percepcji.

• Przez niektórych badaczy osobowości, cechy lub „[...] dyspozycje są

postrzegane jako suma częstości aktów (act frequencies), które same w
sobie niczego nie wyjaśniają". Zgodnie z tym podejściem konstrukty
dyspozycji są naturalnymi poznawczymi kategoriami aktów o statusie
składowych zmieniających się w swojej prototypowości od rdzennych
do marginalnych aktów.

• Z kolei dla leksykalnego ujmowania osobowości typowe jest

rozpatrywanie cech jako słów używanych przez ludzi do opisywania
innych osób lub siebie samych.

– Według Lewisa Goldberga (1994), teoria cechy jest w rzeczywistości

klasyfikacją słów opisujących osobowość.

1.2.3. RÓŻNICE MIĘDZY CECHAMI A STANAMI

Raymond Cattell (1950) wprowadził do badań nad osobowością rozróżnienie
między :

– zjawiskami względnie stałymi (długotrwałymi) - cechami, a
– zmieniającymi się w czasie (krótkotrwałymi) - stanami.

• Bem Allen i Charles Potkay (1981) uzasadniali, że rozróżnienie między

cechą a stanem jest arbitralne przynajmniej z trzech powodów:

•

Etykieta używana do opisu osobowości odnosić się może tak do stanu, jak i cechy,

•

To, czy narzędzie mierzy stan czy cechę, zależy jedynie od instrukcji.

•

Pomiary stanów mogą być użyte w celu uzyskania wskaźnika cechy, chociaż pojawia się
pytanie, ile potrzeba jednostek stanów, aby wnioskować o cesze.

• Przypuszcza się, iż stany są wynikiem bezpośrednich czynników

sytuacyjnych, natomiast cechy mają indywidualny kontekst przyczynowy,
uwarunkowany czynnikami wrodzonymi i wychowaniem.

• Stan ma charakter zjawiska, jest pojedynczym, oderwanym

wydarzeniem, namacalnym i ograniczonym w czasie.

• Cecha natomiast wiąże się z pojęciem dyspozycji.

Tabela 2.2. Różnice między pojęciami stanu i cechy,

stosowanymi w badaniach nad osobowością.

Stan

Cecha

Warunki krótkotrwałe

Warunki długotrwałe

Przejawia się w sposób ciągły

Ujawnia się w odpowiedzi na bodziec lub w

określonych sytuacjach (tendencja do

reagowania)

Konkretny

Abstrakcyjna

Zależny od sytuacji

Zależna od osoby

Ma charakter zdarzenia

Ma charakter dyspozycji

Współwarunkowany przez cechę

Przejawia się w stanach

Może być zaobserwowany

Nie może być zaobserwowana

Może być mierzony bezpośrednio

Może być mierzona pośrednio

1.2.4. HIPOTETYCZNY STATUS CECHY, c.d.

• Cecha przejawia się w zachowaniu, w poziomie wykonywania zadań, w

stanach i zachodzących w organizmie procesach, ale nie może być do
nich sprowadzona.

• Cecha jest uwarunkowana przez wewnętrzne (wrodzone bądź nabyte)

mechanizmy, lecz do nich również nie może być zredukowana.

• Cecha jest wynikiem określonej interakcji pomiędzy wieloma

wewnętrznymi mechanizmami; ma specyficzny status, wyrażający się
bądź to w tendencji do zachowywania się (reagowania) w określony
sposób, bądź też w możliwości wykonywania określonych zadań czy
rozwiązywania problemów.

• Daleko jeszcze do pełnego poznania biologicznych podstaw warunkujących cechy,

toteż zidentyfikowane cechy mają status konstruktów hipotetycznych.

• Używamy tu pojęcia konstruktu hipotetycznego, zakładamy bowiem, że

badanemu przez nas zjawisku coś w rzeczywistości odpowiada, choć obecny
stopień zaawansowania badań nie pozwala nam jeszcze na poznanie
(identyfikację) tego zjawiska.

1.2.4. HIPOTETYCZNY STATUS CECHY, c.d.

• Cechy wyrażane są na dwa sposoby:

–

przez zachowanie (lub poziom wykonywania zadań) i

–

stany (procesy uczestniczące w trakcie wykonywania zadań), które mogą
być fizjologiczne (np. poziom aktywacji) albo psychiczne (emocje, procesy
poznawcze).

•

W obszarze cech osobowości obiektem badania są zachowania i stany z
reguły mierzone za pośrednictwem kwestionariusza (inwentarza), rzadziej na
podstawie obserwacji zachowania. Specyfika pomiaru kwestionariuszowego
polega na tym, że opiera się on na samoopisie, albo na opisie dokonywanym
przez innych (szacowaniu). Stąd opis za pomocą inwentarzy, jeśli ma na celu
pomiar stanów i cech, jest zawsze oparty na subiektywnych wynikach w
odróżnieniu od pomiaru zdolności, gdzie odwołujemy się do rzeczywiście
istniejących efektów (produktów) wykonania.

• Aby uchwycić ekspresję danej cechy w zachowaniu i stanach,

wszystkie inne współwarunkujące je czynniki muszą zostać
zneutralizowane (ekstrahowane), co jest możliwe jedynie w drodze
agregacji zachowań i stanów z wielu sytuacji i z różnych okresów.

1.2.5. TYP JAKO KATEGORIA KLASYFIKACYJNA

OPARTA NA KONCEPCJI CECH

• Pojęciem typu posługiwano się w starożytności dla opisu czterech

klasycznych temperamentów. Zyskało ono dużą popularność
wśród konstytucjonalnie zorientowanych badaczy wiążących typy
budowy ciała z typami temperamentu lub charakteru.

• Także w psychologii ogólnej, po to, aby podkreślić przewagę

jednych funkcji czy procesów nad innymi, często operuje się
pojęciem typu - mówimy o typach pamięci, uwagi, spostrzegania
czy myślenia. W zależności od kontekstu pojęciu typu przypisuje
się odmienne znaczenie.

• Jego klasyczną definicję typu spotykamy już u Williama Sterna

(1921, s. 168), według którego:

– T y p to [...] dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna,

która przysługuje dającej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi,
przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie
oddzielić od innych grup.

Cechy charakterystyczne kategorii typu

psychologicznego

Według Strelaua (2006), kategorię typu charakteryzuje się w czterech
aspektach:
1.Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną – w odróżnieniu od wszystkich pozostałych pojęć
używanych do opisu różnic indywidualnych, nie jest przypisane jednostce, lecz tworzy
kategorię, na podstawie której klasyfikujemy osoby według ustalonych kryteriów.
Jednostka nie posiada typu, lecz należy do typu, tj. reprezentuje określony wzór zacho-
wania albo daną konfigurację cech psychicznych, charakterystyczną dla danego typu.
2.Typ stoi na pograniczu tego, co ogólne i indywidualne. Do ogólnych zjawisk
psychicznych zaliczamy takie, które są wspólne wszystkim normalnym ludziom, które
występują u każdej jednostki.
3.Pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne, fizjologiczne bądź
anatomiczne. Spośród czynników wspólnych jakiejś grupie osób podstawę
zaklasyfikowania pewnych ludzi jako należących do określonego typu stanowią jedynie
względnie stałe charakterystyki, które w tradycyjnej psychologii określano jako
predyspozycje, a które obecnie najczęściej określa się jako cechy (psychiczne,
fizjologiczne, anatomiczne).
4.Granice między typami są płynne. W ramach dowolnego podziału na określone typy
trudno jest odgraniczyć je ostro od siebie, przejścia między nimi są bowiem płynne.
Dana jednostka należy do określonego typu tylko ze względu na pewne właściwości czy
ich zespół, na przykład z uwagi na łatwość nawiązywania kontaktów społecznych.

Koncepcje typologii psychologicznej

(Strelau,

2006)

• Koncepcja biegunowa – bierze za podstawę podziału na typy ekstremalne

wartości (charakterystyki) uzyskane pod względem jakieś cechy, którą z reguły
scharakteryzować można dwubiegunowo (zob. rysunek 2.2). Według niektórych
badaczy, oba bieguny mogą reprezentować dwa jakościowo odmienne typy, jak
to ma miejsce w przypadku dwóch podstawowych typów temperamentu dzieci -
temperamentu zahamowanego i temperamentu niezahamowanego (Kagan,
1994) lub też mogą dotyczyć skrajnych charakterystyk różniących się pod
względem ilościowym, a więc stopniem nasilenia danej cechy (Eysenck ,1970).

• Najczęściej stosowanym kryterium wyodrębnienia typów z uwagi na skrajne

charakterystyki pod względem badanej cechy jest wartość odchylenia
ćwiartkowego lub standardowego.

• Koncepcja szufladkowa – podstawą wyodrębnienia typu jest zespół

charakterystyk jakościowo odrębnych dla poszczególnych typów. Specyficzna
konfiguracja tych cech decyduje o przynależności do takiego lub innego typu.

• Koncepcja wymiarowa – W. Wundt dokonał krytyki szufladkowej typologii

starożytnych Greków, wprowadzając do charakterystyki czterech klasycznych
temperamentów pojęcie wymiaru, które zyskało popularność wśród
późniejszych badaczy cech osobowości i inteligencji – cechy / dyspozycje
można uporządkować od minimalnego do maksymalnego ich nasycenia .

Rysunek 2.2. Biegunowa koncepcja typu

Pojęcie typu poddawane krytyce, próby jego

reinterpretacji

• Po pierwsze, występująca tak w koncepcjach biegunowych, jak i szufladkowych

tendencja do „szufladkowania" ludzi obejmuje tylko przypadki skrajne, podczas gdy
większość charakterystyk psychologicznych układa się zgodnie z krzywą Gaussa.
Ilustruje ona, iż najczęściej mamy do czynienia z tendencjami centralnymi.

• Po drugie, fakt że typologie często wiązały się z konstytucjonalnym podejściem

nakazującym wiązać typy temperamentu lub charakteru z typami budowy ciała
spowodował, iż krytyka tego deterministycznego podejścia obciążała zarazem samo
pojęcie typu.

• Po trzecie, krytyce poddano założenie o niezmienności cech lub innych

charakterystyk, na podstawie których konstruowano typologie.

• Pod koniec lat 1990. pojęcie typu - rozumianego jako konfiguracja

odpowiednich cech mających status wymiaru - ponownie zyskiwać
zaczęło na popularności.

• Badacze stosują pojęcie typu, aby podkreślić intraindywidualną

organizację osobowości (koncentrację na osobie), w odróżnieniu od
koncentracji na cechach, gdzie akcent pada na poszczególne elementy
osobowości.

C. G. Junga koncepcja typu

psychicznego

• C.G. Jung (1921/1997, s. 533) definiuje typ jako:

– „charakterystyczny wzorzec ogólnej postawy występującej w

wielu formach indywidualnych",

• przy czym stwierdza, że postawa jest:

– „warunkowana subiektywną konstelacją czy też kombinacją

czynników lub treści psychicznych - wyraża nawykową gotowość
psyche do działania lub reagowania w pewnym kierunku" (s.
470-471),

• Jung przyjmuje, że różnicowanie typu psychicznego ma decydujące

znaczenie w przystosowaniu do uwarunkowań i oddziaływań
zewnętrznej wobec psychiki rzeczywistości, chroniąc człowieka:

– przed przypadkowym działaniem, oraz
– przed zewnętrznymi niebezpieczeństwami.

C. G. Junga koncepcja typu psychicznego, c.d.

Dążąc do wypracowania typologii psychologicznej, a zatem tej, która byłaby
adekwatna do psychicznej rzeczywistości, Jung stwierdza:

•

W trakcie mej praktycznej pracy lekarskiej z pacjentami nerwowo chorymi już od dawna
zwracałem uwagę na to, że oprócz wielu indywidualnych różnic psychologii ludzkiej, istnieją
różnice typowe; zrazu rzuciły mi się w oczy dwa typy, które określiłem mianem
introwertycznego i ekstrawertycznego.

•

Kiedy spoglądamy na przebieg życia ludzkiego, zauważamy, że losy jednego człowieka są
bardziej uwarunkowane przez przedmioty jego zainteresowań, podczas, gdy losy drugiego w
większym stopniu zależą od jego wnętrza (Jung, 1921/1997, s. 13).

Dookreślając charakterystykę psychicznych postaw, już w 1916 roku Jung pisze:

„Postawę ekstrawertyka charakteryzuje — w normalnym przypadku — uprzejma,
widocznie otwarta i usłużna istota, która z łatwością odnajduje się w każdej
sytuacji, szybko nawiązuje kontakty i często pełna ufności podejmuje beztrosko
nowe wyzwania".

Opisując przeciwstawną do niej postawę introwertyka, Jung stwierdza, że

„uosabia [ona] — w normalnym przypadku — wahającą się, refleksyjną, samotną
istotę, która [...] stroni przed obiektami, zawsze znajduje się w defensywie i
chętnie ukrywa się za rolą nieufnego obserwatora" (Jung, 1913/1997, s. 551).

C. G. Junga koncepcja typu psychicznego, c.d.

Przyjmując, że po stawy te zróżnicowane są ze względu na „stosunek
osobowości do świata", Jung (1913/1997, s. 549) stwierdza, że tym,
co różni obie postawy jest decydujące znaczenie podmiotu
(rzeczywistości wewnętrznej - „wsobnej") dla introwertyka oraz
przedmiotu (rzeczywistości zewnętrznej - świata) dla ekstrawertyka:

•

„... o ekstrawersji mówimy zawsze wtedy, gdy indywiduum całe swe

zainteresowanie zwraca ku światu zewnętrznemu, ku przedmiotowi, przypisując
mu nadzwyczajne znaczenie i takąż wartość. Jeśli zaś świat obiektywny niejako
pogrąża się w cieniu, jeśli w centrum zainteresowania człowieka stoi on sam i we
własnych oczach jawi się jako ten jedyny - a zatem jeśli mamy do czynienia z
odwrotnym przypadkiem - wówczas chodzi introwersję" (Jung, 1913/1997, s.
550).

Kontynuując dzieło z 1911 roku, w którym zaproponował własną koncepcję libido,
Jung przyjmuje, że kryterium wyodrębnienia postaw psychicznych jest
ukierunkowanie energii psychicznej (libido). Ekstrawersja
charakteryzowana jest przez odśrodkowy ruch libido, a Introwersja przez jego
ruch dośrodkowy (Jung, 1913/1997).

C. G. Junga koncepcja typu psychicznego, c.d.

Według Junga (1921/1997):

• Introwersja jest czynna, jeśli podmiot pragnie w jakiś sposób zamknąć się na

wpływy przedmiotu; introwersja jest bierna, jeśli podmiot nie może ponownie
sprowadzić do przedmiotu, odpływającego odeń libido.

• Ktoś, kto znajduje się w stanie ekstrawertycznym, myśli, czuje i działa w

odniesieniu do przedmiotu, i to w sposób bezpośredni, dający się wyraźnie
postrzec, tak że nie mogą istnieć żadne wątpliwości co do jego pozytywnego
nastawienia do przedmiotu. [...]. O ekstrawersji czynnej należy mówić wtedy,
gdy jest ona celowo pożądana, o ekstrawersji biernej należy zaś mówić
wtedy, gdy przedmiot wymusza ekstrawersję [...]

Dokonując opisu Introwersji i Ekstrawersji, Jung koncentruje się w

głównej mierze właśnie na ich zewnętrznych i jednoznacznie
określonych (na zasadzie przeciwieństw) przejawach. Przeciwstawia
się jednak redukowaniu ich do cech:

... ekstrawersja i introwersja nie są cechami — są to mechanizmy, które, by
tak rzec, mogą być dowolnie uruchamiane lub wyłączane. Tylko na skutek
ich habitualnej dominacji rozwijają się później odpowiednie cechy (Jung,
1921/1997, s. 319

)

C. G. Junga koncepcja typu psychicznego, c.d.

• Jung przypisuje zewnętrznym oddziaływaniom bardzo ograniczoną

rolę.

• Zgodnie z przyjętymi zasadami określającymi sposób istnienia i

funkcjonowania psychiki jako całości, stwierdza on, że zawarta w
nieświadomości, indywidualna dyspozycja ujawnia się od wczesnego
dzieciństwa i rozwija się dzięki „zderzeniu", „konfliktowi", czy też
„konfrontacji" ze światem (por. Jung, 1928/1997, s. 578).

• Zdaniem Junga, każdy człowiek wyposażony jest w oba

„mechanizmy", a zatem ma możliwość introwertywnego i
ekstrawertywnego sposobu funkcjonowania, jednak założenie
dialektycznych współzależności pomiędzy świadomością i
nieświadomością decyduje o przyjęciu tezy o niemożności rozwinięcia
obu z nich na tym samym poziomie. (Jung, 1921/1997)

• Typologia psychologiczna (jako adekwatna do psychicznej

rzeczywistości) miała za zadanie opisać typowe sposoby struktury i
funkcjonowania psychiki jako całości.

C. G. Junga koncepcja typu psychicznego, c.d.

• Jung, dążąc do ujęcia psychiki z perspektywy holistycznej, do przełamania

koncepcji abstrakcyjnych, schematycznych - już w dziele z 1921 roku
wprowadza kolejne (wywiedzione na podstawie obserwacji i analiz
porównawczych), jakościowo odrębne i dookreślające postawy psychiczne
piętro swej typologii - psychologicznych funkcji - i przypisuje im
decydującą rolę w realizacji zadania przystosowania do uwarunkowań
zewnętrznej rzeczywistości.

• Funkcję psychiczną Jung (1921/1997, ss. 16-17, 480-481) definiuje i

opisuje jednoznacznie z perspektywy energetycznej jako „pewną formę
aktywności psychicznej [formę manifestacji libido], która pozostaje
zasadniczo taka sama nawet wtedy, gdy warunki się zmieniają„.

• Jung stwierdził, że można wyodrębnić cztery - wyczerpujące wszystkie

możliwości, jakościowo odrębne („nie dające się zredukować lub zastąpić")
- funkcje psychiczne.

• Jung wyróżnił dwie jakościowo odrębne klasy, charakteryzowane przez

funkcje psychiczne biegunowo przeciwstawne, z których każda spełnia inną
rolę w orientacji w zewnętrznej rzeczywistości - wyznaczoną własnymi,
wewnętrznymi prawami, nie zaś treścią danych zewnętrznych.

C. G. Junga koncepcja typu psychicznego: Funkcje

psychiczne

Funkcje irracjonalne (oparte na percepcji):

•

Doznanie (Sensytywność) – funkcja konkretnej percepcji bezpośredniej
rzeczywistości - odbierania wrażeń i spostrzeżeń za pomocą narządów
zmysłowych, versus

•

Intuicja, funkcja globalnej percepcji rzeczywistości i możliwości „poprzez
nieświadomość".

Funkcje racjonalne (podlegające wpływom refleksji):

•

Myślenie - funkcja wartościowania obiektywnego, logicznego versus

•

Uczucie - funkcja subiektywnego wartościowania.

•

Każdy człowiek, zdaniem Junga, choć wyposażony we wszystkie postawy i
funkcje psychiczne, ma jednak naturalną (uwarunkowaną biologicznie)
dyspozycję do rozwoju jedynie jednej z funkcji i jedynie jednej z postaw do ich
dominującej formy i to właśnie one decydują o jego typie.

•

O rozwoju typu decyduje zatem, analogicznie jak w przypadku rozwoju typu
postaw, wewnętrzna dyspozycja, która wchodzi we wzajemne oddziaływania
z uwarunkowa-niami zewnętrznymi, faworyzując jedynie jeden mechanizm
(Jung, 1921/1997).

C. G. Junga koncepcja typu psychicznego, c.d.

• Struktura typu psychicznego jest zatem dwupiętrowa. Jej dolne piętro stanowią

dwie wzajemnie się wykluczające a jednocześnie dopełniające postawy
psychiczne. Na nim zaś nabudowane jest piętro wyższe, czterech (wzajemnie się
wykluczających w ramach danej pary) funkcji psychicznych, dookreślających
postawy psychiczne.

• Jung (1921/1997, s. 533-534) stwierdza zatem, że o typie psychicznym

decyduje względna (warunkowana ćwiczeniem wewnętrznych uwarunkowań -
habitualna) przewaga nie tylko jednej z postaw psychicznych, lecz również
jednej z psychicznych funkcji.

• Ostatecznie więc można wyróżnić osiem możliwych kombinacji postaw i funkcji

wyznaczających osiem typowych struktur i sposobów funkcjonowania psychiki
jako całości, których rozwój determinuje przystosowanie jednostki do zewnętrznej
rzeczywistości (por. pełny opis typów: Jung, 1921/1997, s. 382-416, 423-450).

• Jung, dążąc do wypracowania typologii psychologicznej, która - w przeciwieństwie

do typologii o przyrodniczym charakterze, akcentujących to, co niezmienne i
redukujących rzeczywistość psychiki do jej określonego (z reguły cielesnego)
wymiaru - miała być adekwatna do rzeczywistości psyche, Jung przyjął
perspektywę holistyczną i dynamiczną.

C. G. Junga koncepcja typu psychicznego: cel typologii

• Jednoznacznie określone typy stanowiły dla Junga jedynie

„jednostronność w kształtowaniu własnej indywidualności". Decydujące
znaczenie przypisał więc indywiduacji — procesowi dookreślania typu
postawy i funkcji dominującej orientacją ją dopełniającą (Jung,
1921/1997, s. 331-335).

• Wg Junga, proces kształtowania własnej indywidualności ma

charakter „wsobny", nie tylko odróżniający jednostkę od zewnętrznych
oczekiwań i uwarunkowań, lecz również im się przeciwstawiający.

• Zasada dialektycznych, wewnętrznych współzależności pomiędzy

świadomością i nieświadomością określa zatem również dynamikę typu.

• Jung podkreśla, że rozwój jedynie jednej z postaw oraz jednej z funkcji do

formy dominującej nie oznacza nieobecności w psychice mechanizmów
im się przeciwstawiających.

• Funkcja przeciwstawna do dominującej jest pogrążona w nieświadomości.

Tak więc jedynie funkcja i postawa dominująca są zróżnicowane i
ukierunkowane i jako takie podlegają świadomej woli jednostki.

C. G. Junga koncepcja typu psychicznego: dynamika

procesu indywiduacji

• Przeciwstawna do dominującej funkcja, określana jako „podrzędna", „mniej

wartościowa" czy też „wtórna" jest niezróżnicowana i nieukierunkowana, znajduje
się w nieświadomości, z tego też względu „autonomiczna", „ambiwalencyjna i
ambitendencyjna" — zawodna w działaniu, instynktowna i prymitywna, zdolna - w
chwili nadmiernego rozwoju świadomego bieguna psychiki (postawy i funkcji
dominującej) - przejąć panowanie nad człowiekiem (Jung, 1921/1997, s. 92-113).

• Dynamikę typu wyznacza zatem wewnętrzne współzależności pomiędzy

sferami psychiki (świadomością i nieświadomością), pomiędzy jej właściwościami
(mechanizmami: postawami i funkcjami psychicznymi) - zdolność psychiki (jako
względnie zamkniętego i dynamicznego systemu) do samoregulacji, do
wyrównania zróżnicowanych poziomów nasilenia pomiędzy świadomością i
nieświadomością.

• Typologia ta miała za zadanie stworzyć człowiekowi szansę zrozumienia nie tylko

samego siebie, lecz również drugiego człowieka - a tym samym miała przyczynić
się do zrozumienia naszego (ludzkiego), niekończącego nigdy się procesu dążenia
do osobowości. Procesu kształtowania indywidualności, a zatem tego, co - jak
Jung podkreślił w swym liście, pisanym w końcowym okresie naukowej
działalności, choć jest zawarte we wspólnej wszystkim ludziom zbiorowej
nieświadomości, nie zawsze (z racji swych wymagań) jest rozwijane i właśnie
dlatego jest niezbędne nie tylko psychologii jako dyscyplinie naukowej, lecz
również ludzkości.

Typ charakteru jako wybrany przez osobę styl

działania

wg. Williama Sterna

• Człowiek ujmowany jest w psychologii Sterna (1938) jako:

osoba, żyjąca całość, indywidualna, wewnętrznie spójna i jednocześnie
otwarta na świat otaczający, zdolna do wartościowania i realizacji
preferowanych wartości oraz zdolna do posiadania doświadczeń, tj.
posiadania świata przeżywanego.

• Możliwość doświadczenia przez człowieka (osobę) własnej odrębności w

odniesieniu do innych ludzi, osób, wyzwala dążenie do „ubogacania" posiadanej
wewnętrznej spójności, stanowi warunek wstępny jej różnicowania i
organizowania na coraz wyższym poziomie.

• Świat nie stanowi dla osoby (Żyjącej całości) odrębnej, „oddziałującej" na nią

rzeczywistości, lecz bezpośrednio uczestniczy w kształtowaniu jej wewnętrznej
spójności. Nie tylko w formie uwarunkowań obiektywizujących, uznanych przez
osobę za świat wewnętrzny jako stwarzający szansę „poszerzenia i ubogacenia"
jej wewnętrznej spójności do jakościowo nowych (odpowiadających możliwości
urzeczywistniania osobowości) form jej zorganizowania.

• Uznanie przez osobę uwarunkowań świata za konwergentny świat otaczający –

upodmiotowienie (introcepcja) oferowanych przez ten świat pozaosobowych
(heterotelicznych) celów i wartości, umożliwia konwergentne współdziałanie z
jego uwarunkowaniami, umożliwiając rozwój pełni jej (ludzkich) potencjalności.

Typologia psychologiczna wg W. Sterna, c.d.

• Akcentując znaczenie pełnego osobistego zaangażowania osoby

(podmiotu działania) w proces kształtowania (różnicowania i
organizowania) swej wewnętrznej spójności i pełnej odpowiedzialności
podmiotu za ten proces, Stern już na początku XX wieku dokonuje próby
rozstrzygnięcia sporu pomiędzy natywizmem i empiryzmem.

• Człowiek, Stern stwierdza, nie jest „diamentem", który - z racji

wyposażenia przez naturę w określone właściwości - jest zdolny oprzeć
się wpływom i naciskom świata. Nie jest również „kawałkiem wosku",
pozwalającym dowolnie się kształtować przez zewnętrzne determinanty.
Nie może być zatem rozpatrywany jako rezultat spontanicznego
urzeczywistniania się wewnętrznych dyspozycji czy też determinującego
oddziaływania zewnętrznej rzeczywistości (Stern, 1918/1923).

• Tym, co decyduje o kształtowaniu (różnicowaniu i organizowaniu)

wewnętrznej spójności osoby nie może być, zdaniem Sterna,
przewaga zewnętrznych lub też oddziaływań, ani też ich „mechaniczne
zsumowanie", lecz jedynie podmiotowe i intencjonalne działanie - czynne
ustosunkowanie osoby (podmiotu działania) do swych - wewnętrznych i
zewnętrznych - uwarunkowań rozwojowych .

Typologia psychologiczna wg W. Sterna, c.d.

• Stern przypisuje decydujące znaczenie samokształtowaniu [Selbstgestaltung] -

jedynemu spośród wszystkich dążeń celowych, specyficznemu dla człowieka, gdyż
nie uwarunkowanemu żadnym mechanizmem, lecz aktem woli osoby.

• Jedynie „samokształtowanie" — urzeczywistnianie w działaniu, w czynnym i

podmiotowym ustosunkowaniu do świata, a zatem do oferowanych przez jego
uwarunkowania celów/wartości, które są częściowe w stosunku do osobowości, a
jednocześnie w coraz wyższym stopniu odpowiadają ludzkim możliwościom - może
decydować o kształtowaniu najbardziej własnej, stanowiącej o odrębności
organizacji celów/wartości - indywidualności .

• Charakter jest „tą jakością człowieka, która - choć warunkowana przez wrodzone

dyspozycje i świat otaczający — jest zawsze trwałym i własnym jego [człowieka]
dziełem" (Stern, 1935/1950, s. 610-611).

• Charakter jako rezultat podmiotowego ustosunkowania, wyboru i

urzeczywistniania w działaniu określonych celów/wartości nie może wyrażać się w
formie jednoznacznie określonych przez zewnętrzne lub wewnętrzne
determinanty, pojedynczych tendencji czy właściwości, lecz jedynie „w
potwierdzającym wolę czynie" - w czynnym ustosunkowaniu do oferowanych przez
świat pozaosobowych (heterotelicznych) celów/ wartości (s. 608).

Typologia psychologiczna wg W. Sterna, c.d.

• Charakter jest więc jakościową i indywidualną organizacją celów/wartości, która

kształtuje się i wyraża w działaniu - w czynnym ustosunkowaniu osoby (podmiotu
działania) do świata, a zatem do oferowanych przez jego uwarunkowania (w
formie wyzwań i możliwości) pozaosobowych (heterotelicznych celów/wartości.

• O „indywidualnym i jakościowym" charakterze tej organizacji decyduje fakt, że

stanowi ona rezultat samokształtowania — warunkowanego „aktem woli" osoby i
utrwalanego w konwergentnym współdziałaniu ze światem uznanym przez nią za
otaczający, najwyższego z jej dążeń celowych {osobowości) (Stern, 1935/1950, s.
608-615 - por. Stern, 1918/1923, s. 83-85).

• W charakterze ujawnia się zatem człowiek jako osoba - podmiot działania, który

ma szansę ustosunkowania do swych zewnętrznych i wewnętrznych
uwarunkowań rozwojowych. Nie jest więc rezultatem ich determinującego
oddziaływania.

• Człowiek (osoba) - nadając swym uwarunkowaniom rozwojowym określone (z

perspektywy teleologicznej) znaczenie, dokonując wyboru spośród celów/wartości
oferowanych przez świat i urzeczywistniając je w działaniu - decyduje o
niepowtarzalnym - indywidualnym charakterze swej wewnętrznej spójności, a tym
samym o niepowtarzalnym - indywidualnym charakterze swojego sposobu
działania -swojego sposobu ustosunkowania do świata i jego uwarunkowań.

Typologia psychologiczna wg W. Sterna, c.d.

• Człowiek, uznając określone uwarunkowania świata za świat zewnętrzny a

inne za świat otaczający, dokonuje tym samym wyboru określonych
(oferowanych przez ten świat) celów/wartości.

• Wybór człowieka decyduje zatem o jego odpowiedzialności.
• W tym kontekście Stern podaje przykład dwóch mężczyzn, którzy są wyposażeni nie

tylko w podobne (dziedzicznie uwarunkowane) właściwości, lecz również wychowują
się w tych samych warunkach przestępczych, jednak jedynie jeden z nich przyjmuje
i powiela schemat zachowań swojego otoczenia. Drugi z nich, przeciwstawiając się
im, traktując je jako świat zewnętrzny, podejmuje decyzję o niepoddawaniu się
uwarunkowaniom tego świata.

• Przykład ten, zdaniem Sterna, pozwala zrozumieć zasadniczą prawdę o człowieku (o

podmiocie swojego istnienia i działania), który zawsze ma szansę wyboru -
„przekraczania tego, co zastane". To człowiek jako podmiot, a nie zewnętrzne
uwarunkowania decyduje zatem o kształtowaniu swojego charakteru (Stern,
1935/1950, s. 600-601).

• Względna stałość charakteru uwarunkowana jest wyborem podmiotu - preferencją

określonego, znaczącego (gdyż stanowiącego o możliwości urzeczywistniania
osobowości) i zobowiązującego podmiot do jego realizacji celu/wartości.

Typologia psychologiczna wg W. Sterna, c.d.

• Względna trwałość charakteru człowieka - jego stylu działania nie

oznacza jednak całkowitej niezmienności, gdyż uwarunkowania świata -
nieustannie obiektywizując działanie podmiotu - zawsze stwarzają
człowiekowi szansę zmiany ustosunkowania do tych uwarunkowań.

• Świat uznany za zewnętrzny (nie odpowiadający wewnętrznej spójności

osoby) może zatem stać się z czasem światem otaczającym,
stwarzającym możliwość ubogacania wewnętrznej spójności osoby,
które dokonuje się w konwergentnym współdziałaniu z jego
uwarunkowaniami. Zawsze istnieje zatem szansa dookreślania przez
człowieka swej indywidualności .

• W tym kontekście Stern stwierdza, że indywidualna natura

charakterologicznej organizacji celów/wartości, nie oznacza
niemożności określenia organizacji typowych.

• Już na początku XX wieku Stern (1911, s. 3-4) stwierdza, że

indywidualność jest wprawdzie tym, co „niepowtarzalne, nie
wyczerpujące się w ogólnych pojęciach regułach i prawidłowościach",
lecz każda indywidualność „jest jednocześnie porównywalna z innymi
— uosabia określony typ".

Typologia psychologiczna wg W. Sterna: typy

charakteru

• Stem (1935/1950) podkreśla, że o możliwości określenia typu

charakteru decyduje „dominująca tendencja aktów woli podmiotu,
który dążąc do urzeczywistniania osobowości i przypisując z tej
perspektywy decydujące znaczenie wsobnym (autotelicznym)
celom/wartościom (a zatem sobie) lub (i) celom/wartościom
pozaosobowym (heterotelicznym) (światu) - realizuje je w działaniu i
wyraża w ten sposób względnie stały sposób (styl) ustosunkowania do
jego uwarunkowań.

• Według Sterna, świat bezpośrednio uczestniczy w tworzeniu

niepowtarzalnej i dynamicznej organizacji charakterologicznej,
jako (w zależności od sposobu ustosunkowania podmiotu do jego
uwarunkowań):

– świat zewnętrzny - nieznaczący dla podmiotu (z teleologicznej perspektywy),

ale istniejący obiektywnie, a zatem obiektywizujący działania osoby (jej
sposób ustosunkowania do świata);

– świat otaczający - uznany przez osobę za odpowiadający możliwości

urzeczywistniania osobowości w konwergentnym współdziałaniu, którego
warunkiem jest introcepcja oferowanych przez jego uwarunkowania w formie
wyzwań i możliwości pozaosobowych celów/wartości.

Typologia psychologiczna wg W. Sterna: typy

charakteru

• Typ autystyczny – ujawniają osoby, które odrzucając pozaosobowe

/heteroteliczne cele/wartości - są skoncentrowane jedynie na realizacji
tendencji wsobnych/autotelicznych. Są one skoncentrowane na
realizacji dążenia do samozachowania, wyrażającego się w formie
tendencji do zabezpieczania i obrony własnego istnienia (posiadanej
wewnętrznej spójności) przed uwarunkowaniami obcego (uznanego za
zagrażający) zewnętrznego świata.

• Są to osoby, dla których jako nadrzędnym celem istnienia i działania są

dążenia do akcentowania własnej odrębności i mocy na obszarze
zewnętrznego (traktowanego przedmiotowo) świata, co przejawia się w
różnych formach subiektywizmu i indywidualizmu (zaspakajania
własnych ambicji bez liczenia się z innymi ludźmi, dominacji czy też w
formie skrajnego egoizmu). Dążenie to jest zatem tylko pozornie
dążeniem rozwojowym. Jako wyraz „konserwatywnego samorozwoju”,
nie odpowiada ono pełni ludzkich możliwości i w rzeczywistości ujawnia
jedynie tendencje „wsobne" - dążenie osoby do zabezpieczania siebie.

Typologia psychologiczna wg W. Sterna: typy

charakteru, c.d.

• Typ heterystyczny – dominujące znaczenie wartości

pozaosobowych nad celami/ wartościami wsobnymi. Osoby go
reprezentujące, wybierając rezygnację z własnej indywidualności,
przyjmują niemal automatycznie realizację pozaosobowych
celów/wartości. W tym kontekście Stern stwierdza pewną analogię
tego sposobu istnienia i działania do bezoso-bowej, mechanistycznej
(„rzeczowej") reaktywności (Stern, 1935/1950, s. 614).

• Stern podkreśla, że indywidualna organizacja celów/wartości - jeśli

ma odpowiadać w pełni ludzkim potencjonalnościom - nie może
wyrażać się w formie podporządkowania celów/ wartości wsobnych
(autotelicznych) pozaosobowym (heterotelicznym) celom/
wartościom lub odwrotnie. Jedynie zatem introcepcja —
upodmiotowienie pozaosobowych (heterotelicznych) celów/ wartości,
warunkując konwergencję, we właściwym sensie, stwarza
człowiekowi pełne możliwości urzeczywistnienia ludzkich
potencjalności (por. poprzedni paragraf tej pracy).

Typologia psychologiczna wg W. Sterna: typy

charakteru, c.d.

• Typ introceptywny - Jego struktura nie wyraża się w formie

hierarchicznego podporządkowania dążeń celowych osoby, lecz w
formie ich całościowego (odpowiadającego całości jako jedności w
różnorodności) zorganizowania.

• Osoby reprezentujące ten typ nie dążą jednak (jak osoby

reprezentujące powyższe, niżej zorganizowane typy) do
urzeczywistnienia jedynie siebie (wsobnych celów/wartości) lub też
jedynie pozaosobowych celów/wartości, lecz w sposób naturalny
przejawiają dążenie do konwergentnego współdziałania,
zmierzającego do realizacji potencjalności własnych i otaczającego
świata .

• Określając typ introceptywny mianem „typu idealnego", Stern

podkreśla, że nie ma na myśli idealnego stanu rozwoju człowieka -
jego potencjalności, gdyż człowiek nigdy nie traci szansy
ubogacania swej wewnętrznej spójności o kolejne konvergentne
relacje ze światem otaczającym (Stern, 1935/1950, s. 615-616).

Typologia psychologiczna wg W. Sterna: Podsumowanie

• Decydujące dla adekwatnej typologii, według Sterna, jest nie tyle

precyzyjne dookreślenie poszczególnych dążeń celowych osoby i ich
nasilenia, lecz określenie ich właściwego znaczenia odkrywanego przez
daną osobę z perspektywy całości, a zatem ich roli, ich uczestniczenia w
dążeniu osoby do urzeczywistniania osobowości.

• O typie charakteru - o całościowej i dynamicznej organizacji,

która stanowi kryterium grupowania jednostek - decyduje
(zgodnie z ujęciem Sterna) ustosunkowanie podmiotu do uwarunkowań
występującej tu i teraz rzeczywistości. Wyraża się ono w działaniu i
stanowi rezultat oceny (z per-spektywy własnych doświadczeń -
wzajemnych relacji ze światem) i wyboru określonych celów/wartości,
stanowiących o możliwości urzeczywistniania osobowości:

– wsobnych [autotelicznych] umożliwiających zachowanie (istnienie) i

utrwalenie wewnętrznej spójności osoby - zachowanie jej istnienia, jej
odrębności, fizycznej i psychicznej;

– pozaosobowych (heterotelicznych) - istniejących na tle wzajemnych powiązań

ze światem innych osób, umożliwiających rozwój wewnętrznej spójności
osoby na coraz wyższym (odpowiadającym ludzkim możliwościom) poziomie.

Typologia psychologiczna wg W. Sterna:

Podsumowanie, c.d.

Według Sterna, świat bezpośrednio uczestniczy w tworzeniu
niepowtarzalnej i dynamicznej organizacji charakterologicznej, jako (w
zależności od sposobu ustosunkowania podmiotu do jego uwarunkowań):

– świat zewnętrzny - nieznaczący dla podmiotu (z teleologicznej perspektywy), ale

istniejący obiektywnie, a zatem obiektywizujący działania osoby (jej sposób
ustosunkowania do świata);

– świat otaczający - uznany przez osobę za odpowiadający możliwości

urzeczywistniania osobowości w konwergentnym współdziałaniu, którego
warunkiem jest introcepcja oferowanych przez jego uwarunkowania w formie
wyzwań i możliwości pozaosobowych celów/wartości.

Typ charakteru można więc zdefiniować jako zindywidualizowany, wybrany
przez podmiot styl działania, będący rezultatem oceny i wyboru celów/wartości
oferowanych przez świat, który wyraża podstawową orientację osoby bądź na:

– zabezpieczanie status quo - na realizację podstawowych potrzeb

(samozachowania i samorozwoju), lub na

– aktualizację siebie z innymi (rozwój), wyrażającą się w zdolności do adekwatnego

uczestniczenia i współdziałania z innymi osobami w urzeczywistnianiu
potencjalności nie tylko własnych, lecz również otoczenia.

Taki sposób ujmowania typu stworzenie możliwości ujawnienia się złożoności
(wielowymiarowości) przedmiotu opisu i interpretacji psychologicznej.